ویکی‌ادبیات:قواعد نام‌گذاری (فارسی‌سازی نام‌های خارجی)

صفحه اصلی: ویکی‌ادبیات:قواعد نام‌گذاری

الگو:برای نام‌گذاری مقاله‌ای که مربوط به موضوعی است که اسمی خارجی دارد (نظیر اشخاص غیرایرانی) یا یکی از نام‌های آن در فارسی یک وام‌واژه است (نظیر «تلفن») گاهی دشواری‌هایی برای نویسندگان مقالات فارسی زبان در ویکی‌ادبیات به‌همراه داشته‌ است. رهنمود کنونی نکاتی را مطرح می‌کند که با رعایت آن می‌توان این مشکلات را مرتفع کرد.

منظور از اسامی در اینجا، اسامی خاص است؛ بنابراین بسیاری از اسامی که از نظر معنایی به‌فارسی ترجمه می‌شوند (مثل اسامی فیلم‌ها و...) اینجا مدنظر نیست؛ بنابراین سؤالی که اینجا بررسی می‌شود (مثلاً) این است که آیا بنویسیم صحرای موهاوی یا صحرای موجاوی.

به‌طور عمومی، رواج گسترده ملاک است

رایج بودن نامی در منابع مرجع زبان فارسی به‌طور گسترده، ملاک انتخاب است و این رایج‌بودن بر انطباق آن نام با آنچه در زبان مبدأ خوانده می‌شود برتری دارد. مثلاً، با اینکه نام بیجینگ نامی است که به آوایش درست ماندارین نزدیک‌تر است (و ترجیح دولت چین است)، در خیلی از زبان‌ها مانند فارسی، آلمانی و فرانسوی هنوز از پکن استفاده می‌شود. چرا؟ چون از دید تاریخی جا افتاده است؛ لذا خواه‌ناخواه پکن در حد گسترده در فارسی امروزی رواج دارد و در منابع معتبر، بدین صورت نوشته می‌شود. دربارهٔ مفهوم «رواج گسترده»، بخش پایین را ببینید.

منظور از رواج گسترده چیست؟

ببینید کتب مرجع چگونه آن اسم را نوشته‌اند.

از نظر ویکی‌ادبیات، منظور از رواج گسترده، رواج گسترده بر طبق منابع معتبر است. منظور از رواج گسترده (به انگلیسی: common usage یا established usage) این است که یک نام‌گذاری خاص در منابع معتبر فارسی، به‌طور مشخصی رایج‌تر از هر نام‌گذاری فارسی دیگر باشد. این یعنی استعمال آن نام، حالتی منفصل یا دوگانه (به انگلیسی: divided usage) نداشته باشد («بعضی‌ها می‌گویند این، بعضی‌ها می‌گویند اون»). مثلاً لوس آنجلس و لس آنجلس نمونه‌ای از استعمال دوگانه است و شاید تقریباً حالتی سلیقه‌ای پیدا کرده باشد، درصورتی‌که دربارهٔ «پکن» و «بیجینگ» (در فارسی) این‌طور نیست.

در تعبیر «رواج» باید دو نکته را درنظر گرفت: اول اینکه رواج براساس «منابع معتبر» است، و دوم آنکه رواج بر «درستی» ارجحیت دارد.

برای مثال، تعداد منابع آنلاینی که ایالت ایلینوی را ایلینویز نامیده‌اند بیشتر از ایلینوی است. آیا این منابع معتبرند؟ اطلس‌های گیتاشناسی معتبر آن را ایلینوی نامیده‌اند و وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا (که می‌توان آن را یک منبع صلاحیت‌دار در این خصوص دانست) آن را ایلینوی خطاب می‌کند. بنابراین نام صحیح ایلینوی است، چه به‌طور عامیانه ایلینویز رواج یافته باشد، چه نه.

از نظر ویکی‌ادبیات، رواج در منابع معتبر بر «درستی» یک نگارش اولویت دارد. هدف ویکی‌ادبیات منعکس کردن دانش موجود به‌شکلی است که در منابع معتبر آمده است، حتی اگر این شکل، از نظر برخی «نادرست» باشد. ذکر چند مثال در این باره به فهم موضوع کمک می‌کند:

• گرچه تلفظ نام ایزابل آلنده در زبان اصلی (و بسیاری زبان‌های دیگر) به‌صورت «آیـِنده» است، منابع فارسی آن را به‌صورت «آلنده» آورده‌اند؛ درنتیجه ویکی‌ادبیات نیز آن را به‌صورت «آلنده» می‌آورد.
• گرچه نام شهر San Jose در ایالت کالیفرنیای آمریکا، در زبان انگلیسی «سن هوزِی» تلفظ می‌شود و حتی ریشهٔ اصلی این نام زبان اسپانیایی است که در آن نیز این نام «سن هوزِه» تلفظ می‌شود، باید درنظر گرفت که در منابع معتبر فارسی از دیرباز این شهر با نام «سن خوزه» شناخته می‌شده؛ درنتیجه در ویکی‌ادبیات هم از همین نام استفاده می‌شود.
• نام سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (که در انگلیسی با مخفف CIA نوشته و «سی‌آی‌اِی» تلفظ می‌شود) در متون فارسی معتبر به‌صورت «سیا» نوشته می‌شود. گرچه این تلفظ از نام آن سازمان شاید «درست» نباشد، آن‌قدر رایج است که نباید در متن یا عنوان مقاله‌ها به‌شکل دیگری نوشته شود.
• اصطلاح آکورد در موسیقی، در دوره‌ای به فارسی راه یافته که بیشتر وام‌واژه‌ها یا فرانسوی بودند یا انگلیسی. اما در فرانسوی این کلمه «اَکور» تلفظ می‌شود و در انگلیسی «کورد».

حال این سؤال مطرح می‌شود که منبع معتبر در این باب چه کسی است؟ پاسخ: کسی است که صلاحیت تخصصی برگرداندن نام را به فارسی دارد یا خود یک مرجع معتبر (به انگلیسی: reference work) باشد. مثلاً فرهنگ معین و دهخدا و برخی اطلس‌های مهم گیتاشناسی و... . در اکثر نمونه‌ها به‌عنوان مراجعی معتبر از سوی تمام ویرایشگران ویکی‌ادبیات پذیرفتنی بوده‌اند؛ لذا مثلاً روزنامه‌های ابرار و جهان اقتصاد و کیهان و همشهری را نمی‌توان منابع معتبری برای اینکه مثلاً نام یک ایالت آمریکا اوریگان یا اورگن یا اوریگن است شمرد؛ چون آن‌ها نیز خود یک مرجع منعکس‌کنندهاند، نه یک منبع متخصص یا مرجع. اینکه چند تا روزنامه یک‌طور بنویسند، نه ملاکی بر رواج آن نام است و نه ملاکی بر اعتبار درستی. باید همهٔ جوانب را درنظر گرفت. برای توضیحات بیشتر مراجعه کنید به: صفحهٔ منابع معتبر.

وجود چند نام رایج

اگر برای موضوعی چند نام رایج باشد، انتخاب عنوان مقاله براساس اجماع کاربران خواهد بود. مثلاً در فارسی امروز واژه‌های «هلیکوپتر»، «بالگرد» و «چرخبال» هر سه متداول است؛ درنتیجه هریک از این‌ها می‌تواند عنوان مقالهٔ مربوط باشد و انتخاب آن به اجماع کاربران بستگی دارد. منظور از رهنمود رواج آن نیست که حتماً «رایج‌ترین» نام برای عنوان مقاله به‌کار رود؛ چراکه در بسیاری مطالب تعیین اینکه کدام نام «رایج‌ترین» است بسیار دشوار خواهد بود. منظور این رهنمود آن است که نام «غیررایج» نباید برای عنوان مقاله به‌کار برود، ولو مصوب فرهنگستان باشد یا از نظر فنی درست‌تر از نام متداول باشد.

دست‌کم برخی از کاربران ویکی‌ادبیات اعتقاد دارند که اگر چند نام رایج برای یک مقاله ممکن باشد، بهتر است که نامی که وام‌واژه نیست استفاده شود (مثلاً «یاخته» و «سلول» هر دو در فارسی رایج‌اند؛ اما براساس این قاعده، عنوان مقاله یاخته است، حتی اگر سلول در متون علمی هنوز متداول‌تر باشد). تصمیم دربارهٔ استفاده از وام‌واژه یا نام فارسی (غیر وام‌واژه) می‌تواند برای هر مقاله براساس اجماع کاربران متفاوت باشد.

گاهی انتخاب بین چند نام رایج دشوار است چون رواجشان تقریباً به یک اندازه است. برای مثال مجلهٔ Vogue در متون فارسی هم به‌صورت «وگ» و هم «ووگ» آمده‌ است و هر دو تقریباً به یک میزان رایج‌اند. در چنین وضعیتی گاه حتی یک منبع ثابت نیز در مطالب مختلف به‌شکل مختلفی از آن موضوع نام می‌برد. در این حالت کاربران ویکی‌ادبیات مجبورند با توافق داخلی یکی از نام‌ها را انتخاب کنند و به‌کار گیرند.

واژگان مصوب فرهنگستان

با اینکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی از منابع معتبر در گزیدن واژگان مناسب است؛ اما تا زمانی که واژهٔ فرهنگستان در جامعهٔ علمی متداول نشده‌ است ترجیح بر نام‌گذاری مقاله براساس واژهٔ رایج‌تر (نظیر یک وام‌واژه) است (برای اطلاع بیشتر بحث درخصوص اولویت رواج بر درستی را در بخش #منظور از رواج گسترده چیست؟ در بالا ببینید). مقاله با نام پیشنهادی فرهنگستان نام‌گذاری نشود، شایسته است واژه‌ای که توسط فرهنگستان تصویب‌شده در ابتدای مقاله با ذکر منبع برای آشنایی خوانندگان آورده شود.

عنوان‌های استثناء که می‌توانند لاتین بمانند

• نام پرونده‌های رایانه‌ای (نظیر xorg.conf و ‎.htaccess)، متغیرهای محیطی (نظیر CFLAGS)، فراخوان‌های سیستمی (نظیر mmap)، توابع و ساختارهای داده‌های خاص یک زبان‌های برنامه‌نویسی و کتابخانه‌های استاندارد آن (نظیر java.util. *، System.Collections. * و std::*)، دستورهای برنامه‌نویسی (نظیر دستور SELECT در زبان اس‌کیوال) و متغیرهای برنامه‌نویسی باید در تمام متون به لاتین بیاید. اگر عنوان مقاله‌ای مربوط با چنین موضوعاتی همنام با خود موضوع است (نظیر مقالهٔ CFLAGS که عنوانش همنام با موضوع مقاله است) عنوان مقاله نیز باید به لاتین بیاید.
• اگر موضوع مقاله برنامه‌ای رایانه‌ای است که عموماً در منابع دیگر به‌عنوان یک دستور خط فرمان شناخته می‌شود، عنوان مقالهٔ مربوط به آن باید به لاتین باشد. مثال‌ها عبارت‌اند از dir، ‏chown‏، passwd‏، و uname.
  • نمونهٔ بالا شامل نرم‌افزارهای رایانه‌ای (نظیر گیت) یا برنامه‌هایی که به‌واسطه پروتکل شناخته می‌شوند (نظیر تلنت) نیست و نام‌گذاری آن‌ها باید طبق سایر اصول قواعد نام‌گذاری صورت گیرد.
• نام قالب پرونده‌ها و پسوند نام پرونده‌ها با عنوان لاتین ایجاد شود، به‌جز نکاتی که شامل ویکی‌ادبیات:رایج شود یا در منابع معتبر فارسی برگردان شده باشند.

آیا گوگل می‌تواند ملاک رواج باشد؟

گوگل به‌تنهایی صرفاً یک نشانگر است؛ اما لزوماً خودبه‌خود ملاک نیست. باید همهٔ جوانب را درنظر گرفت. شاید اکثر نتایج گوگل سایت‌های وبلاگی و غیرتخصصی باشد. شاید همهٔ آن‌ها مطالب خود را از یک منبع نامطمئن گرفته باشند. اینکه در گوگل نامی را بیشتر از دیگری می‌بینید لزوماً و به‌تنهایی دلیلی کافی برای رواجِ بیشترِ آن نام در میان منابع معتبر فارسی‌زبان نیست.

اگر منابع معتبر یافت نشدند، آن وقت چه؟

گاهی به اسامی‌ برمی‌خوریم که در نوشته‌های فارسی یا اصلاً منابعی دربارهٔ آن‌ها نوشته نشده است یا اگر شده، ترجمه‌های غلطی است که هنوز جا نیفتاده‌اند؛ یعنی به آن صورت نمی‌توان گفت رواج دارند.

در آن زمان باید مستقیماً سعی کرد نام را به صحیح‌ترین شکلی که در زبان اصلی ادا می‌شود نوشت. مثلاً نام «سمینول کنیون» نه در فارسی شناخته‌ شده است، نه متونی معتبر دربارهٔ آن، ضمن اینکه کاربردی نیز ندارد، چه برسد به گستردگی استعمال. بنابراین، نام مقاله را باید «پارک ایالتی سمینول کنیون» انتخاب کرد و نه مثلاً پارک ایالتی سماینول کانیون. بنابراین، توصیه می‌شود حتی‌المقدور نام درست‌تر از نظر آوای بومی را انتخاب کنید؛ مگراینکه استعمال نام غلط، در منابع معتبر فارسی به‌طور گسترده‌ای جا افتاده باشد (به انگلیسی: used commonly).

و اگر آن هم میسر نشد چه؟

گاهی نام‌های خارجی چنان دردسرساز می‌شود که دو راه برای ویرایشگران باقی نمی‌گذارند: یا نام خارجی مذکور حرف‌به‌حرف ترجمه شود (مثال: شنفرپوشگوین‌گیش)، یا تصمیم دیگری با اجماع ویراستاران انجام گیرد. (مثلاً: آیا شهر Leuven بلژیک را با نام کمتر مصطلح اما رسمی آن به‌زبان فلامان ترجمه کنیم یا با نام تاریخی و بیشتر مصطلح آن به‌زبان فرانسوی Louvain؟ این‌ گونه سؤال‌ها همیشه بحث و اجماع کاربران را می‌طلبد).

درنهایت چه باید کرد؟

نهایتاً، اگر بین دو یا چند اسم تردید دارید و نمی‌دانید کدام را استفاده کنید، به راهنمای زیر توجه کنید:

1. آیا نامی هست که به‌طور فراگیر و گسترده در منابع معتبر فارسی رواج داشته باشد؟ اگر بلی، پس نام مقاله باید همان اسم یا واژه باشد. رواج موقعی گسترده محسوب می‌شود که تفاوت بین استفادهٔ دو نام در منابع فاحش باشد. مثلاً «واشنگتن» و «واشینگتن» هر دو رواج دارند. با اینکه واشنگتن بیشتر از واشینگتن رواج عامیانه و گوگلی دارد؛ اما اختلاف رواجشان به آن حد فراگیر نیست (در برخی وبگاه‌های خبری حرفه‌ای معتبر و وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا، «واشینگتن» نیز استفاده شده است). اما مثلاً در فارسی «پکن» بسیار بسیار بیشتر از «بیجینگ» رواج دارد و بیجینگ تقریباً در فارسی نامانوس است. همین‌طور برای «آلمان» و «دویچلند».
2. حال اگر بین دو اسم مردد هستید و هر دو تا حدودی کمابیش رواج دارد، نامی را باید انتخاب کنید که به آوای زبان اصلی نزدیک‌تر باشد. مثلاً «فینیکس» بر «فونیکس» مرجح است، ولو اینکه فونیکس در گوگل تعداد بیشتری صفحه نشان دهد؛ اما چون فینیکس هم تا حدود درخور توجه در منابع معتبر رواج دارد و چون از نظر آوای اصلی صحیح‌تر است، پس مرجح است.

تغییر مسیر چیز خوبی است

درنهایت، وقتی یک نام یا دیگری را انتخاب کردید، نام نامنتخب (نام دوم یا سوم) را درون متن مقاله به‌کار ببرید، به‌خصوص در قسمت نخست مقاله (به انگلیسی: lead). فراموش نکنید که نام دوم و نام‌های دیگری که در متن خود مقاله می‌نویسید، باز امکان یافت در جست‌وجوگرهای اینترنت خواهد داشت.

و بهترین کار این است که نام‌های دوم و سوم و... را که برای عنوان مقاله انتخاب نکردید نیز با تغییر مسیر به مقاله اصلی مرتبط کنید. معمولاً ویراستاران کهنه‌کار نیز برای اینکه آن تغییر مسیر خود یتیم نباشد، از مقاله‌ای دیگر پیوندی برای آن می‌زنند. این طور می‌توان مطمئن شد که تمام نام‌ها به‌سهولت امکان جست‌وجو دارد.

جستارهای وابسته

• ویکی‌ادبیات:شیوه نوشتار کلمات واردشده به‌زبان فارسی
• ویکی‌ادبیات:نگارش نام‌های خارجی
• ویکی‌ادبیات:برابر فارسی اصطلاحات علمی
• ویکی‌ادبیات:درخواست برابر فارسی