ویکی‌ادبیات:منابع معتبر

این صفحه یک رهنمود است نه یک سیاست و فقط در چارچوب سیاست‌هایی نظیر اثبات‌پذیری، تحقیق دست‌اول ممنوع و بیان حداکثریِ دیدگاه‌ها اجرای آن ضروری خواهد بود. چنانچه بین این رهنمود و سیاست‌های ویکی‌ادبیات درخصوص ارجاع و استناد به منابع اختلاف باشد، اولویت با سیاست‌هاست.

مقاله‌های ویکی‌ادبیات باید برمبنای منابع معتبری نوشته شوند که توسط اشخاص ثالث تألیف و منتشر شده‌اند. همهٔ دیدگاه‌های اکثریت یا اقلیت درخور ملاحظه که در این منابع بیان شده است باید توسط مقالات مرتبط پوشش داده شود. (بنگرید به بیان حداکثریِ دیدگاه‌ها)

واژهٔ «منبع» در ویکی‌ادبیات سه معنای مختلف دارد: خودِ اثری که منبع قرار می‌گیرد (نظیر یک نوشته، مقاله، مجله یا کتاب)، خالق اثر (مثلاً نویسنده) و ناشر اثر (مثلاً نشر نی). هر سهٔ این ویژگی‌ها روی اعتبار منبع اثر می‌گذارند. منابع معتبر می‌تواند مطالب منتشرشده طی فرایند انتشار معتبر یا نویسندگانی که در موضوع مرتبط معتبر شناخته می‌شوند یا هر دو باشد (به‌ویژه در ایران که روش انتشار عموماً معتبر نیست، اعتبار نویسنده بیشتر مدنظر است).

اعتبار منبع بستگی به زمینه (کانتکست) دارد؛ برای مثال، روزنامه‌ها درزمینهٔ اخبار روز می‌توانند منابع معتبری باشند؛ اما در زمینهٔ موضوعات پژوهش ادبی چنین جایگاهی ندارند و باید از منابع دیگر مثلاً کتاب‌های دانشگاهی استفاده کرد.

هر منبع باید به‌دقت سنجیده شود تا برای گزاره‌ای که بیان کرده معتبر بوده و بهترین منبع در آن زمینه باشد. شاید این گفته از سوی همگان پذیرفتنی باشد که: هرچه تعداد افراد کارشناسی که در فرایند انتشار یک منبع دخالت داده می‌شوند بیشتر باشند، به‌احتمال زیاد این منبع از اعتبار بیشتری برخوردار است. این فرایندها می‌تواند شامل ویراستاری فنی و علمی، ویراستاری نگارشی، بازکنترل و بررسی دقیق اطلاعات ارائه‌شده، و بررسی مطالب از نظر حقوقی باشد.

لازم است منبع به‌صراحت از اطلاعاتی که در مقاله می‌آید پشتیبانی کند و باید به‌شکل مناسبی ادعا را طرح کرده باشد؛ یعنی از توضیحات کافی برخوردار باشد. اگر موضوعی منبع معتبر نداشته باشد، در ویکی‌ادبیات نباید مقاله‌ای دربارۀ آن موضوع درج شود.

مطابق با قانون اثابت‌پذیری، هر مطلبی که محل اختلاف‌نظر باشد یا احتمال برود که بعداً ایجاد چالش کند، باید منبع مناسب برایش ذکر شود، حتی اگر یک نقل‌قول باشد؛ مسئولیت اضافه‌کردن منبع، به عهدهٔ کسی است که آن جمله‌ها را می‌نویسد یا برمی‌گرداند. مطالبی که منبع نداشته باشند، ممکن است در هر زمان بحث‌برانگیر بوده و حذف شود. در برخی موضوعات بهتر است هیچ اطلاعاتی ارائه نشود جای اینکه مطالبی بدون منبع ذکر شود.

منبع معتبر چیست؟

منابع معتبر، آن دسته از منابع منتشرشده است که از طریق یک روالِ شایستۀ اعتماد منتشر شده‌اند؛ نویسندگان این منابع یا افراد معتبری در آن حوزه‌اند یا به‌طور کل افراد معتمدی دانسته می‌شوند.

اعتبار یک منبع به موضوع مقاله نیز برمی‌گردد. منبعی که در یک موضوع معتبر دانسته می‌شود، ممکن است در یک موضوع دیگر از اعتبار کافی برخوردار نباشد. نمونه: منبعی که توسط رومان‌نویس برجسته نوشته و منتشر شده، ممکن است شامل مطالبی در حوزهٔ نقد طنز باشد؛ اما در این باره منبع معتبری دانسته نشود. در حالت کلی باید هر مقاله برمبنای ‌معتبرترین منابعی که دردسترس ویرایش‌کنندگانش است نوشته شود.

دلیل استفاده از منابع معتبر

منابع به دو منظور استفاده می‌شوند:

• برای تأیید یک ادعای مطرح‌شده در مقاله. در این حالت در ذکر منبع باید به‌طور دقیق قسمتی که آن ادعا را تأیید می‌کند اشاره شود.
• برای اعتباردادن به آن منبع و پیشگیری از وقوع نقض حق تکثیر یا دستبرد فکری. (به ویکی‌ادبیات:حق تکثیر مراجعه کنید).

ذکر منابع دقیق به خواننده این اعتماد را می‌دهد که مقالهٔ ویکی‌ادبیات از استانداردهای مربوط به اثبات‌پذیری و تحقیق دست‌اول تبعیت می‌کند. ارجاع دقیق به منابع باعث می‌شود که خواننده بتواند به آن منابع مراجعه کند و به نویسندگان آن منابع اعتبار داده شود.

اگر تمام منابع موجود دربارۀ یک جمله یا مقاله از اعتبار کمی برخوردار باشند، شاید بهتر باشد آن محتوا در ویکی‌ادبیات گنجانده نشود.

برخی انواع منابع

ویکی‌ادبیات:تأییدپذیری#منابع معتبر بسیاری از مقالات ویکی‌ادبیات مبتنی‌بر منابع دانشورانه است. در صورت دردسترس بودن منابع دانشگاهی و دارای فرایند بازبینی دقیق قبل از چاپ (به انگلیسی: peer reviewed journals)، کتاب‌های پژوهشی در موضوعات خاص و کتاب‌های مرجع اصلی در هر شاخه در رشته ادبیات، معتبرترین منابع‌اند. با این حال، ممکن است بعضی منابع دانشورانه، منبعی قدیمی بوده و مطالب آن بعدها با تحقیقات جدیدتر و بیشتر رد شده یا با تئوری جدیدتری جایگزین شده باشد یا ممکن است تئوری‌های دیگری به‌موازات یا در تضاد آن‌ها ایراد شده یا تئوری جنجالی و بحث‌برانگیز باشد. سعی کنید در صورت دسترسی نظر مورد اجماع کنونی دانشوران را منعکس نکنید. منابع غیرآکادمیک معتبر نیز ممکن است به‌عنوان منبع در موضوعی دانشورانی استفاده شود، به‌خصوص اگر از رسانه‌های جریان اصلی با کیفیت قوی باشد. تصمیم دربارۀ اعتبار منابع بستگی به زمینه موضوع دارد. درصورتی‌که منابع با همدیگر درتضاد باشند باید از ارجاع درون متن برای مطالب نقل‌شده استفاده کرد.

منابع پژوهش‌گرانه و غیرپژوهش‌گرانه

• مقالات ویکی‌ادبیات باید تا حد امکان برمبنای منابع ثانویه باشد. برای مثال، یک مقاله یا کتابی که تحقیقات موجود را جمع‌بندی و مرور کرده ‌است یا یک کتاب مرجع علمی بهتر از یک مقالهٔ تحقیقیِ اولیه است. هنگام استفاده از منابع اولیه احتیاط بسیاری توصیه می‌شود. ویکی‌ادبیات هیچ‌گونه تحلیلی روی منابع اولیه انجام نمی‌دهد. (رجوع شود به تحقیق دست‌اول ممنوع)
• تحقیقات منفرد باید به دیدِ غیرقطعی نگریسته شود و این تحقیقات ممکن است درپی تحقیقات بیشتر تغییر کند. اعتبار تحقیقات منفرد بستگی به رشته دارد. تحقیقات دربارۀ رشته‌های پیچیده نظیر کاریکلماتور قطعیت کمتری دارد. از دادن ارزش ناحق به یک تحقیق منفرد در چنین رشته‌هایی خودداری کنید. کتاب‌های مرجع، مقالات و کتاب‌هایی که سایر تحقیقات را جمع‌بندی کرده است در صورت دردسترس‌بودن ارجح است.
• احتیاط ویژه‌ای دربارۀ مجله‌‌هایی که صرفاً با هدف اشاعهٔ دیدگاه خاصی چاپ می‌شوند باید به‌خرج داد. ادعای آنکه مجله فرایند بازبینی دقیق قبل از چاپ دارد به این معنی نیست که مجله اعتبار دارد یا واقعاً واجد داوری همتا است. مجله‌ای که فقط توسط طیف محدود و خاصی از جامعهٔ دانشگاهی بررسی می‌شود معتبر شمرده نمی‌شود و صرفاً می‌تواند نمایندهٔ دیدگاه گروهی باشد که آن مجله نمایندگی‌شان را می‌کند.
• مطالبی مانند مقاله، کتاب یا رساله که به تأیید جامعهٔ دانشگاهی رسیده باشد معتبر شمرده می‌شوند. اگر مطلب در یک مجله شناخته‌شده، فرایند ویراستاری علمی توسط یک فرایند آکادمیک صحیح دارد باید حداقل توسط یک یا چند دانش‌پژوه دیگر بررسی اولیه شود.
• رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دکتری انتشارات پژوهش‌گرانه تلقی می‌شوند. پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد فقط زمانی که بتوان نشان داد پژوهشی ارزنده است معتبر شمرده می‌شوند.

سازمان‌ها و رسانه‌های خبری

منابع خبری اغلب حاوی مطالب محتوای خبری (factual) و محتوای ذهنی (opinion) است. نقل اخبار از منابع خبری حرفه‌ای(well-established news outlets)، معمولاً برای بیان واقعیت (فکت) معتبر تلقی می‌شود (هرچند حتی معتبرترین رسانه‌های خبری نیز گاهی اشتباهاتی دارند). نقل اخبار از منابع خبری کمتر معتبر (less-established outlets) معمولاً کمتر برای بیان واقعیت معتبر تلقی می‌شود. همچنین، اغلب روزنامه‌ها از خبرگزاری‌هایی نظیر فارس، ایرنا، ایسنا، ایمنا و... مطالب را بازنشر می‌کنند که در این صورت آن خبرگزاری مسئول صحت خبر است. در چنین نمونه‌هایی نام خبرگزاری نیز باید علاوه‌بر روزنامۀ بازنشرکننده مطلب، ذکر شود.

سرمقاله‌ها، مطالب و ستون‌های تحلیلی، چه توسط نویسندگان تحریریه (editorials) و چه توسط نویسندگان بیرونی (op-eds) نوشته شده باشد، برای انتساب مطالب به آن نویسنده (ویکی‌ادبیات:درمتن)، منابع اولیه معتبری است؛ اما ندرتاً برای بیان واقعیت معتبر محسوب می‌شود. (یعنی مثلاً اگر همشهری ستون تحلیلی به نوشته بهرام بیضایی یا غلامعلی حداد عادل منتشر کند، به‌عنوان دیدگاه آن‌ها می‌توان استفاده کرد؛ اما به‌عنوان بیان واقعیت، خیر) گزارش مربوط به علایق انسانی معمولاً به اندازه گزارش‌های خبری معتبر نیست و نمی‌توانند موضوع همان معیارهای شدید برای صحت‌سنجی (fact-checking) یا درستی قرار گیرند (مقصود گزارش‌هایی با بار عاطفی درخصوص یک موضوع مثلاً سهم طنز در انتشارات ادبی است).

• وقتی اطلاعات از یک محتوای تحلیلی (نظیر سرمقاله) اخذ می‌شود، هویت نویسنده اصلی اعتبار مطلب را تعیین می‌کند. نظرات متخصصان و خبرگان شناخته‌شده با احتمال بیشتر برای بیان یک دیدگاه معین معتبر تلقی می‌شود. (دقت کنید که ادعاهای بزرگ، منابع قوی نیاز دارد. ویکی‌ادبیات:ادعاهای بزرگ) اگر مطلب واجد اعتبار خاص (authoritative) نباشد، تحلیل به‌صورت درون‌متنی در مقاله به نویسنده منتسب شود و به‌صورت فکت بیان نشود. مطالب نقد و مرور سوژه‌های رمان‌های معاصر، انواع سبک شعر نو، شخصیت‌پردازی در نمایشنامه‌ها و... می‌تواند تحلیلی، چکیده یا پژوهشی باشد.
• برای یک موضوع تحقیقی منابع پژوهشی و منابع غیرپژوهشی با کیفیت قوی معمولاً بهتر از گزارش‌های خبری است. «اعلامیه مطبوعاتی» منتشرشده توسط یک نشریه یا سازمان، اغلب به‌وسیله روزنامه‌ها با حداقل تغییرات منتشر می‌شوند. چنین منابعی، معتبر churnalism محسوب می‌شود و نباید متفاوت از اعلامیه ذکرشده با آن رفتار کرد. گاه برخی روزنامه‌ها خبرنگاران متخصصی دارند که نام آنان ذکر می‌شوند. درخصوص مقالات پژوهش در شعر نو به ویکی‌ادبیات:شناخت منابع معتبر (شعر نو) مراجعه شود.
• انتشار شایعات ارزش دانشنامه‌ای محدودی دارد، هرچند گاهی اطلاعات تحقیق‌شده (verifiable information) دربارهٔ شایعات ممکن است مفید باشد. (یعنی، شایعات به‌خودی‌خود ارزش ذکر ندارند، صرف‌نظر از درستی یا نادرستی آن‌ها) ویکی‌ادبیات مکان نشر شایعات و سخن‌چینی‌ها نیست.
• برخی از سازمان‌ها و رسانه‌ها از مقالات ویکی‌ادبیات به‌عنوان منبع خود استفاده می‌کنند. در این خصوص باید مراقب دور در ارجاع‌دهی (circular sourcing) بود. (یعنی ممکن است بدین‌ترتیب برای یک خرابکاری در مقاله، یک منبع ظاهراً معتبر جعل شود) (circular sourcing)
• اینکه یک مطلب خبری معین به‌عنوان فکت معتبر است باید بند به بند وارسی شود.
• منابع چندگانه نباید برای مقالات منتشرشده در خبرگزاری‌ها استفاده شود. ( فهرست خبرگزاری‌ها) چنین منابعی اساساً به‌عنوان منبع یکتا محسوب می‌شود (یعنی نیاز نیست مطلب را هم‌زمان به چند خبرگزاری معتبر ارجاع دهیم).
• برخی سازمان‌های خبری سیاست‌های تحریریه شان را منتشر نمی‌کنند.
• یک نشانه برای آنکه یک سازمان خبری سازوکار صحت‌سنجی (fact-checking) دارد و از اعتبار درستی برخوردار است، انتشار تصحیحات است.

منابع جانب‌دارانه و ترویجی

مقالات ویکی‌ادبیات ضروری است که بیان حداکثریِ دیدگاه‌ها را روایت کنند. بااین‌حال، لازم نیست که منابع معتبر بی‌طرف، غیرجهت‌دار یا عینی باشند. گاهی منابع غیربی‌طرف بهترین منابع ممکن برای اطلاعات مؤید دیدگاه‌های مختلفی است که دربارهٔ موضوع مدنظر، دردسترس است.

منشأ جهت‌داری رایج شامل سیاسی، تجاری، مذهبی، فلسفی یا باورهای دیگر است. یک منبع ممکن است جانب‌دارانه باشد؛ اما می‌تواند در یک زمینه خاص معتبر محسوب شود. زمانی که ویراستاران با یک منبع بالقوه جهت‌دار سروکار دارند، باید درنظر داشت که آیا منبع شرایط معمول برای منابع معتبر را دارد یا خیر، از قبیل کنترل تحریریه و منزلت صحت‌سنجی. همچنین، ویراستاران باید درنظربگیرند که آیا جانب‌داری لازم می‌بیند که ارجاع درون متنی برای منبع استفاده شود، مثلاً شاعر فمینیست ایران، ژاله قائم مقامی، چنین باوری داشت: «...» یا نشریۀ محافظه‌کار ادبی آن زمان یغما ‌نوشته است که …

منابع اولیه، ثانویه، و ثالثیه

صفحه اصلی: ویکی‌ادبیات:تحقیق دست‌اول ممنوع § منابع اولیه، ثانویه و ثالثه

استفادهٔ مناسب از منابع اولیه اغلب دشوار است. در برخی شرایط، استفاده از آن‌ها می‌تواند مفید و معتبر باشد؛ اما هنگام استفاده از آن‌ها باید احتیاط کرد تا تحقیق دست‌اول محسوب نشوند.

ادعاهای ویژه نیازمند منابع ویژه‌ای نیز هستند

ویکی‌ادبیات:ادعاهای بزرگ در چند نکته ویرایش‌کنندگان یک مقاله باید توجه بیشتری به‌خرج بدهند و منبع ذکرشده را بازبینی دقیق کنند:

• ادعاهای تعجب‌آور یا در ظاهر مهم که چندان شناخته‌شده نیستند.
• گزارش‌های تعجب‌آور یا در ظاهر مهم از اتفاقات اخیر که پوشش خبری مناسبی نداشته‌اند.
• گزارش و بیانیهٔ اشخاص به‌گونه‌ای که خنده‌آور، بحث‌برانگیز یا مغایر با شخصیت و علایق پیشین آن‌ها باشد.
• ادعاهای پشتیبانی‌نشده یا به‌طور گسترده‌تر تکذیب‌شده از طرف جامعهٔ پژوهشگر. به‌طور ویژه در موضوع‌هایی که استدلال‌کننده می‌گوید توطئه‌ای برای خاموش ساختن آن‌ها درمیان است، باید احتیاط بیشتری کرد.

ادعاهای استثنایی باید توسط چند منبع معتبر تأیید شود به‌خصوص در موضوع‌های پژوهش ادبی، رساله‌های ادبی، رویدادهای تاریخی در ادبیات و زندگی‌نامهٔ زندگان باید توجه بیشتری به این موضوع شود.

ادعای اتفاق‌نظر

هرجا ادعا شد که در یک موضوع بین صاحب‌نظران اجماع برقرار است، باید این مسئله با ذکر منبع اثبات شود. در زمان طرح ادعای این مسئله که بین محققان ادبی یا پژوهندگان متون ادبیات در یک موضوع اتفاق‌نظر است، باید منبعی ذکر شود که این اتفاق‌نظر را اثبات کند. در غیر این صورت، باید جمله‌ها بازنویسی شود به‌طوری‌که نشان دهد دیدگاه کدام منبع را منعکس می‌کند.

عنوان منابع

برای مطالعه دربارۀ منابع دست‌اول، دست‌دوم و دست‌سوم به سیاست ویکی‌ادبیات دربارۀ تحقیق دست‌اول مراجعه کنید.

زندگی‌نامهٔ زندگان

به سیاست مربوط به آن مراجعه کنید.

منابع خودنوشته

به سیاست مربوط به آن مراجعه کنید.

ازآنجاکه بررسی و مرور مطالب در فرایند انتشار مطالب تحقیق ادبی به‌ندرت در ایران استفاده می‌شود؛ لذا در اکثر مواقع نمی‌توان منابع منتشرشده در ایران را براساس معیار انتشارات معتبر در دنیا ارزش‌گذاری کرد. به‌جای آن لازم است شخص مؤلف یا ناشر در زمینهٔ موضوع، معتبر محسوب شود. برای مثال، جلال آل‌احمد مؤلفی معتبر در موضوعات تحلیل ادبی محسوب می‌شود. البته این به‌معنای آن نیست که لزوماً تمام مراکز نشر در ایران بی‌اعتبارند؛ بلکه لازم است مؤیَّداتی درخصوص اعتبار هر مرکز ارائه شود که نشان دهد عملکرد آن در جامعهٔ پژوهش ادبی مرتبط با فعالیت آن مقبول است. برای مثال، «انتشارات علمی و فرهنگی» یک ناشر معتبر محسوب می‌شود.

احتیاط ویژه‌ای دربارۀ انتشارات و مجله‌هایی که صرفاً با هدف اشاعهٔ دیدگاه خاصی چاپ می‌شوند باید به‌خرج داد. استفاده از انتشارات و منابعی که همسو با رویکرد اعتقادی، ایدئولوژی یا خط ومشی گروه خاصی است باید بیشتر در جهت شناساندن دیدگاهی که این منبع نمایندگی می‌کند، باشد.

البته چنانچه بتوان برای دیدگاه مدنظر در انتشارات معتبر ایران جایگزینی یافت، استفاده از آن عموماً در اولویت است؛ اما برای پیشگیری از به‌وجودآمدن سوگیری نظام‌مند در مقالات ویکی‌ادبیات باید توجه ویژه کرد. این رهنمود باید هم‌زمان با سیاست‌های اثبات‌پذیری و بی‌طرفی سازگار باشد؛ بنابراین نباید منابع پژوهشی منتشرشده در دیگر انتشارات ایران را به‌طور سیستماتیک کنار نهاد.

جستارهای وابسته

• ویکی‌ادبیات:چگونه از نشریات به‌عنوان منبع استفاده کنیم
• ویکی‌ادبیات:بی‌طرفی منابع
• ویکی‌ادبیات:منابع معتبر (تاریخ ادبیات)
• ویکی‌ادبیات:تابلوی اعلانات منابع معتبر
• ویکی‌ادبیات:شناخت منابع معتبر (نقد و تفسیر آثار ادبی)