ویکی‌ادبیات:ارجاع‌پذیری

ویکی‌ادبیات یک دانشنامه برخط است؛ مجموعه‌ای با هدف فراهم‌آوردن اطلاعاتی جامع دربارهٔ همهٔ شاخه‌های دانش ادبیات. محک گنجایش مطالب ارجاع‌پذیری آن‌ها به منبعی چاپ‌شده و اطمینان‌پذیر است نه حقانیتشان. به عبارت دیگر محک گنجایش مطالب این است که خوانندگان قادر باشند وجود مطالب اضافه‌شده به ویکی‌ادبیات را در منابع معتبر بررسی کند؛ نه‌اینکه به حقیقت آن‌ها معتقد باشند. ویکی‌ادبیات جایی برای انتشار نظرات، تجربیات یا استدلال‌های شما نیست.

گرچه در ویکی‌ادبیات هر چیزی باید ارجاع‌پذیر باشد، در عمل همهٔ مطالب ارجاع داده نمی‌شوند. ویراستاران باید منبع گفتاوردها و سایر مطالبی که چالش‌برانگیز است یا ممکن است چالش‌برانگیز باشد ذکر کنند؛ وگرنه می‌توان آن را حذف کرد. مسئولیت آوردن مدرک برعهدهٔ ویراستاری‌است که میل به افزودن یا نگاه‌داشتن مطلب دارد. اگر برای موضوع مقاله‌ای منبع مطمئن یافت نمی‌شود، ویکی‌ادبیات نباید دربارهٔ آن مطلب مقاله‌ای بدارد.

سه سیاست محتوایی اصلی ویکی‌ادبیات بیان حداکثری دیدگاه‌ها، تحقیق دست‌اول ممنوع و اثبات‌پذیری هستند. این سیاست‌ها با همدیگر نوع و کیفیت مطالب پذیرفتنی در مقاله‌ها را تعیین می‌کنند. ازآنجاکه این سیاست‌ها مکمل یکدیگرند نباید جدای از هم و به‌‌تنهایی تفسیر شوند. ویراستاران باید سعی کنند که خود را با هر سهٔ آن‌ها آشنا کنند.

اصول کلیدی

ویکی‌ادبیات تحقیق دست‌اول و افکار بدیع را انتشار نمی‌دهد.

تحقیق دست‌اول اشاره به مطالبی می‌کند که درخور ارجاع به منبعی مطمئن و چاپ‌شده نباشد. این شامل واقعیت‌ها، استدلالات، نظریات، گزاره‌ها و اصطلاح‌سازی‌های چاپ‌نشده و همچنین هرگونه تحلیل یا ترکیب مطالب چاپ‌شده به‌نحوی‌که به‌نظر آید در مسیر پیشبرد موضع خاصی‌است. مطالبی که به مقاله‌ها افزوده می‌شود باید مستقیماً و واضحاً توسط مراجع یادشده در مقاله تأیید شود.

مقاله‌های ویکی‌ادبیات باید براساس منابع اطمینان‌پذیر باشد

منابع اطمینان‌پذیر منابع معتبر چاپ‌شده‌ای‌ است که فرایند کسب اعتبار را برای چاپ طی کرده‌اند. معمولاً نویسندگانشان معتمد تلقی می‌شوند و در زمینهٔ تحت بحث صاحب‌صلاحیت‌اند.

میزان اطمینان‌پذیری یک منبع بستگی به مبحث دارد. منبعی که در مبحثی مطمئن تلقی می‌شود ممکن است در مبحثی دیگر چنین نباشد. به‌طورکلی معتمدترین منابع کتاب‌ها و ژورنال‌های چاپ دانشگاه‌ها، روزنامه‌های معروف کثیرالانتشار، مجله‌ها و ژورنال‌های چاپ ناشران معتبرند. ویژگی مشترک میان همهٔ این‌ها فرایندی است که مطلب از زمان نوشته‌شدن تا تأیید برای چاپ طی می‌کند. به‌عنوان یک قاعدهٔ سرانگشتی هرچقدر تعداد افرادی که در بررسی واقعیت‌ها و امور حقوقی و قضایی و تدقیق در نوشتارها دخیل‌اند بیشتر باشد منبع معتبرتر است. مطالبی که خودچاپ‌کرده‌اند معمولاً مطمئن به‌حساب نمی‌آیند؛ لیکن استثناءهایی هم درمیان است که در زیر به آن‌ها می‌پردازیم. هر مطلب بدون منبعی را می‌توان حذف کرد و در زندگی‌نامه‌های زندگان هر مطلب ستیزه‌جویانهٔ بی‌منبع یا با ارجاع ضعیف باید بلافاصله حذف شود.

منابع موثق

منابع اولیه و ثانویه

ویرایش‌هایی که فقط بر منابع اولیه تکیه می‌کنند باید صرفاْ دعاوی توصیفی‌ای کنند که هر غیرمتخصصی بتواند صحت آن‌ها را بررسی کند.

منابع اولیه به اسناد یا اشخاص نزدیک به ماجرایی که دربارهٔ آن می‌نویسید اطلاق می‌شود. مثلاً گزارش شاهد عینی یک تصادف و همچنین خلاصهٔ سخنرانی رهبری جمهوری اسلامی که توسط بیت رهبری منتشر می‌شود منبع‌های اولیه‌اند. مطالب آن دسته از منابع‌ اولیه‌ بداند که توسط منابع موثق چاپ می‌شوند قابلیت آن را دارند که در ویکی‌ادبیات به آن‌ها ارجاع داده شود؛ لیکن باید بااحتیاط باشد؛ چراکه سوءاستفاده از منابع اولیه آسان است. مثلاً اینکه کسی آیه‌ای از قرآن را که حکم به قتل منکران پیغمبری محمد می‌دهد دستمایه قرار دهد و به‌عنوان دلیلی برای موجه دانستن کشتن مردمان اروپا استعمال کند دست به تحقیق دست‌اول زده ‌است؛ چراکه نظر اسلام‌شناسان دربارهٔ تفسیر این آیه تفاوت می‌کند. ویرایش‌هایی که مبتنی‌بر منابع دست‌اول‌ است باید به آن دسته از دعاوی توصیفی‌ که هرکسی بدون دانش تخصصی می‌تواند بررسی کند، بسنده کنند.

هرجا که ممکن است باید مقاله‌های ویکی‌ادبیات بر منابع ثانویهٔ چاپ‌شده تکیه کنند

منابع ثانیه اسناد یا کسانی هستند که به تلخیص، تحلیل و تفسیر مطالب دیگر مانند آنِ منابع اولیه، می‌پردازند. این‌ها دانشگاهیان، روزنامه‌نگاران و محققان دیگر و مقاله‌ها و کتاب‌هایی‌ است که تولید می‌کنند. توصیف یک روزنامه‌نگار از تصادف اتومبیلی که خود ندیده ‌است یا تحلیل و تفسیر وی از سخنرانی رهبری منابع ثانویه‌ به‌شمار می‌رود. هرجا که ممکن است مقاله‌های ویکی‌ادبیات باید بر منابع موثق چاپ‌شده تکیه کنند. این یعنی ما باید نظر نویسندگان موثق را بیاوریم و نه نظر ویکی‌نویسانی که خود منابع اولیه را خوانده‌اند و دست به تفسیر زده‌اند.

استفاده از منابع مشکوک و خودچاپ‌کرده

منابع مشکوک منابعی‌اند که فرایند بازرسی ویراستارانه یا بررسی واقعیات نداشته یا شهرت خوبی در بررسی واقعیات ندارند. این منابع شامل وبگاه‌ها یا نشریاتی است که نزد اکثر افراد، حاشیه‌ای، تندرو یا ذاتاً تبلیغی تلقی می‌شوند یا اینکه بیش از حد به شایعات یا نظرات شخصی می‌پردازند. از منابع مشکوک فقط می‌توان در مقاله‌های مربوط به خودشان استفاده کرد.

منبع خودچاپ‌کرده مطلبی‌ است که خود نویسنده انتشار داده است یا اینکه ناشرش در قبال دریافت وجهی از افراد آثارشان را چاپ می‌کند؛ یعنی به‌جای تکیه بر فروش کتاب اکثر هزینهٔ چاپ را نویسنده تقبل می‌کند. همچنین‌اند مطالبی که یک میزبان‌وب در اینترنت قرار داده یا هر سازمان دیگری که بازرسی ویراستارانه بر مطالب اعمال نمی‌کند، آن مطالب را به انواع روش‌ها منتشر کرده است. وبگاه‌های شخصی و همچنین پیغام‌های انجمن‌های اینترنتی همه خودچاپ‌کرده محسوب می‌شوند. در مطلب خودچاپ‌کرده هیچ واسطه‌ای میان نویسنده و مطلب چاپ‌شده نیست و مطلب به‌هیج‌گونه‌ای مورد بررسی واقعیات، تدقیق قانونی یا بازبینی همالان قرار نمی‌گیرد. هرکسی با پرداخت وجهی نقد می‌تواند برای خود وبگاهی دست‌وپا کند یا کتابی به‌چاپ رساند و سپس خود را متخصص در امری به‌خصوص خواند. بازدید از وب‌گاه یک غریبه هم‌ارز است با خواندن یک آگهی بی‌نام و نشان بر تیر چراغ برق خیابان. از این روست که مطالب خودچاپ‌کرده اغلب مقبول نیستند.

دو استثناء هست:

1. منابع مشکوک و خودچاپ‌کرده در مقاله‌هایی پیرامون خودشان

   از منابع مشکوک و خود چاپ‌کرده می‌توان در مقاله‌هایی دربارهٔ خودشان استفاده کرد تاآنجاکه

   • با سرشناسی آنان مربوط باشد
   • ستیزه‌جویانه نباشد
   • به‌طرزی ناروا خودستایانه یا برای منافع شخصی نباشد
   • حاوی دعاوی‌ دربارهٔ افراد ثالث یا وقایعی که مستقیماً به موضوع مربوط نیست نباشد.
   • شکی اعتناکردنی دربارهٔ هویت نویسنده نباشد.
   • مقاله به‌طور اعظم مبتنی‌بر چنین منابعی نباشد.

2. منابع خودچاپ‌کردهٔ حرفه‌ای

   هنگامی که یک محقق حرفه‌ای مشهور در رشتهٔ تخصصی‌اش مطلبی خودچاپ‌کرده ایجاد کرده‌است آنگاه ممکن است که مطلبش به‌عنوان منبع پذیرفته‌شده باشد. البته با این شرط که تحقیقش پیشتر توسط انتشارات ثالث معتمدی چاپ شده باشد. ویراستاران به دو دلیل باید احتیاط به‌خرج دهند: نخست‌اینکه اگر اطلاعاتی که این محقق حرفه‌ای در وب‌نوشتش (یا معادل خودچاپ‌کردهٔ دیگری) چاپ کرده‌است واقعاً شایستهٔ ذکر باشد به‌احتمال زیاد یک منبع معتمد آن را پوشش داده‌است. دوم‌اینکه این اطلاعات خودچاپ‌کرده‌ است و این بدان معنی ‌است که به‌طور مستقل واقعیات بررسی نشده است. منابع خودچاپ‌کرده از قبیل وب‌نوشت‌ها و وبگاههای شخصی هرگز نباید به‌عنوان منبع ثالث دربارهٔ افراد زنده به‌کار روند حتی اگر نویسندهٔ آن‌ها محقق حرفه‌ای یا نویسندهٔ معروفی باشد. (زندگی‌نامهٔ زندگان را مطالعه کنید). اگر یک منبع ثالث مطالب یکسان یا سخت شبیه آنِ یک منبع خودچاپ‌کرده را آورده ‌است آنگاه منبع ثالث بر منبع خودچاپ‌کرده ارجحیت دارد.

دعاوی استثنایی نیازمند منابع استثنایی‌ است

همچنین رجوع کنید به ویکی‌ادبیات:نظریه‌های در حاشیه

ادعاهایی که مشاهدهٔ آن‌ها باید زنگ خطر باشد و ویراستاران را به بررسی منابع ادعای آورده‌شده برگمارند:

• دعاوی تعجب‌برانگیز و ظاهراً مهم که چندان شناخته نیستند.
• گزارش‌های تعجب‌برانگیز و ظاهراً مهم از وقایعی که توسط رسانه‌های خبری موثق پوشش داده نشده‌اند.
• گزارش‌هایی از سخنان کسی به‌طوری‌که برازندهٔ شخصیت وی نباشد یا آبروریزانه، جنجالی یا علیه مواضعی باشد که شخص پیشتر از آن دفاع می‌کرده‌است.
• دعاوی‌ای که علیه نظر غالب اجتماع دانشگاهی باشند یا توسط آن تأیید نشوند. به‌طورخاص حواستان را درخصوص اظهاراتی که صاحبان آن دعوای ادعا می‌کنند توطئه‌ای برای خاموش کردن ایشان در جریان است، جمع کنید.

دعاوی استثنایی باید توسط بهترین منابع و ترجیحاً چندین منبع معتمد تأیید شوند خصوصاً دعاوی‌ای که دربارهٔ وقایع تاریخی‌اند یا بار سیاسی می‌دارند یا مربوط با زندگی‌نامهٔ زندگان‌اند.

ارجاع به خودتان

شما می‌توانید به مطالب چاپ‌شدهٔ خود همان‌طورکه به دیگر مطالب چاپ‌شده استناد می‌کنید، استناد کنید؛ ولی دقت کنید که این مطالب مرتبط با موضوع مقاله باشد و شما هم در آن زمینه برای مقاصد ویکی‌ادبیات منبعی موثق محسوب شوید. لطفاً احتیاط کنید که به‌طور مفرط به خویشتن ارجاع ندهید؛ چراکه این کار ممکن است تبلیغی یا مصداقی از تعارض منافع به‌حساب آید. هروقت شک کردید در صفحهٔ بحث مطرح کنید.

زبان

منابع تا جای ممکن باید به زبان فارسی باشند؛ چراکه اینجا ویکی‌ادبیات ایرانیان ‌است. اگر منبعی فارسی یافت نشد منابعی به زبان دیگر پذیرفتنی‌ است. ترجمه‌های چاپ‌شده بر ترجمهٔ ویراستاران (ویکی‌نویسان) برتری دارند؛ اگر ویراستاران خود دست به ترجمه می‌زنند مطلبِ به زبان اصلی باید ذکر شود —ترجیحاً در پاورقی— تا خوانندگان بتوانند ترجمه را بررسی کنند.

تحقیق دست‌اول ممنوع

صفحه اصلی: ویکی‌ادبیات:تحقیق دست‌اول ممنوع

ویرایشی تحقیق دست‌اول محسوب می‌شود اگر نظر یا استدلالی [بدیع] پیشنهاد کند. یعنی اگر هرکدام از کارهای زیر را انجام دهد:

• یک نظریه یا راه‌حل یا نظر بدیع ارائه دهد.
• اصطلاحات جدیدی تعریف کند یا تعریف جدیدی از اصطلاحات موجود ارائه دهد.
• استدلالی، بدون یادکرد منابع معتبر برای آن استدلال، ارائه دهد که به کمک آن دیدگاهی خاص در مقاله را پیش برده یا
• بدون یادکرد منبعی معتبر، تحلیل یا صورت‌بندی جدیدی از واقعیات، نظریات، عقاید یا استدلال‌های موجود ارائه دهد که به‌نفع دیدگاه خودش تمام شود به‌نحوی که نتوان آن را منتسب به مطالبی چاپ شده در ارتباط با موضوع مقاله کرد.

به تفاوت میان مطلب بدون منبع و تحقیق دست‌اول توجه کنید؛

• مطلب بی‌منبع مطلبی است که هنوز به منبع مطمئنی ارجاع نداده‌ است.
• تحقیق دست‌اول: مطلبی‌است که اصلاً شایستهٔ ارجاع به منبعی اطمینان‌پذیر نیست.

صرفاْ هنگامی می‌توان ثابت کرد که مطلبی تحقیق دست‌اول نیست که از منابع معتبری که اطلاعاتی مستقیماً مربوط با موضوع مقاله، مقاله می‌دهند یاد شوند و نیز به آنچه این منابع می‌گویند وفادار ماند.

ترکیب چاپ‌نشدهٔ مطالب چاپ‌شده

ویراستاران معمولاً به اشتباه فکر می‌کنند که اگر الف یک منبع موثق چاپ‌شده باشد و ب هم یک منبع موثق چاپ‌شده باشد، آنگاه می‌توان این دو را ترکیب کرده و موضع پ را پیش برد؛ ولی باید توجه کرد که این مثالی از ترکیب چاپ‌نشدهٔ مطالب چاپ‌شده به‌منظور پیشبرد یک دیدگاه خاص است و تحقیق دست‌اول به‌حساب می‌آید. «الف و ب پس آنگاه پ» فقط هنگامی مقبول است که یک منبع موثق چاپ‌شده این استدلال را دربارهٔ موضوع مقاله به‌کار برده باشد.

چه چیز تحقیق دست‌اول نیست؟

ویرستاران می‌توانند دست به محاسبات سادهٔ ریاضی یا استنتاجات منطقی بر اساس داده‌های کاملاً ارجاع‌ داده‌ شده بزنند؛ لیکن این امر باید به گونه‌ای باشد که نه اهمیت و برجستگی داده‌ها تغییر کند و نه نیازی به فرض جدیدی خارج از آنچه در منبع ذکر شده‌ است باشد. هر خوانندهٔ عادی غیر متخصص باید بتواند استنتاج‌ها را درک کند. مثلاً اگر منبع چاپ‌شده شمار آراء داده‌شده به یک نامزد در انتخابات را ارائه کرده باشد نوشتن درصد آرا در کنار شمار آن‌ها به شرطی که محاسبه‌ای ساده باشد و تمام آرا از یک منبع اخذ شده باشد تحقیق دست‌اول نیست. استنتاجی از این دست نباید به‌گونه‌ای باشند که در جهت پیشبرد موضعی خاص باشند و همچنین نباید براساس مطالب منابعی باشند که در ارتباط با موضوع دیگری به‌چاپ رسیده‌اند.

عکس‌های دست‌اول

عکس‌ها در ویکی‌ادبیات از معافیت وسیعی از این سیاست برخوردار بوده‌اند به این معنا که ویکی‌نویسان تشویق به گرفتن عکس و کشیدن نگاره‌ها و تصاویر و بارگذرای و انتشار آن‌ها تحت مجوز مستندات آزاد گنو یا سایر مجوزهای آزاد، برای پربارترکردن مقاله‌ها، می‌شوند. این امر موردی ندارد چرا که تصاویر معمولاً نظرات و استدلال‌های جدیدی ارائه نمی‌کنند. همچنین به‌دلیل قوانین حق تکثیر شماری از کشورها و رابطهٔ آن با تألیف یک دانشنامهٔ آزاد، تعداد تصاویر عرصهٔ عمومی قابل استفادهٔ ما نسبتاً اندک است. تصاویر ویراستاران ویکی‌ادبیات این جای خالی را پرمی‌کند.

از زیان‌های دادن اجازهٔ بارگذاری تصاویر دست‌اول، امکان دستکاری در عکس‌ها به دست ویراستاران، به‌منظور مخدوش کردن واقعیات یا مواضعی‌است که عکس نشان می‌دهد. درصورتی‌که عکسی دستکاری شده باشد باید صریحاً در صفحهٔ تصویر این امر اعلام شود. اگر چنین شود و دست‌کاری در عکس ارزش دانشنامه‌ای آن را زیرسؤال ببرد باید نامزد حذف شود. عکس‌هایی که تحقیق دست‌اول محسوب می‌شوند به‌هیچ‌وجه نباید بارگذاشته شوند: مثالی از این عکس‌ها اتم هیدروژن است که چند ذرهٔ اضافه در اطراف هستهٔ آن نمایش داده شده‌است و در راستای نظریه‌های بارگذارنده‌است.

اشخاص زنده

صفحه اصلی: ویکی‌ادبیات:زندگی‌نامه زندگان

ویراستاران باید هنگام نوشتن مقاله‌های مرتبط با زندگان دقت ویژه‌ای مبذول دارند. این هم به دلایل قانونی‌است و هم اینکه جانب انصاف رعایت شود. مطالب ستیزه‌جویانه با یادکرد ضعیف یا بدون یادکرد را، اگر راجع به شخصی زنده‌است، بلافاصله پاک کنید و دیگر به صفحهٔ بحث منتقل نکنید. این راجع به هرگونه مطلب دربارهٔ شخصی زنده در هر مقاله یا صفحهٔ بحث یا صفحهٔ پروژه یا غیره می‌شود.

چگونگی یادکرد و درخواست منبع

صفحه اصلی: ویکی‌ادبیات:شیوه ارجاع به منابع

مطالبی که چالش‌برانگیز قرار گرفته یا ممکن است قرار گیرد و همچنین گفتاوردها باید صریح و واضح به منابع معتبر ترجیحاً به‌صورت پاورقی، چون شیوه‌نامهٔ شیکاگو ، یا پیوندی مستقیم در همان صفحهٔ مقاله ارجاع داده شوند. روش‌های دیگر چون شرح مستقیم منبع در متن مقاله نیز مقبول است.

هر ویرایشی را که به منبعی استناد نکرده‌ است می‌توان حذف کرد و مسئولیت نهایی آوردن مدرک با ویراستاری‌است که می‌خواهد مطلب را به مقاله بیفزاید یا همچنان آن را در مقاله نگاه دارد. بااین‌حال این سیاست نباید منجر به اخلال در ویکی‌ادبیات با حذف مطالبی شود که به‌سادگی یا به طرزی معقول می‌توان منبع برایشان یافت—البته به‌استثنای مطالب ستیزه‌جویانهٔ مربوط به زندگان که باید بلافاصله حذف شود. اگر به گزاره‌ای بی‌آزار برخوردید که فاقد منبع است می‌توانید با برچسب {{مدرک}} نشانش کنید یا اینکه آن را به صفحهٔ بحث انتقال داده و در توضیحی تقاضای استناد کنید. اگر کل مقاله یا بخشی از آن بدون منبع است می‌توانید از برچسب {{بدون منبع}} استفاده کنید. ادعاهای واهی بدون منبع و پژوهش‌های دست‌اول باید به‌جای انتقال به صفحهٔ بحث یا خوردن برچسب پاک شوند.