پژوهشگران معاصر ایران

پژوهشگران معاصر ایران
تصویر جمعی از ۳۴ شخصیت منتخب در مجموعهٔ ۱۳جلدی
نویسنده	هوشنگ اتحاد
ناشر	فرهنگ معاصر
تاریخ نشر	۱۳۷۸
موضوع	معرفی چهره‌های ادبیِ محقق
	«چهره‌های موسیقی ایران» «چهره‌های موسیقی ایران»

پژوهشگران معاصر ایران مجموعه‌ای است به‌کوشش هوشنگ اتحاد که در ۱۳ جلد شخصیت‌های ادبی معاصر را معرفی کرده و فهرست اعلام آن را در جلد چهاردهم درآورده است. «فرهنگ معاصر» برخی از جلدها این اثر را بیش از یک بار چاپ کرده و سرجمع این مجموعهٔ ۱۴جلدی که نزدیک به ۹هزار دارد، افزون‌بر ۴۰هزار نسخه چاپ شده است.

* * * * *

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

از میان یادها

هوادری

جلد اول

جلد دوم

جلد سوم

جلد چهارم

جلد پنجم

جلد ششم

جلد هفتم

جلد هشتم

جلد نهم

جلد دهم

جلد یازدهم

جلد دوازدهم

جلد سیزدهم

بودجه‌بندی و سال‌شمار کتاب

• ۱۳۷۸: جلد اول، ۵ مصحح در کنار رئیس مجلس سنا: محمد قزوینی، محمدعلی فروغی، سیدحسن تقی‌زاده، عبدالعظیم قریب، علی‌اکبر دهخدا و احمد بهمنیار.
• ۱۳۷۹: جلد دوم، معرفی ۴ ادیب: ابراهیم پورداوود، محمدتقی بهار، ذبیح بهروز و علی‌اصغر حکمت.
• ۱۳۸۰: جلد سوم، ۱۳۸۰، دربارهٔ ۱ پزشک و ۲ مترجم: قاسم غنی، صادق رضازاده شفق و غلامرضا رشید یاسمی؛ جلد چهارم، شرحی بر ۲ دانش‌پژوه: احمد کسروی و سعید نفیسی
• ۱۳۸۱: جلد پنجم، ۲ پژوهشگر هم‌‌سن:عباس اقبال آشتیانی و بدیع‌الزمان فروزانفر
• ۱۳۸۲: جلد ششم، مشروح زندگی، اندیشه‌ و آثار: صادق هدایت.
• ۱۳۸۳: جلد هفتم، با ۲ تاریخ‌نگار: علی دشتی و نصرالله فلسفی
• ۱۳۸۴: جلد هشتم، وصف ۲ هم‌استانی: جلال‌الدین همایی و حبیب یغمایی
• ۱۳۸۵: جلد نهم، مختص به: مجتبی مینوی؛ جلد دهم، معرفیِ ۲ فرهنگ‌نویس و ۳ مصحح: غلام‌حسین مصاحب، ذبیح‌الله صفا، محمد‌تقی دانش‌پژوه، عباس زریاب خویی و محمد معین؛ جلد یازدهم، فقط برای: پرویز ناتل خانلری
• ۱۳۸۶: جلد دوازدهم، با ۲ فرهنگ‌پژوه: عبدالحسین زرین‌کوب و محمدجعفر محجوب
• ۱۳۸۷: جلد سیزدهم، ۳ نفر آخر: غلام‌حسین یوسفی، مهرداد بهار و احمد تفضلی
• ۱۳۸۸: جلد چهاردهم، فهرست اعلام جلد اول تا سیزدهم

همچنین شرح زندگی، آثار و افکار ادبایی چون محمدعلی جمالزاده، مهدی حمیدی، ابوالقاسم حالت، پروین اعتصامی، ایرج میرزا، علی‌اکبر سعیدی سیرجانی و... در بخش یادداشت‌های این جلد آورده شده است.
در بخش یادداشت‌های این جلد به شرح زندگی، اندیشه و آثار ادیبانی نظیر نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث، فروغ فرخ‌زاد، شهریار، عارف قزوینی،میرزادهٔ عشقی و... پرداخته شده است.
همچنین یحیی دولت‌آبادی، غلام‌علی رعدی آذرخشی، نظام وفا و... از چهره‌های ادبی هستند که نویسنده در بخش یادداشت‌ها به شرح زندگی، افکار و آثار آنان پرداخته است.

• پژوهشگران معاصر ایران جلد چهارم، ۱۳۸۰، انتشارات فرهنگ معاصر. شرح زندگی، اندیشه‌ و آثار احمد کسروی و سعید نفیسی. در بخش یادداشت‌های این جلد به شرح احوال، افکار و آثار شخصیت‌هایی چون زین‌العابدین مراغه‌ای، تندر کیا، ابوالقاسم جنتی عطایی و... پرداخته شده است.

نویسنده در قسمت یادداشت‌های این جلد به شرح زندگی، افکار و آثار افرادی مانند سلیمان حییم، سیدصادق گوهرین، فاطمه سیاح، امیرحسین آریان‌پور و... پرداخته است. نویسنده در قسمت یادداشت‌های این جلد به شرح زندگی، اندیشه و آثار شخصیت‌هایی نظیر بزرگ علوی، احسان طبری، عبدالحسین نوشین، حسین‌قلی مستعان، تقی مدرسی، بهرام صادقی، صادق چوبک، نصرت رحمانی، احمد شاملو، حسن هنرمندی، هوشنگ گلشیری، غلام‌حسین ساعدی، حسن شهید نورایی، تقی رفعت و... پرداخته است. همچنین رهی معیری، نادر نادرپور و... ادیبانی هستند که در بخش یادداشت‌ها به شرح احوال، آثار و افکار آنان پرداخته شده است. در قسمت یادداشت‌های این جلد به شرح زندگی، افکار و آثار ذبیح‌الله منصوری، فریدون توللی، کریم کشاورز و... پرداخته شده است. همچنین مسعود فرزاد، ابوالقاسم پاینده و... از جمله ادیبانی هستند که در بخش یادداشت‌ها به شرح زندگی، اندیشه و آثار آنان پرداخته شده است.

• پژوهشگران معاصر ایران جلد دهم، ۱۳۸۵، انتشارات فرهنگ معاصر. شرح زندگی، اندیشه‌ و آثار غلام‌حسین مصاحب، ذبیح‌الله صفا، محمد‌تقی دانش‌پژوه، عباس زریاب خویی و محمد معین. نویسنده در بخش یاداشت‌های این جلد شرح حال مهری آهی، مرتضی کیوان و... را آورده است.
• پژوهشگران معاصر ایران جلد یازدهم، ۱۳۸۵، انتشارات فرهنگ معاصر. شرح زندگی، اندیشه‌ و آثار پرویز ناتل خانلری. همچنین فریدون مشیری، جلال احمد، سیروس طاهباز و...از جمله شخصیت‌هایی هستند که نویسنده در این جلد شرح زندگی، اندیشه و آثار آنان را نوشته است.

نویسنده در قسمت یادداشت‌ها شرح زندگی شماری از ادبا از جمله سیاوش کسرایی، سهراب سپهری، احمد محمود، شاهرخ مسکوب، فریدون رهنما و... را نقل کرده است. در بخش یادداشت‌ها به شرح زندگی افرادی مثل پرویز اتابکی، کریم امامی و...پرداخته شده است.

سبک کتاب

شیوهٔ پژوهش

شیوهٔ کار اتحاد به‌گفتهٔ خودش این‌گونه است که به‌طور مثال براى یک شخصیت منابع مربوط به او را تا حدى که می‌تواند جمع‌آوری و مطالب هر منبع را برحسب موضوع با مداد از هم متمایز کرده و با قیچى از هم تفکیک و پس از الصاق بر روى نصف کاغذ A۴ و نوشتن منبع بر روى آن در پاکت‌هایى باعناوین: ابتداى ابتدا، ابتدا، شرح زندگى، قبل از مرگ، مرگ، پس از مرگ و آثار قرار می‌دهد. برای آنکه کار بازهم دقیق‌تر انجام شود سه رنگ به‌کار می‌برد تا فیش کامل شود: یادداشت‌برداری و مشخصات منبع با خودکار آبی، شماره‌های توک برای مشخص‌کردن اسامی خاص با خودکار سبز و شماره‌گذاری فیش با خودکار قرمز. پس از پایان کار با مطالعهٔ فیش‌ها به‌صورت زنجیر آن‌ها را طورى ردیف می‌کند گویی یک نفر آن‌ها را نوشته است. در مرحلهٔ آخر و هنگام نوشتن از روی فیش‌ها همهٔ متن‌ها با شیوه‌های نگارشی مختلف را با شیوهٔ نگارشی خودش یکدست می‌کند.

نحوهٔ انتخاب افراد در مجموعهٔ پژوهشگران معاصر ایران

معیار اتحاد براى انتخاب پژوهشگرها شخصیتى است که روى متون قدیمى کار کرده و حق تقدم با کسانی بوده که صرف‌نظر از جامع‌الاطراف بودنشان، حداقل یک اثر آن‌ها در زمینهٔ پرداختن به متون شاخص بوده باشد. ترتیب پرداختن به پژوهشگران براساس تاریخ تولدشان بوده و تولد محمد قزوینی، بنیانگذار تحقیقات علمی در ایران و اولین پژوهش‌گر و مصحح متون فارسی با روشی علمی، را شروع کار قرار داده است.البته اتحاد در انتخاب کلیهٔ پژوهشگرها با ایرج افشار و شفیعی کدکنی مشورت می‌کرده و در صورت تأیید ایشان به او می‌پرداخته است. وی در مورد شروع کار با قزوینی می‌گوید: «البته ابتدا فکر کردیم به‌جای قزوینی، مشیرالدوله پیرنیا صاحب تاریخ ایران باستان درنظر گرفته شود منتهی به این نتیجه رسیدیم که اگر به‌همین‌ترتیب آن‌هایی را که تاریخ تولدشان جلوتر است بیاوریم به شخصیت‌هایی برمی‌خوریم که کار تحقیقی داشته‌اند اما چندان اصولی و جامع نبوده است. به‌این‌جهت و طی مشورت با شفیعی کدکنی محمد قزوینی را انتخاب کردیم.»
کامران فانی معتقد است: «پژوهشگر انتخابی اول محمد قزوینی و نفر آخر احمد تفضلی بهترین نفرات برای شروع و پایان کتاب هستند.»

مناقشه بر سر صادق هدایت

جلد ششم مجموعه پژوهشگران معاصر ایران به هدایت اختصاص یافته است. در این مورد نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی منتقدان نظیر سیدعلی آل‌داوود، کامران فانی و میلاد عظیمی معتقدند هدایت در عرصهٔ پژوهش کار اساسی و جدی نکرده است. اما اتحاد معتقد است که هدایت از معدود افرادی است که جامعیت دارد و نه تنها نویسنده‌ای عالی‌قدر و صاحب سبک است، بلکه خیام‌شناس و بنیان‌گذار خیام‌شناسی در ایران است و هنوز کسی چون او نتوانسته است، آن چنان که باید، به ژرفنای اندیشه خیام نزدیک شود. همچنین اتحاد معتقد است هدایت بنیان‌گذار نقد تحلیلی است و در مقاله‌هایش راجع به «ویس و رامین» و خیام پایهٔ نقد تحلیلی را گذاشته است. او هدایت را اولین کسی می‌داند که به‌عنوان محقق علمی فولکلور وارد میدان شده و بعد از او دیگران کارش را ادامه داده‌اند. همچنین اتحاد دلیل دیگر انتخاب هدایت را ترجمهٔ پنج رساله از زبان پهلوی به زبان فارسی می‌داند.

جست‌وجوی کتابخانه‌ای تا تحقیق میدانی

« اتحاد درخصوص شیوهٔ جمع‌آوری مطلب برای آثار پژوهشی خود چنین می‌گوید:

برای پیداکردن منابع از روش‌های متفاوتی استفاده می‌کنم:

• یک روش، استفاده از کتاب‌های فهرست مقالات است. از این کتاب‌ها مقالات لازم را برمی‌دارم و بعد با مراجعه به کتابخانه از اصل مقالات استفاده می‌کنم.
• روش دیگر ورق‌زدن مجلات و کتاب‌هایی از نوع مجموعه مقالات در کتابخانه است. هر مقاله‌ای که به‌نظرم جالب می‌آید و ممکن است در ادامه‌ٔ کار مفید باشد در دفترچه‌ای یادداشت می‌کنم. این دفترچه کمبود کتاب‌های فهرست مقالات را برایم جبران کرده و کمک می‌کند تا طی سالیان دراز به هر موضوع جدید یا شخصیتی برمی‌خوردم، برایش منبعی بیابم.
• یکی دیگر از روش‌ها پرس‌وجو از شخصیت‌های آشنا با موضوع برای معرفیِ منابع معتبر است.
• از دیگر روش‌هایم ارتباط با اقوام و بستگان شخصیت‌هاست که گفت‌وگو با آن‌ها برایم حکم منبع را دارد. با این روش به نکات ناب و گاه کشف‌نشده دربارهٔ موضوع پژوهش دست می‌یابم. استفاده از این روش، هم موجب لذت خودم و هم غنی‌تر و جذاب‌ترشدن پژوهش‌ها می‌شود.

»

}}

ساختار کتاب

در این کتاب بخش مربوط به هر پژوهشگر داراى چهار قسمت است:

• شرح زندگى آن شخصیت.
• یادداشت‌ها که شامل توضیح کامل دربارهٔ اسم‌هاى خاص اعم از نام اشخاص یا مؤسسات است که در متن آمده است.
• نمونهٔ نثر. براى هر پژوهش‌گر نمونهٔ نثرى درنظر گرفته شده و به پیشنهاد محمدعلی اسلامی ندوشن برای کسانی که در شیوهٔ نگارش چندگانگى دارند، از هر شیوه یک نمونه آورده شده است. نمونه نثر نشان می‌دهد که شخصیتى که معرفى شده، صاحب چه قلمى است و قلم او نشان می‌دهد که نویسنده از چه مواضعى تأثیر پذیرفته است و ضمناً موقعیت او را در اجتماع نشان می‌دهد. همچنین مجموعهٔ نثرها در این کتاب سیر تطور و تحول نثر فارسى را در صدسال اخیر می‌نمایاند.
• فهرست آثار. در این قسمت آثار پژوهشگر به‌طورکامل همراه با تاریخ نشر، محل نشر و نام ناشر آن آثار آمده است.

نحوهٔ پرداخت متن و یادداشت‌ها

کامران فانی دربارهٔ ساختار کتاب و بخش یادداشت‌ها می‌گوید:
این کتاب از دو جزء تشکیل شده است. دو جزء متفاوت اما به یک نحو یک جزئی. اتحاد زندگی کسانی را که نام آن‌ها در متن این ۳۴ زندگی‌نامه آمده در یادداشت‌های آخر مربوط به همان فصل معرفی کرده است. این قسمت یادداشت‌ها ویژگی اصلی و کار اصلی اتحاد است. من فکر می‌کنم زحمتی که او برای بخش دوم این زندگی‌نامه‌ها کشیده، که شاید حدود هزار زندگی‌نامه را شامل شود بسیار بیشتر است. چرا که در برخی موارد حجمی که به زندگی‌نامهٔ این افراد اختصاص داده شده از حجمی که به زندگی‌نامهٔ برخی از ۳۴ فرد اصلی اختصاص داده شده بسیار بیشتر است. دید ادبی، ذوق و نثر شیوای اتحاد سبب شده است بخش‌های این کتاب بیشتر به یک داستان خواندنی شباهت داشته باشد. بدون‌تردید این کتاب با این فهرست اعلام، جلد چهاردهم، یک کتاب مرجع مهم خواهد شد.
ایرج افشار هم راجع به گستردگی کار اتحاد می‌گوید:
بی گمان این مجموعه قسمت زیادی از تاریخ ایران‌شناسی را در بر دارد. زیرا منحصر به آن نیست که در هر جلد چند تن از ایرانیان معرفی شده باشند، بلکه احوال عده‌ای از ایران‌شناسان خارجی هم به مناسبت مطلب و موضوع در خلال حواشی کتاب آمده است. اتحاد از سر حقیقت‌خواهی از اظهار رأی شخصی خودداری کرده و کوشیده افراد را با نقل‌قول از دیگران بشناساند. ضمناً نگفته‌ای هم در سرگذشت‌ها نمانده است که خواننده در جست‌وجوی آن به این سو و آن سو بدود. تلاش اتحاد برای آوردن ذکر مراجع و منابع جهت هر نکته و گفته‌ای نشان آن است که خواننده کتابی قابل اعتماد و استناد در دست دارد.
احسان یارشاطر درباره بخش یادداشت‌ها و همچنین انتخاب افراد می‌گوید:
هوشنگ اتحاد با کوشش و پشتکار مخصوصی کار بسیار سودمندی انجام داده است. یکی از محاسن بزرگ این مجلدات حواشی آن‌هاست. توضیحات افرادی که در یادداشت‌ها آورده کم از شرح‌حال افراد اصلی نیست.
در انتخاب افراد به‌طورکلی خوب عمل شده و تنها تردید در مورد ذبیح بهروز است که هرچند طنزپردازی باذوق و فکاهی‌سرایی کم‌نظیر و صاحب نثری شیوا است نمی‌توان او را اهل علم محسوب کرد.
هوشنگ اتحاد اما معتقد است بهروز را به‌دلیل صحبتی که جلال‌الدین همایی درباره‌اش کرده بود و همچنین بنا به تأیید کامران فانی که او را صاحب مکتب دانسته آورده است.

سرنوشت نامعلوم این چند نفر

اتحاد بعد از چاپ جلد سیزدهم کتاب ضمن بیان این نکته که به چند شخصیت از جمله:ایرج افشار، منوچهر مرتضوی، فریدون آدمیت، محمدامین ریاحی، سیدجعفر شهیدی و... پرداخته نشده است از تصمیم خود برای پرداختن به آن‌ها در جلد چهاردهم خبر داده است. اتحاد در آخرین اظهار نظر خود عنوان کرده است که پس از اتمام کار «چهره‌های موسیقی ایران معاصر» به افراد جامانده نیز خواهد پرداخت.

پیشینهٔ کتاب

جرقهٔ تدوین مجموعه‌ای چهارده‌جلدی

هوشنگ اتحاد دربارهٔ انگیزه و علت اولیه برای شروع کارش می‌گوید: طی سال‌ها در محافل دوستانه‌ای که بحث ادبی پیش می‌آمد، می‌دیدم بعضی‌ها با آنکه تحصیل‌کرده بودند عزت‌الله همایون‌فر را با بدیع‌الزمان فروزانفر، عارف قزوینی را با محمد قزوینی، اقبال آشتیانی را با «اقبال لاهوری» شاعر پاکستانی اشتباه می‌گرفتند. تصمیم گرفتم به دنبال شرح احوال و آثار اقبال آشتیانی بروم، که رفتم ولی چیزی که مطلوب باشد پیدا نکردم. منابع پراکنده و بسیار ناقص بودند. دربارهٔ پژوهشگران دیگر هم وضع به‌همین‌منوال بود. دیدم زندگی‌نامهٔ شاعران، موسیقی‌دانان و ... داریم؛ ولی زندگی‌نامهٔ پژوهشگران نداریم و ادبیات زندگینامه‌ای ما فاقد شاخهٔ پژوهشگران است.

« چند ماهی فکرم درگیر بود و به تمام جوانب کار فکر کردم به تنهاشدن و حبس خودخواسته‌ام، در صورت شروع کار، و در نهایت تصمیم گرفتم وارد گود شوم. »

منابع

1. اتحاد، هوشنگ (۱۳۷۸). پژوهشگران معاصر ایران (ج.اول). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۴۳-۹.
2. اتحاد، هوشنگ (۱۳۷۹). پژوهشگران معاصر ایران (ج.دوم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۴۷-۱.
3. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۰شابک= ۹۶۴-۵۵۴۵-۵۰-۱-). پژوهشگران معاصر ایران (ج.سوم). تهران: فرهنگ معاصر.
4. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۰). پژوهشگران معاصر ایران (ج.چهارم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۷۲-۲.
5. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۱). پژوهشگران معاصر ایران (ج.پنجم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۵۴۵-۷۲-۵.
6. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۲). پژوهشگران معاصر ایران (ج.ششم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۸۱-۱.
7. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۳). پژوهشگران معاصر ایران (ج.هفتم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۵۵۴۵-۹۴-۳.
8. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۴). پژوهشگران معاصر ایران (ج.هشتم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۰۱-۶.
9. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۵). پژوهشگران معاصر ایران (ج.نهم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۲۰-۲.
10. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۵). پژوهشگران معاصر ایران (ج.دهم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۳۳-۴.
11. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۵). پژوهشگران معاصر ایران (ج.یازدهم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۸۶۳۷-۴۳-۴.
12. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۶). پژوهشگران معاصر ایران (ج.دوازدهم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۸۶۳۷-۵۵-۷.
13. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۷). پژوهشگران معاصر ایران (ج.سیزدهم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۸۶۳۷-۷۳-۱.
14. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۸). پژوهشگران معاصر ایران (ج.چهاردهم). تهران: فرهنگ معاصر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۸۶۳۷-۹۷-۷.