ویکی‌ادبیات:اثبات‌پذیری
Page الگو:Ombox/styles.css must have content model "شیوه‌نامه آبشاری تمیز" for TemplateStyles (current model is "ویکی‌متن").
 | این صفحه در یک نگاه: مطالب مشکوک یا شک‌برانگیز و تمامی نقل‌قول‌ها باید به منبعی قابل اعتماد و چاپ‌شده تخصیص داده شده باشند. |
محک گنجاندن مطالب در ویکی‌ادبیات تأییدبودن آن‌ها است و نه حقیقت‌داشتن‌شان و درستی آن‌ها. به‌عبارت‌دیگر، محک گنجایش مطالب این است که خوانندگان مقاله قادر باشند مطالب اضافه‌شده به ویکی‌ادبیات را از نظر منابع معتبر بررسی کنند، نه‌اینکه نویسندگان مقاله به حقیقت و درستی آن‌ها معتقد باشند. هر مطلبی که منبعِ آن یاد نشده باشد، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و درنهایت حذف شود. ویرایشگران باید منبع معتبری برای هر نقل‌قول یا هر مطلبی که امکان به‌چالش کشیده‌شدن آن باشد، ارائه کنند؛ وگرنه آن مطالب برچسب خورده و نهایتاً پاک خواهد شد.
همهٔ مطالب فضای نام اصلیِ ویکی‌ادبیات، از جمله همهٔ مقاله‌ها، فهرست‌ها و برنگاشت‌ها، باید تأییدپذیر باشند. تمام گفتاوردها و هر مطلبی که تأییدپذیری آن به‌چالش کشیده شده باشد یا احتمال می‌رود که به‌چالش کشیده شود، باید منبع درخط داشته باشد که به‌طور مستقیم مطلب را تأیید کند. هر مطلبی که نیاز به منبع دارد؛ ولی هیچ منبعی برای آن ذکر نشده، ممکن است حذف شود. لطفاً مطالب مناقشه‌آمیز دربارۀ زندگی‌نامهٔ زندگان را که منبعی ندارند یا منابعشان ضعیف است، بی‌درنگ حذف کنید.
برای دانستن دربارۀ چگونگی درج ارجاع‌ها، ویکی‌ادبیات:شیوه ارجاع به منابع را ببینید. تأییدپذیری، تحقیق دست‌اول ممنوع و بیان حداکثری دیدگاه‌ها سه سیاست محتوایی اصلی ویکی‌ادبیات است. این سه سیاست به کمک هم، نوع و کیفیت مطالبی را که در فضای نام اصلی مقبول است مشخص می‌کنند؛ بنابراین ویراستاران باید با هر سهٔ آن‌ها آشنا باشند. همچنین مقاله‌ها باید با سیاست حق تکثیر سازگار باشد.
چه زمانی منبع معتبر لازم است
هر آنچه به‌چالش کشیده شده یا چالش‌برانگیز است
تمام نقل‌قول‌ها و محتوایی که به‌چالش کشیده شده یا ممکن است به‌چالش کشیده شود باید با منبعی معتبر باشد که در متن مورد یادکرد قرار گرفته باشد. از منابع به‌طور واضح و دقیق استفاده کنید و هر زمان که لازم است شمارهٔ صفحه را هم ذکر کنید.
مسئولیت ارائه منبع
مسئولیت ارائه مدرک با ویرایشگری است که مطلب را اضافه می‌کند یا بازیابی می‌کند.هر محتوایی که فاقد منبع است ممکن است حذف شود. اینکه به چه سرعت این کار باید انجام شود بستگی به محتوا و وضعیت کلی مقاله دارد. برخی ویرایشگران ممکن است به شما اعتراض کند که چرا بدون اینکه به آن‌ها فرصت منبع گذاشتن بدهید مطالب را حذف کردید. بهترین راه آن است که در حد معقولی تلاش کنید تا خودتان منابعی را پیدا کنید و به مقاله اضافه کنید؛ اما توجه کنید که هیچ محتوای بدون منبع (یا دارای منبعی ضعیف) را در مقاله‌هایی که ممکن است بر اعتبار افراد زنده لطمه بزند، باقی نگذارید.
منابع معتبر
چه منابعی معتبر دانسته می‌شوند
واژهٔ «منبع» در ویکی‌ادبیات سه معنای مختلف دارد: خود اثری که منبع قرار می‌گیرد (نظیر یک نوشته، مقاله، روزنامه یا کتاب)، خالق اثر (مثلاً نویسنده) و ناشر اثر (مثلاً بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان). هر سهٔ این معانی روی اعتبار منبع اثر می‌گذارند.
مقاله‌ها باید مبتنی‌بر مراجع موثق و معتبر و غیرخودنوشته و مشهور به‌درستی باشند. منبع باید منتشرشده، باشد (به‌طریقی در اختیار عموم قرار گرفته باشد)؛ محتوای منتشرنشده منبعی معتبر دانسته نمی‌شود. منبع باید مستقیماً محتوایی را که در مقاله آمده، حمایت کند و متناسب با ادعاهای مطرح‌شده در مقاله باشد. تناسب منبع با محتوا، بستگی به محتوا دارد. در حالت کلی، بهترین منابع، ساختاری حرفه‌ای دارند و اجازه بررسی حقانیت مطالب، مسایل حقوقی، شواهد و ادعاها را می‌دهند. به‌عنوان یک قانون ساده، هرچه درخصوص نکات یادشده سخت‌گیری بیشتری اعمال شده باشد، منبع معتبرتر است.
مطالب چاپ‌شده توسط انتشارات دانشگاهی دارای داوری همتا[۱] ارزش بسیار زیادی دارند و در موضوعاتی نظیر تاریخ، پزشکی و علوم معمولاً قابل اعتمادترین منابع تلقی می‌شوند. بااین‌حال، صرفاً این‌ها منابع معتبر در این حوزه‌ها نیستند. مطالبی که از منابع غیرآکادمیک نقل‌شده ممکن است در برخی موضوعات استفاده شوند، خصوصاً اگر در انتشارات وزینی چاپ شده باشند. سایر منابع معتبر عبارت‌اند از کتاب‌های دانشگاهی، کتاب‌هایی چاپ‌شده توسط ناشران معتبر، مجلات و نشریات، و روزنامه‌های عمومی. منابع الکترونیکی نیز با رعایت شرایط بالا می‌توانند به‌عنوان منبع به‌کار بروند.
ستون‌های روزنامه‌ها و نشریه‌ها
برخی روزنامه‌ها (مانندهمشهری) فضاهای ارتباطی مجازی دارند که کانال تلگرامی نام‌گذاری شده‌اند. استفاده از این‌ها تا زمانی که مطالب کانال توسط اشخاص حرفه‌ای نوشته شده باشد یا توسط هیئت ویراستاران آن روزنامه کنترل شود مانعی ندارد. در مارس ۲۰۱۰ در انگلستان کمیسیون شکایت از نشریات قانونی تصویب کرده [۲] که به‌موجب آن نوشته‌های درج شده در این کانال، مشمول همان قوانین و استانداردهایی هستند که بر دیگر قسمت‌های نشریه مزبور اعمال می‌شود. زمانی که یک مؤسسه خبری، نتیجه نظرخواهی از کسی را منتشر می‌کند حتماً گوینده اصلی را هم ذکر کنید (مثلاً «برطبق نظر مصطفی رحماندوست، آمار انتشارات کتب کودکان سال گذشته ۲۶٪ افزایش داشته است…»). نوشته‌هایی را که در پاسخ به یک مطلب در وبگاه یک نشریه ارسال شده‌اند (comment) به‌عنوان منبع استفاده نکنید. دربارۀ وب‌نوشت‌ها (وبلاگ‌ها)، پایین را ببینید.
منابعی که معمولاً معتبر نیستند
منابع غیرمعتبر
منابع غیرمعتبر آن‌هایی است که شهرت ضعیفی در تأییدکردن درستی مطالب منتشرشده دارند یا روند ویراستاری مناسبی ندارند. این منابع شامل وبگاه‌ها و منابع چاپ‌شده‌ای است که به انتشار دیدگاه‌های افراطی یا تبلیغاتی می‌پردازند یا اتکای زیادی به شایعات و نظرات شخصی دارند. منابع نامعتبر باید تنها در نوشته‌های مرتبط با خودشان به‌عنوان منبع استفاده شوند (پایین را ببینید). این منابع عموماً برای استفاده در مقاله‌های مرتبط با دیگر موضوعات مناسب نیستند.
منابع خودچاپ‌کرده
هرکسی می‌تواند با صرف اندکی هزینه برای خودش وبگاهی دست‌وپا یا کتابی را به هزینهٔ شخصی چاپ کند و آنگاه مدعی شود که در رشتهٔ مدنظر متخصص است. ازاین‌رو منابع خود-چاپ‌کرده نظیر کتاب‌ها، وبگاه‌های شخصی، وبلاگ‌ها (بخش زیرین را ببینید)، سایت‌های ویکی قابل ویرایش، نوشته‌های موجود در انجمن‌های اینترنتی و توییت‌ها اکثراً منبع پذیرفته‌ای نیست. منابع خود-چاپ‌کرده حرفه‌ای ممکن است منابع معتبری تلقی شوند به‌شرط آنکه توسط یک متخصص شناخته‌شده در آن حوزه چاپ شده باشند که کارهای قبلی‌اش در همان حوزه قبلاً توسط منابع معتبر و مستقل دیگر به چاپ رسیده باشد. در استفاده از این منابع هوشیار باشید: اگر مطلبی که درنظر دارید واقعاً ارزش گزارش‌کردن دارد، قاعدتاً منابع دیگری این کار را کرده‌اند (پس از آن منابع استفاده کنید).
هرگز منابع خود-چاپ‌کرده را به‌عنوان منبع دست‌سوم در مقاله‌های مرتبط با افراد زنده استفاده نکنید، حتی اگر نویسندهٔ آن‌ها یک فرد متخصص باشد (نظیر یک محقق یا نویسندهٔ معروف).
وبلاگ‌ها
وب‌نوشت‌ها (وبلاگ‌ها) نیز قسمی از منابع خود-چاپ‌شده محسوب می‌شوند که مستلزم دقت فراوان در استفاده می‌باشند. منظور از وب‌نوشت در اینجا، وب‌نوشت‌های شخصی و گروهی است. همانند دیگر انواع منابع خود-چاپ‌شده، وب‌نوشت‌ها هم منبع معتبری محسوب نمی‌شوند و به‌خصوص در مقاله‌های مرتبط با افراد زنده نباید از آن‌ها به‌عنوان منبع استفاده کرد.
منابع خود-چاپ‌کرده و منابع مشکوک در مقاله‌های مربوط به خودشان
منابع خود-چاپ‌کرده یا منابع مشکوک دیگر می‌توانند به‌عنوان منبع در مقاله‌های مربوط به خودشان به‌کار روند، درصورتی‌که:
- محتوا بیش از اندازه همسو با منافع شخصی نباشد یا ادعای بزرگی را مطرح نکرده باشد؛
- حاوی دعاوی مرتبط با افراد ثالث نباشد؛
- حاوی دعاوی مرتبط با وقایعی که مستقیماً به موضوع مربوط نیست نباشد؛
- تردیدی دربارۀ هویت نویسنده نباشد؛
- عمدهٔ مطالب مقاله برپایهٔ چنین منابعی بنا نشده باشد.
این سیاست همچنین به صفحه‌های مربوط به شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک یا توییتر هم اعمال می‌شود.
ویکی‌ادبیات و وبگاه‌های مبتنی بر آن
مقاله‌های ویکی‌ادبیات یا وبگاه‌هایی که آینه ویکی‌ادبیات هستند نباید به‌عنوان منبع استفاده شوند، چنین کاری باعث منبع‌دادن به خود می‌شود. همچنین منابعی که از محتوای ویکی‌ادبیات استفاده می‌کنند، نمی‌توانند منبعی برای مطالب ویکی‌ادبیات باشند؛ چون چنین کاری باعث ارجاع چرخشی می‌شود. ویکی‌ادبیات را می‌توان با احتیاط به‌عنوان منبعی دست‌اول در مطالب مرتبط با خودش (مثلاً در مقالهٔ مرتبط با ویکی‌ادبیات) استفاده کرد.
در دسترس بودن
دسترسی به منبع
یکی از ابعاد اثبات‌پذیری در ویکی‌ادبیات آن است که هرکسی بتواند بررسی کند که محتوای موجود در ویکی‌ادبیات قبلاً در یک منبع معتبر منتشر شده است. ازاین‌رو اصل اثبات‌پذیری القاکنندهٔ اهمیت دسترسی آسان به منابع است. برخی منابع برخط ممکن است نیاز به پرداخت پول داشته باشند و برخی منابع چاپی ممکن است فقط در کتابخانه‌های دانشگاهی دردسترس باشند. در ویکی‌پدیای انگلیسی ویکی‌پروژه‌ای برای فراهم‌کردن دسترسی به این قبیل منابع وجود دارد.
منابع غیرفارسی
در ویکی‌ادبیات، منابع فارسی به منابع زبان‌های دیگر ارجحیت دارند (با فرض اینکه اعتبار و کیفیت یکسان داشته باشند). اگر بر سر درستی مطلبی از زبان دیگر اختلاف نظر رخ داد، ویرایشگران می‌توانند درخواست کنند گفتاوردی از متن مرتبط منبع به‌همراه ترجمهٔ آن، در مقاله یا به شکل پانویس یا در صفحهٔ بحث مقاله درج شود. ترجمه‌های به‌چاپ‌رسیده توسط منابع معتبر نسبت به ترجمه‌های انجام‌شده توسط ویکی‌نویسان ارجحیت دارند؛ اما ترجمه‌های ویکی‌نویسان هم به ترجمه‌های ماشینی ترجیح داده می‌شوند. زمانی که مطالب زبان اصلی را ارسال می‌کنید مراقب باشید که حق تکثیر را نقض نکنید. برای اطلاعات بیشتر رهنمود استفاده منصفانه را ببینید.
ملاحظات دیگر
برچسب زدن یک جمله، بخش یا مقاله
اگر می‌خواهید برای یک عبارت بدون منبع، درخواست منبع کنید می‌توانید در انتهای آن عبارت برچسب {{مدرک}} را اضافه کنید. همچنین می‌توانید در صفحهٔ بحث مقاله درخواست منبع کنید یا عبارت بدون منبع را به صفحهٔ بحث مقاله منتقل کنید.
اگر می‌خواهید اطمینان حاصل شود که منبع ارائه‌شده واقعاً جملۀ مربوط را تأیید می‌کند، از برچسب {{تایید منبع}} استفاده کنید. مطالبی را که در مطابقت با منبع اصلی رد شوند می‌توان با برچسب {{منبع مردود}} علامت زد یا از مقاله حذف کرد. مطالب بدون منبع یا با منبع نامناسب را در مقاله‌های مرتبط با افراد زنده باید به‌سرعت پاک کرد و نباید به آن‌ها برچسب مدرک زد یا به صفحهٔ بحث مقاله منتقلشان کرد.
ادعاهای بزرگ منابع قوی می‌طلبند
ادعاهای بزرگ به منابع باکیفیت قوی نیاز دارند. بعضی از نشانه‌های خاص به ویرایشگران پیام می‌دهند و ایشان را به بررسی منابع بعضی از ادعاها وامی‌دارند، از جمله:
- ادعای آشکار و بزرگی که توسط رسانه‌های معتبر و منابع اصلی پوشش داده نشده باشند.
- ادعاهای چالشی‌برانگیزی که منحصراً توسط منابع اولیه یا خودنوشته یا منابعی که تعارض منافع آشکار دارد، حمایت می‌شود.
- گزارش‌هایی که برپایه اظهارات افراد مشکوک و مشکل‌دار باشد یا اینکه به‌نظر بیاید آن حرف خلاف منافعی است که قبلاً شخص از آن دفاع کرده است.
- ادعاهایی که متناقض با دیدگاه عموم محققان و متخصصان آن رشته باشد یا با فرایض اصلی آن حوزه (شغر، داستان، نمایشنامه یا زندگی‌نامه افراد زنده) سازگار نباشد. این مطالب به‌خصوص وقتی اهمیت پیدا می‌کند که فردی استدلال می‌کند که توطئه‌ای درمیان است که این دیدگاه غیرعادی را ساکت نگه داشته است.
اصول دیگر ارتباط با منابع معتبر
حق تکثیر و سرقت ادبی
مراقب باشید که در زمان استفاده از منابع اقدام به نقض حقوق مؤلف یا سرقت ادبی نکنید. مطالب منبع اصلی را تا جایی که می‌شود به زبان خودتان بازنویسی کنید؛ اگر متنی را عیناً از منبعی نقل‌قول می‌کنید، منبع آن را در خود متن مشخص کنید.
بی‌طرفی
تمام مقاله‌ها باید از سیاست بیان حداکثری دیدگاه‌ها پیروی کنند و دیدگاه‌های اکثریت و اقلیت را که در منابع معتبر آمده، به‌شکل متناسبی پوشش دهند طوری‌که نسبت حجم اختصاص داده‌شده به هر دیدگاه با برجستگی آن در منابع مطابقت داشته باشد. دیدگاه‌های اقلیت ضعیف لازم نیست ذکر شوند، مگر در مقاله‌هایی که در زمینۀ همین دیدگاه‌ها نوشته می‌شوند. زمانی که بین منابع اختلاف نظر است، این اختلاف نظر را در متن منعکس کنید (مثلاً: «فلانی اعتقاد دارد که چنین، اما بهمانی اعتقاد دارد که چنان») و در انتهای عبارت، منابع را بیاورید.
خود منابع لازم نیست بی‌طرف باشند؛ درواقع بسیاری از منابع خود، بی‌طرف نیستند. این وظیفهٔ ما ویرایشگران است که مطالبی که در منابع مختلف آمده را به‌شکلی خنثی در مقاله وارد کنیم.
سرشناسی
اگر هیچ منبع دست‌سوم مستقلی درخصوص یک موضوع نباشد، ویکی‌ادبیات نباید دربارۀ آن موضوع مقاله درج کند.
تحقیق دست‌اول
سیاست ممنوعیت تحقیق دست‌اول ارتباطی تنگاتنگ با سیاست اثبات‌پذیری دارد. نکته‌های لازم در این زمینه:
- تمام محتوای موجود در مقاله‌های ویکی‌ادبیات باید به یک منبع منتشرشدۀ معتبر ارجاع داده شود. برای این منظور، نخست باید چنین منبعی وجود داشته باشد.
- منابع باید محتوای مقاله را به‌طور شفاف و مستقیم پوشش دهند. ترکیب کردن مطالب چند منبع مختلف و گرفتن نتیجه‌ای جدید که در هیچ‌کدام از آن‌ها مطرح نشده مصداق نقض سیاست ممنوعیت تحقیق دست‌اول است.
- مقاله‌ها را برمبنای منابع معتبر استوار سازید. گرچه منابع دست‌اول در برخی مطالب مناسب است، اتکا به آن‌ها می‌تواند مشکل‌ساز باشد. به‌همین‌دلیل باید از منابع دست‌سوم یا دست‌دوم استفاده کرد. همچنین بخش مرتبط با استفاده از منابع اولیه در سیاست زندگی‌نامۀ زندگان را ببینید.
جستارهای وابسته
پانویس و منابع
| محتوایی |
| ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| رفتاری |
| ||||||||
| حذف |
| ||||||||
| اجرایی |
| ||||||||
| ویرایشی |
| ||||||||
| |||||||||
