و پژوهشگرِ زبان پهلوی، و ادبیات فولکلور، روزنامه‌نگار و نمایشنامهنویس بود.<ref name=اثر>{{یادکرد کتاب|عنوان =زندگی و آثار هدایت|صفحه =}}</ref>
<center>* * * * *</center>
<center>* * * * *</center>
اهالی ادبیات، صادق هدایت را در ردیف‌های نخست نویسندگان بزرگ معاصر ایران می‌دانند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= والری رادو|عنوان= صادق هدایت|ژورنال= کیان|صص= ۱۴۸تا۱۶۱}}</ref> هدایت بیش از چهل عنوان داستان، سه نمایشنامه، سه مقاله دربارهٔ فرهنگ توده (فولکلور)، مطالعاتی دربارهٔ خیام و کافکا، پژوهش‌هایی درخصوص زبان پهلوی و ترجمه‌هایی از این زبان به‌فارسی، برجای گذاشته است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= والری رادو|عنوان= آثار هدایت|ژورنال= کیان|سال=|ص= ۳۵۱}}</ref> از آثار بسیار برجستهٔ هدایت و مهم‌ترین اثر داستانی ادبیات ایران، رمان [[بوف کور]] است که نخستین رمان فارسی نیز شناخته می‌شود.{{سخ}}
او طی زندگی‌اش با افراد سرشناس بسیاری در ارتباط بود با آنها رابطهٔ دوستی داشت و به‌طور متقابل، بر آنها تأثیر گذاشت و از آنها تأثیر می‌گرفت. [[پرویز ناتل خانلری]]، [[بزرگ علوی]]، [[مجتبی مینوی]]، [[مسعود فرزاد]]، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[حسن قائمیان]]، [[صادق چوبک]] و [[ابوالقاسم انجوی شیرازی]] برخی از این افراد بودند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= براهنی|عنوان= بازنویسی بوف کور|ژورنال= بایا|ص= ۸}}</ref>{{سخ}}
درعین‌حال منتقدانی نیز داشت که شاید [[نیما]] سرشناس‌ترینشان باشد. نیما به ارزش‌های راهگشای کار هدایت آشنا بود و انتقادهایش به او زمانی به‌شکل نقد ادبی و با استدلال‌های شفاف فنی بیان می‌شد و زمان دیگری متوجه مضمون آثار کسی است که به‌قول او انگار نمی‌خواهد در دنیای «بدون انزجار و وحشت» زندگی کند. بنیان‌گذار شعر نو در پایانِ نامه و پس از انتقادهای فراوان به کاستی‌های کار هدایت از منظر داستان‌نویسی مدرن، نثر او را می‌ستاید و تلاش‌هایش در این زمینه را هم‌سنگ کار خود در شعر عنوان میکند:
:''«کاری که تو در نثر انجام دادی، من در نظم کلمات خشن و سقط انجام داده‌ام که به نتیجهٔ زحمت آنها را رام کرده‌ام... .»''<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.dw.com/fa-ir/%DB%B1%DB%B1%DB%B0-%D8%B3%D8%A7%D9%84%DA%AF%DB%8C-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/a-16603923|عنوان= سایه‌ای سنگین و گسترده بر داستان‌نویسی معاصر}}</ref>{{سخ}}
او فروردین۱۳۳۰ در آپارتمانی اجاره‌ای در خیابان «شامپیونه» پاریس، پایتخت فرانسه، با گاز به زندگی خودش پایان داد.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۳۶}}</ref>
از نگاه اکثر اهالی ادبیات صادق هدایت را بایستی بنیان‌گذار واقعی داستان فارسی بدانیم. او داستان‌نویسی بود که توجه زیادی به ساخت بیرونی داستان به‌عنوان یک اهتمام هنری داشت. بیشتر منتقدان برآنند که هدایت با اخذ ساختمان داستان کوتاه و توجه به درون شخصیتها از فرهنگ اروپایی برای نخستین بار صناعت داستان‌نویسی جدید را به نویسندگان ایرانی معرفی کرد و با درهم‌آمیختن قدرت داستان‌سرایی و با آگاهی‌هایش از فرهنگ مردم توانست تعدادی از اصیل‌ترین آثار ادبی معاصر را به‌وجود آورد.<ref name=اثر/>
[[پرونده:HedayatVaOtherFamilyMembers.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''هدایت در پنج‌سالگی (با لباس سفید)، همراهبا خواهران، برادران و عموزاده‌هایش، باغ پدربزرگ (نیرالملک)'''</center>]]
نقد و بررسی آثار هدایت در کتاب‌های مختلف استادانی چون عبدالعلی دستغیب محمدعلی سپانلو و... آورده شده است.
[[پرونده:WithBrothers.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از راست: عیسی، صادق و محمود هدایت'''</center>]]
[[پرونده:Sadegh.bradar.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در کنار برادرانش، عیسی و محمود'''</center>]]
[[پرونده:Hedayat&dostan.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از چپ: هدایت، حسن رضوی، [[بزرگ علوی]] و دو نفر از دوستان{{سخ}}اطراف تهران، ۱۳۰۹'''</center>]]
==از میان یادها==
===گرایش به گیاهخواری===
هدایت و دلیل گیاه‌خوارشدن به‌روایت خودش:
:''یک شب توی باغچه برّه یا گوسفندی را به درخت بستند. سراسر شب بع‌بع می‌کرد. بامدادان او را کشتند. ظهر که به خانه برگشتم، فهمیدم از گوشت همان بره یا گوسفند غذا پخته بودند. بوی خون و گوشت توی دماغم پیچیده بود. دلم آشوب شد و دیگر لب به گوشت نزدم.''<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۷۸و۲۷۹}}</ref>
==داستانک==
===«ژان دو لاری ویر»===
===نخستین اثر ادبی===
{{گفتاورد تزیینی|نقل از هدایت:
اگر از کتاب کوچک ولی جالب «انسان و حیوان» که در سال ۱۳۰۳ پیش از سفر اروپا، در تهران نوشته است بگذریم نخستین اثر ادبیِ هدایت قطعهٔ ناتمام «''مرگ''» است که در سال ۱۳۰۵ در گان بلژیک نوشت این حکایت نخست در دورهٔ چهارمِ شمارهٔ ۱۱ مجلهٔ ایرانشهر برلین به تاریخ یکم بهمن۱۳۰۵ و بعد در مجموعهٔ «پروین دختر ساسان» (تهران ۱۳۳۳) چاپ شد و بعد در سال۱۳۰۶ که در پاریس بود رساله تمیز و تقریباً بی‌ایراد «فواید گیاهخواری» را به قلم آورد که در سلسله انتشارات ایرانشهر در برلین چاپ شد.<ref name=اثر/>
:پدرم برای آموختن زبان فرانسه اهمیت خاصی قائل بود. شروع کردم به خواندن کتاب به این زبان و به‌دنبال نصیحت فلسفی، ترجمهٔ مقالات و داستان‌های کوتاه از زبان فرانسوی، چون مجلات آن دوره فقط برای ترجمه حاضر بودند دستمزد بدهند. ضمناً از این راه می‌توانستم پول توجیبیِ کمی به‌دست بیاورم. مجله‌ای که بیش از دیگران دستمزد می‌داد، مجلهٔ هفتگی ''ترقی'' بود که برای آن، هفته‌ای یک شعر یا یک نُووِل یا سرگذشت شخص مشهوری را ترجمه می‌کردم. بعد از مدتی که برای این مجله چند داستان از چخوف، گیدو ماپاسان، چند شعر از بودلر، ورلن و کنتس دو.نو.آی که به‌سختی ترجمه کردم، به صرافت افتادم که اشعار بی‌قافیه و به‌صورت نثری را که می‌سازم به‌صورت ترجمه از یک شاعر فرانسوی جا بزنم. اسم این شاعر را گذاشتم «ژان دولاری ویر» و به نام مستعار «فری» مترجمش بودم.
===تنها معشوقهاش===
:سردبیر مجله، [[ابراهیم مدرسی|مدرسی]]، مردی بود ادیب و لیسانسهٔ حقوق. این اشعار را می‌پسندید و ظاهراً مورد لطف خوانندگانش می‌یافت و بابت هر ستون مجله، بیست تومان به من می‌پرداخت. تااینکه وقتی خواستم به فرنگ بیایم، به دیدنش رفتم. به او گفتم: «راستی اگر کسی برایتان ترجمه‌ای از ژان دولاری ویر» آورد چاپ نکنید. پرسید: «چرا؟» گفتم: «برای اینکه همچو شخصی وجود ندارد!» مدرسی بی‌اینکه منتظر توضیحات من شود درحالیکه دیکسیونر لاروس کوچک را از جاکتابی پشت‌سرش برمی‌داشت، گفت: «الآن تاریخ تولدش راهم برایتان میگویم.» و البته اسم او را در صفحات اعلام این لغت‌نامه پیدا نکرد و دل‌چرکین شد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۴و۳۵}}</ref>}}
هدایت معشوقه‌ای داشت. نام این زن ماری ترز است. دخترهایی که در زندگی هدایت با او دوست بوده‌اند در اثر اتفاق یا حادثه بوده است. مثلا چون با خانواده ماری ترز رفت و آمد داشته از این طریق با او آشنا شده است دوستی آنها مدت زیادی نبوده چون در مجموع مدت اقامت صادق هدایت درپاریس ۴سال بوده. هدایت هیچگاه راجه به معشوقهاش صحبت نکرد.<ref name=شریک/>
او هیچگاه ازدواج نکرد در واقع، هدایت با ازدواج مخالف بود.
===اولین مواجهه با ادبیات اروپا===
{{گفتاورد تزیینی|خاطره‌ای از هدایت:
:در مدرسهٔ سن‌لویی یک کشیش بود که بهش فارسی یاد می‌دادم و او درعوض به من درس خصوصی فرانسه می‌داد. موجود عجیبی بود. با وجود کشیش‌بودن سلیقهٔ خاصی در ادبیات داشت. چشم و گوشش باز بود. از خدا و پیغمبر هم بجا و نا‌بجا صحبت نمی‌کرد. اصلاً او مرا تشویق به چیز نوشتن کرد. کتاب‌های «مریمه»، «تئوفیل گوتیه»، «ماپاسان»، «گوبینو»، «بودلر»، «ادگار آلن پو» و «هوفمان» را به دستم می‌داد. خوشبختانه هیچ تعصب ادبی نداشت. ادبیات روسی، آلمانی، اسپانیایی... و بالاخره هرچیز به‌نظرش جالب می‌آمد و عجیب این بود که تازه‌نویسنده‌هایی را هم که بعداً مشهور شدند، می‌شناخت؛ اما انتخاب نویسنده‌ها بی‌حساب‌وکتاب نبود. «دن کیشوت» را او به من داد، بخوانم. آن‌قدر هم از پاریس و وفور کتاب گفت، آن‌قدر از کوچه‌پس‌کوچه‌های پاریس تعریف کرد که وقتی به پاریس رسیدم انگار سالها آنجا زندگی کرده بودم.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۸۲}}</ref>}}
===داستانک استاد===
===یاد برادر===
{{گفتاورد تزیینی|بهنقل از محمود هدایت:
:اتاق صادق نزدیک در ورودی بود و پنجره‌هایش به خیابان باز می‌شد. او اکثراً در اتاقش بود؛ یا می‌خواند یا می‌نوشت. هروقت بی‌خبر سرمی‌رسیدم، می‌دیدم مشغول نوشتن است. عادت داشت که تا وقتی کسی را می‌دید یادداشت‌هایش را جمع می‌کرد و کنار میگذاشت. از او می‌پرسیدم: «چه می‌نویسی؟» شانه‌هایش را بالا می‌انداخت و می‌گفت: «ولش... بعد معلوم می‌شه!»
:شب و روز کارش خواندن و نوشتن بود. چشمش ضعیف شده بود. چشمش درد می‌کرد. مدام قطره، توی چشمش می‌ریخت و مشغول کارش می‌شد. حتی یک بار ندیدم که او در آن اتاق، کاری جز خواندن و نوشتن بکند. زندگیش این طوری می‌گذشت.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۸۵}}</ref>}}
===داستانک شاگرد===
===مریدان احمق!===
{{گفتاورد تزیینی|به‌گفتهٔ اردشیر آوانسیان:
:بارها به منزل او [هدایت] رفته بودم. اتاق، اثاثیهٔ سادهٔ کمی داشت. گربه‌اش را بسیار دوست می‌داشت. بارها در منزلش به من گز اصفهان و باقلوای یزد داده است. پرسیدم: «صادق! تو که بودجه نداری! چطور چنین چیزهای گرانی می‌خری؟» تبسمی کرد و گفت: «احمق‌هایی هستند که برایم می‌فرستند.» بعدها فهمیدم که او مریدانی دارد که از یزد و اصفهان، این‌طور چیزها برایش می‌فرستند... عیب هدایت در آن بود که آدم مأیوس و ناامیدی بود و به‌طور مؤثری تحت‌تأثیر کافکا قرار داشت. علت هم آن است که در کشور، نهضتی قوی وجود نداشت؛ لذا او به ملت ایران، «ملت ریقو» می‌گفت.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۱۹و۸۲۰}}</ref>}}
===مردم‌داری===
===هدایتِ بذله‌گو===
هدایت بااینکه از طبقه اشراف بود؛ ولی خودش زندگی ساده‌ای داشت و به طبقه فرودست جامعه بسیار احترام میگذاشت و این موضوع در اکثر داستان‌های هدایت به‌چشم میخورد.<ref name=شریک/>
[[پرویز ناتل خانلری]] باور دارد که بذله‌گویی هدایت از دو جا سرچشمه می‌گرفت؛ یکی استعداد خانوادگی آنها در بذله‌گویی و دیگری تربیت نیمه‌فرانسوی او. خانلری داستانی از زبان هدایت در این باره نقل میکند:
{{گفتاورد تزیینی|بعد از آنکه ما ریش و سبیل درآوردیم و به‌اصطلاح برای خودمان آدمی شدیم کم‌کم شروع کردیم به اینکه دَمی به خمره بزنیم و چون من مشروب‌های خوب را خیلی دوست می‌داشتم همیشه مقداری مشروب اصیل در کمدم پیدا می‌شد. پدرم موضوع را فهمیده بود. تا می‌دید ما شراب خوبی گیر آورده‌ایم و گذاشته‌ایم که سرِفرصت یک لیوان بخوریم، می‌آمد شراب را می‌برد یا بطری را نصفه می‌کرد و روی کاغذ می‌نوشت: «پسر! شرابت را خوردم شراب خوبی نبود. آن‌طورکه می‌گفتی دو تومان گران خریده‌ای، دو قران هم نمی‌ارزد.» و دو قران روی کاغذ میگذاشت و می‌رفت و ما در حسرت شراب می‌سوختیم.{{سخ}}
یک روز باخبر شدم که برای پدر یک بطر کنیاک هنسی اعلا آورده‌اند. همین که غافل شد، رفتم سر کمدش. بطری را برداشتم و جایش کاغذ گذاشتم و نوشتم: «پدر! کنیاکت را خوردم بسیار مزخرف بود. حیف پول که آدم پول این کنیاک را بدهد؛ چون واقعاً به هیچ نمی‌ارزد پولی برایت نگذاشته‌ام.»<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۶و۲۱۷}}</ref>}}
===ده تا بیست مطلب از مجلات دورهٔ خود===
===ترز: معشوقهٔ هدایت===
ترز (therèse) معشوقهٔ صادق در رنس، زمان تحصیلش در پاریس بود. پدر ترز در جنگ جهانی اول در جبههٔ «ماژینو» کشته شده بود و مادرش آرزو داشت دختر او با مرد دل‌خواه خود ازدواج کند و خوشبخت شود.
===نخستین اقدام===
صادق هدایت در اوایل خرداد۱۳۰۷، برای نخستین بار اقدام به خودکشی کرد. بهنقل از تقی رضوی:
{{گفتاورد تزیینی|صبح آن روز هدایت را توی یک کافه در مرکز پاریس دیدم. خیلی گرفته به‌نظر می‌رسید. زیاد حرف نزد و بیشتر از معمول نوشید. موقع خداحافظی، چند کاغذ بهم داد تا برای دوست و اقوامش در تهران پست کنم. این بیشتر نگرانم کرد و خواستم تعقیبش کنم؛ اما توی شلوغی مترو او را گم کردم. آخرش رفتم پیش نصرالله انتظام، دبیر دوم سفارت در پاریس که بعداً اولین رئیس مجمع عمومی سازمان ملل شد. و گفتم که رفتار هدایت نگرانم کرده. بعد دوتایی یک‌راست رفتیم [محل زندگی هدایت] تا او را ببینیم که خانه نبود؛ اما اثاثیه‌اش را بسته بود. روز بعد، از تلاش ناموفق او برای خودکشی باخبر شدیم.<ref name= "firstSuicide">{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۵۰و۵۱}}</ref>}}
رضوی پس از این ماجرا هدایت را می‌بیند. هدایت برای رضوی این‌طور شرح می‌دهد:
:''تو پاریس که از تو جدا شدم یک‌راست به کافه‌ای در کشان [محل زندگی هدایت] رفتم و چند گیلاس دیگر هم زدم. حساب را پرداختم و بقیه‌اش را انعام دادم. بعد رفتم به یک نقطهٔ پرت‌افتاده کنار رودخانهٔ مارن و از بالای یک پل قدیمی شیرجه زدم آن تو. نمی‌دانستم که یک جفت جوان در قایق زیر پل سرگرم معاشقه‌اند. جوانک فوری پرید و مرا بیرون کشید؛ اما تا اسم و آدرس یک آشنای نزدیک را نمی‌دادم ول‌کُن نبود. بالاخره نشانی عیسی، برادرم را در مدرسهٔ توپخانه دادم.''<ref name= "firstSuicide"/>
===داستانک‌های دشمنی===
===عینک سیاه آقای نویسنده===
عیسی هدایت برادر صادق که در زمان تحصیلِ هدایت در فرانسه در همان کشور درس نظامی می‌خواند پس از نخستین خودکشیِ هدایت، از تلاش سفارت ایران برای درمان مشکلات روحی صادق از طریق استخدام یک دکتر مغزواعصاب می‌گوید:
{{گفتاورد تزیینی|سفارت ایران، هدایت را به یک پروفسور مغزواعصاب معرفی کرد و پروفسور برای انجام معاینه و اظهار تشخیص خود هشت روز وقت خواست. در این هشت روز، از دور و نزدیک دربارهٔ او تحقیق کرد. نُووِل‌هایی را که او به‌زبان فرانسه نوشته بود، مطالعه کرد. حتی یک بار از من خواست که او را بی‌خبر از اتاقش بیرون ببرم تا مخفیانه همهٔ اثاثیه و آثارش را بهدقت بررسی کند و این کار را هم کردیم. به‌کمک مترجم اکثر آثار، نامه‌ها و یادداشت‌هایی را که به‌زبان فرانسه نوشته شده بود، مطالعه کرد. کتاب‌هایی را که او مطالعه می‌کرد، بررسی کرد. دست‌آخر با خود او به گفتوگو نشست و او را بهدقت معاینه کرد. بعد در حضور همهٔ اعضای سفارت، لبخندی زد و دست روی شانهٔ او گذاشت و گفت: «آقایان! این نویسندهٔ جوان شما از همهٔ ما سالم‌تر است و فقط یک عیب دارد. عیب او این است که دنیا را از پشت عینک سیاه تماشا میکند. سعی کنید این عینک را از جلوی چشم او بردارید!»<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۹۳و۲۹۴}}</ref>}}
===جمعِ یاران===
===سوراخ‌کردن چشم‌های محمدرضاشاه!===
از سال ۱۳۰۹ به بعد تا سال ۱۳۱۵ که به هندوستان رفت پربارترین دوره فعالیت ادبی هدایت بود و هم در این دوره بود که با سه تن دیگر از ادبای جوان و روشن‌فکری که عبارت بودند از [[بزرگ علوی]]، [[مجتبی مینوی]] و [[مسعود فرزاد]] آشنا شد و این چهار نفر که اصول فکری، دیدِ واحد، ادب و دانش و هنر آنان را به هم نزدیک کرده بود، اغلب عصرها را در یکی از کافه‌های لاله‌زار نو به نام (رز نوار) گرد هم می‌نشستند و در افکار و اندیشه‌های یکدیگر بحث انتقال و نکته‌گیری می‌کردند و از یکدیگر چیز می‌آموختند و شاید جنگ ادبی.
{{گفتاورد تزیینی|اردشیر آوانسیان تعریف میکند که:
به زودی در مقابل ادیبان محافظه کار که آنان را سبعه (یک گروه هفت نفری یا کمتر و بیشتر از نویسندگان به نام آن زمان که اغلب مقالات ادبی در مطبوعات قهرمانان بود همچنین نفیسی، فلسفی، یاس سعیدی و حاج محمدرضا رمضانی را از ناشران پرکار آن روز سبعه نامیده بودند و کلمه ربعه بر وزن سبعه یک کلمه غلط عمدی بود که هدایت و دوستانِ او در برابر آنان بر خود نهاده بودند.) نامیده بودند موسوم به ربعه شدند، متداول کرد.
:هدایت از عصبانیت و تنفری که نسبت به رضاشاه و خاندانش داشت بدترین فحش‌ها را به شاه و فامیلش می‌داد و فحش‌های آبدار حوالهٔ زن و دخترهای شاه می‌کرد.{{سخ}}
روزی رفقا باز مرا بردند کافه. صادق هدایت وارد شد. ما را ندیده بود. نشست پشت یک میز. باعجله پول حقوقی را که از وزارت گرفته بود، درآورد. شروع کرد باعجله روی آن اسکناس‌ها نقاشی‌کردن. تا آخرین دانهٔ این اسکناس‌ها را درآورد و روی آنها نقاشی کرد و دیگر راحت شد و بعد شروع کرد به حرف‌زدن با دیگران. اما این نقاشیهای او چه بود؟ قبل از همه، سوزنی درآورد و چشم‌های محمدرضاشاه را سوراخ کرد. دو تا شاخ بالای سرش کشید و سیبیل‌های چخماقی برایش درست کرد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۲۱}}</ref>}}
===داستانک‌های قهر===
===هدایت بی‌حال‌وحوصله===
دورانی که هدایت پس از انصراف از تحصیل به ایران بازگشته بود «آژانس پارس» بنگاهِ مطبوعاتی وابسته به وزارت خارجه بود. سالها بعد، این بنگاه به آژانس خبریِ غول‌پیکر پارس تبدیل شد که بعد از انقلاب اسلامی هم نام آن به «ایرنا» تغییر یافت. در این زمان [[محمدعلی جمال‌زاده]] و [[محمد مقدم]] هر دو هدایت را به نصرالله انتظام، رئیس این بنگاه معرفی کردند و او در آنجا مشغول‌به‌کار شد. اصلی‌ترین وظیفهٔ هدایت، ترجمهٔ مقالات مطبوعات خارجی بود؛ اما او فقط چند ماهی آنجا دوام آورد. مدتی پس از استعفای هدایت از آژانس پارس، وقتی جمال‌زاده، نصرالله انتظام را در ژنو دید از او چگونگی و دلیل استعفای هدایت را جویا شد و انتظام توضیح داد:
:''پس از چندی متوجه شدم هدایت، هنگام ترجمه، همهٔ فعل‌ها را در وجه شرطی صرف میکند. وقتی دلیل این کار را پرسیدم، پاسخ داد که بعدازظهرها هیچ وجه دیگری به فکرش نمی‌رسد! من گفتم که بنابراین بهتر است صبح‌ها ترجمه کنی. هدایت پاسخ داد که اصلاً ممکن نیست! چون صبح‌ها به‌هیچ‌وجه حال ترجمه ندارم!''<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۰۸}}</ref>
===داستانک‌های آشتی‌ها===
===توهین نژادپرستانه===
هم‌زمان با برگزاری جشن هزارهٔ فردوسی به‌سال۱۳۱۳ در تهران، علی مقدم و صادق هدایت جزوه‌ای منتشر کردند که مجموعهٔ آن، یعنی شعر مقدم و کاریکاتورهای هدایت، ریشخند و اهانتی بود به یکی از مهمانان مراسم، «جمیل صدقی زهاوی» که نمایندهٔ کشور عراق بود و در جشن حضور داشت و بر سر مزار فردوسی شعری به‌فارسی در ستایش او خوانده بود. این جزوه، اندکی پس از برگزاری مراسم هزارهٔ فردوسی منتشر شد و عنوان آن «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» بود که از طنزی تلخ در تحقیر شخصیت شاعر و توهین به اعراب و به‌سخره‌‌گرفتن شعری که در ستایش فردوسی سروده بود، مایه داشت. در مقدمهٔ کتاب «[[وغ‌وغ ساهاب]]» به‌چاپ فرانسه آمده است:
{{گفتاورد تزیینی|تهیه و تدوین این جزوه واکنشی است در اعتراض به شرکت شاعری از شاعران عراقی در کنگرهٔ بزرگداشت فردوسی. «پیشکش‌آوردن...» اعتراضی است مبتنی‌بر احساسات افراطی میهن‌پرستانه... و ملهم از همان مقولات «عرب را رسیده است...» و «تفو بر تو ای چرخ گردون، تفو...»}}
در همان مقدمه، از قول عیسی، برادر صادق آمده است که:
:''برخی می‌گویند هدایت به هندوستان رفت تا در کمپانی فیلم‌برداری کار کند یا برای خواندن زبان پهلوی رفت؛ ولی حقیقت چیز دیگری است. سال۱۳۱۳ آقای علی مقدم جزوه‌ای به نام «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» چاپ کرد که شکل عرب روی جلد آن را صادق کشیده بود. انتشار این جزوه، خشم جناب آقای [[علی‌اصغر حکمت]]، وزیر فرهنگ آن زمان را برافروخت و با کمک مراجع قانونی صادق هدایت ممنوع‌القلم شد و تحت‌تعقیب قرار گرفت... برای خاموش‌شدن سروصداها و آرامش اعصاب تحریک‌شده‌ٔ صادق صلاح بود که مسافرتی بنماید و چندی نگذشت که با فروش اثاثیه و کتاب‌هایش، به هندوستان رفت...''<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://www.bokan.de/laperekan/nuseran/Kak%20Anwer/hedayet.htm/|عنوان= زمزمهٔ عقل‌های سلیم و ناسلیم}}</ref>
===داستانک نگرفتن جوایز===
===آخرین روزهای حضور در ایران===
بنابه گفتهٔ [[ابوالقاسم انجوی شیرازی|اِنجوی شیرازی]] هدایت قبل از آخرین سفرش به اروپا بی‌اندازه خسته بود. سلسلهٔ اعصابش به‌کلی از هم در‌رفته بود. محیط هم از هر جهت ناراحتی‌های او را تشدید می‌کرد. ناچار به فکر سفر اروپا افتاد و برای مرخصیِ چهار‌ماهه و استعلاجی راهی شد. هرچند نیت هدایت این بود که در اروپا کاری پیدا بکند که با آن کار، مدتی در اروپا بماند. فروختن کتابخانه‌اش، خالی‌کردن اتاقش، بخشیدن اشیا یا کتاب‌هایش به اشخاص، بالاخص همراه‌بردن دورهٔ آثارش که از هر نسخه یکی جلد کرده داشت و در آنها تجدیدنظر کرده بود همهٔ اینها نشان می‌داد که او به‌شکل سفری طولانی یا لااقل بیشتر از چهار ماه رهسپار اروپا می‌شود. کتاب‌هایی که غالب آنها و بلکه همگی، حاشیه داشت و به خط دست او بود به نازل‌ترین بها به‌فروش رفت. آنگاه به فکر تخلیهٔ اتاق و بیرون ریختن «احمال» و «اشقال» دیگر افتاد. آنچه به او تعلق داشت و در آن اتاق کذایی پدری بود همه‌وهمه را بیرون ریخت و بیرون فرستاد. حتی کاغذهای سفید و مدادپاک‌کن و مداد و این قبیل وسایل را.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۴۰}}</ref>
===داستانک حرفی که در حین گرفتن جایزه زده است===
===گذری بر «روی جادهٔ نمناک»<ref name= ''نمناک''>{{یادکر وب|نشانی= https://seemorgh.com/culture/literature/literature-papers/398477-%D8%A2%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%86%D9%85%D9%86%D8%A7%DA%A9-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D9%86%D8%B4-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A7%D9%84%D8%AB-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%B4%DB%8C/|عنوان= کوشش اخوان بر جادهٔ نمناک}}</ref>===
از کسانی که بر بالین صادق هدایت در آپارتمانش حاضر بودند نقل است که:
:''وقتی همراه با پلیس وارد آپارتمان شدیم پیکر لاغر و ضعیف هدایت به گونه‌ای قرار داشت که انگار یکی دیگر از شوخی‌های همیشگی‌اش را می‌کرد. در کنار تختش مبلغ ۴۵۱۰ فرانک جهت مراسم کفن‌ودفن قرار داشت. و همچنین نقل است که تکه‌های کاغذ پاره‌ای که نوشتهٔ کامل ازبینرفته بود و تنها چیزی که خوانده می‌شد این بود: «روی جاده نمناک»''{{سخ}}
و این همان سرنخی است که [[مهدی اخوان ثالث]] در شعر و متنی پرمحتوی می‌کوشد تا در موضوعات داستان‌های قبلی به موضوع داستان ازبینرفته که آخرین دستنوشتهٔ هدایت بوده پی‌ببرد.
===بی‌اعتقاد بود===
===نان‌خوردن از نام هدایت و بررسی قانونی آن===
در مورد مسائل مذهبی هدایت اعتقادی به خدا نداشت یا به‌قولی لائیک لائیک بود به‌کل مخالف همه چیز بود و همه‌چیز را خرافات می‌دانست.<ref name=شریک/>
نگاهی گذرا به آثاری که پس از مرگ هدایت دربارهٔ او منتشر شده است نکته‌هایی را روشن می‌سازد. برخی باور دارند که از هر ده کتاب دربارهٔ هدایت دست‌کم هفت کتاب به‌گونه‌ای است که از آن بوی سودجویی می‌آید. گروهی، با تکثیر غیر‌مجاز و غیر‌اخلاقی، از آثار صادق هدایت نان می‌خورند. این افراد آگاهانه و به‌عمد، هر روز عنوان یکی از نوشته‌های هدایت را بر جلد مجموعه‌ای از نوشته‌های او حک کرده و کتاب جدیدی جعل می‌کنند. این کار، درمجموع نه به‌زیان هدایت که به‌ضرر ادبیات کشور است؛ چراکه با اعتماد و علاقهٔ خوانندگان آثار ادبی، برخورد غیرانسانی صورت میگیرد و نتیجهٔ آن، واخوردگی و سرخوردگی خوانندگان در درازمدت است. هر بار که عنوان یکی از داستان‌های صادق هدایت را روی جلد کتابی قرار دهند و به‌انتخاب خود، چند داستان و نوشته از هدایت را به‌شکل کتابی مستقل چاپ کنند به‌مرورد تعداد کتاب‌های صادق هدایت به تعداد نوشته‌های وی خواهد رسید. درحالیکه نویسنده در زمان حیاتش آثار خود را تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است. اخلاق و قانون نیز حکم میکند که همان طبقه‌بندی‌ها، مجموعه‌ها و نام‌گذاری‌های مد‌نظر و تأیید نگارنده، ملاک همیشگی باشد. علاوه‌بر این کام‌جوی‌ها هستند کسانی که در نقش محقق و نویسنده به جان نام و حیثیت ادبی هدایت افتادند و از نام او نان می‌خورند. به‌گونه‌ای که قبح این کار چنان کم‌رنگ شده که برخی از افراد سرشناس و محققانِ عنوان‌دار نیز از انجام آن روی‌گردان نیستند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= بلوکی|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|تاریخ= بهمن۱۳۸۱|ص= ۷۴و۷۵}}</ref>
===داستانک‌های عصبانیت، ترک مجلس، مهمانی‌ها، برنامه‌ها، استعفا و مشابه آن===
==زندگی و یادگار==
===لوح زندگی در ۲۸ ردیف<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۹تا۱۷}}</ref>===
* '''۱۲۸۱''': تولد در تهران، شب سه‌شنبه ۲۸بهمن.
* '''۱۲۸۷''': آغاز تحصیل در مدرسه علمیه.
* '''۱۳۰۰''': سفر به فرانسه.
* '''۱۳۰۳''': نشر کتاب‌های «رباعیات عمر خیام» و «انسان و حیوان» و داستان‌کوتاه «زبان حال یک الاغ در وقت مرگ».
* '''۱۳۰۴''': پایان تحصیل در مدرسه «سن لوئی».
* '''۱۳۰۵''': سفر به بلژیک در آبان‌ماه و نام‌نویسی در آموزشگاه عالی مهندسان در رشتهٔ راه‌وساختمان.
* '''۱۳۰۶''': چاپ کتاب «فوائد گیاهخواری» در برلن و [[زنده‌به‌گور]] در تهران.
* '''۱۳۰۷''': نخستین اقدام به خودکشی.
* '''۱۳۰۹''': بازگشت به ایران پیش از اتمام تحصیلات؛ آغاز کار در بانک ملی ایران؛ انتشار کتاب «پروین، دختر ساسان» و «افسانهٔ آفرینش».
* '''۱۳۱۰''': انتشار [[افسانه]] و «سایهٔ مغول»؛ استعفا از بانک ملی در مرداد؛ چاپ [[اصفهان نصف‌جهان]] در تهران.
* '''۱۳۱۱''': شروع‌به‌کار در اداره‌کل تجارت در شهریور‌ماه؛ چاپ مجموعه‌داستان [[سه قطره خون]].
* '''۱۳۱۲''': انتشار «سایه‌روشن»، «نیرنگستان»، «علویه‌خانم» و «مازیار».
* '''۱۳۱۳''': تشکیل گروه چهار نفریِ [[گروه ربعه|ربعه]] (هدایت، [[مجتبی مینوی]]، [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]]) انتشار «ترانه‌های خیام»؛ ورود به کار آژانس پارس در ۱۶دیماه؛ انتشار «[[وغ‌وغ ساهاب]]» با [[مسعود فرزاد]] در تهران.
* '''۱۳۱۴''': استعفا از آژانس پارس.
* '''۱۳۱۵''': استخدام در شرکت سهامی‌کل ساختمان؛ سفر به هندوستان؛ فراگیری زبان پهلوی؛ انتشار [[بوف کور]] با خط خود به‌صورت پلی‌کپی.
* '''۱۳۱۶''': اشتغال مجدد در بانک ملی با سِمت متصدی خرید و فروش ارز.
* '''۱۳۱۷''': همکاری با مجلهٔ موسیقی به‌مدیریت سرگرد مین‌باشیان تا تعطیل‌شدن آن در سال۱۳۲۰؛ استعفا از بانک ملی.
* '''۱۳۱۸''': انتشار «گجسته ابالیش»، ترجمه‌شده از متن پهلوی.
* '''۱۳۲۰''': آغاز همکاری با دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران برای ترجمه.
* '''۱۳۲۱''': انتشار مجموعه‌داستان [[سگ ولگرد]] در تهران.
* '''۱۳۲۲''': انتشار داستان «آب زندگی»؛ انتشار «گزارش گمان‌شکن» و «کارنامه اردشیر پاپکان» ترجمه‌شده از متن پهلوی.
* '''۱۳۲۳''': انتشار «زند وهمن یسن»، ترجمه از متن پهلوی؛ انتشار مجموعهٔ «ولنگاری».
* '''۱۳۲۴''': عضویت در انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی؛ پیوستن به هیئت تحریریهٔ مجلهٔ پیام نو؛ برگزاری مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط ایران و شوروی در آبان‌ماه؛ سفر به شوروی برای شرکت در جشن بیست‌و‌پنجمین سال تأسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه در آذر به‌همراه هیئت و بهاتفاق علی‌اکبر سیاسی.
* '''۱۳۲۵''': تشکیل کنگرهٔ نویسندگان و گویندگان ایران با شرکت هدایت.
* '''۱۳۲۷''': انتشار «گروه محکومین» بهاتفاق [[حسن قائمیان]].
* '''۱۳۲۸''': دعوت از هدایت برای شرکت در کنگره جهانی هواداران صلح و پاسخِ منفی وی به این دعوت.
* '''۱۳۲۹''': انتشار کتاب «مسخ» به‌همکاریِ حسن قائمیان؛ عزیمت به فرانسه.
* '''۱۳۳۰''': خودکشی با گاز در نیمهٔ دوم فروردین در سن ۴۸سالگی؛ خاکسپاری در ۲۷فروردین در گورستان پرلاشز پاریس.
===نحوهٔ مرگ===
===شرح‌حالی به‌زبان هدایت===
هدایت در ۱۹فروردین ۱۳۳۰ چند روز بعد از آغاز سال نو در پاریس در ساختمان شماره ۳۷ مکرر خیابان شامپیونه در خانهای کارگری و قدیمی که از سر پایایش فقر و تنگدستی می‌بارید با باز کردن شیر گاز آشپزخانه به زندگی خود خاتمه داد.<ref name=مرگ/>
{{جعبه گفتاورد|روشن است که وقتی هدایت درخواست [[علی‌اکبر دهخدا|علامه دهخدا]] را برای نوشتن شرح‌حالی از خود رد میکند آنچه از وی به‌جا مانده، زیر نوعی فشار و محذور بوده است. درواقع هدایت با این سطرها کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد:{{سخ}}
====خبرِ روزنامه‌ها====
'''من همان‌قدر از شرح‌حال خودم رَم می‌کنم که درمقابل تبلیغات امریکایی‌مآبانه. آیا دانستن تاریخ تولدم به‌درد چه کسی میخورد؟ اگر برای استخراج زایچه‌ام است این مطلب فقط باید طرف توجه خودم باشد. اگرچه از شما چه پنهان، بارها با منجمان مشورت کرده‌ام؛ پیش‌بینی آنها هیچگاه حقیقت نداشته. اگر برای علاقهٔ خوانندگان است باید اول مراجعه به آرای عمومی آنها کرد. چون اگر خودم پیش‌دستی بکنم مثل این است که برای جزئیات احمقانهٔ زندگیم قدر و قیمتی قائل شده باشم. به‌علاوه خیلی از جزئیات است که همیشه انسان سعی میکند از دریچهٔ چشم دیگران خودش را قضاوت بکند و از این جهت مراجعه به عقیدهٔ خود آنها مناسب‌تر خواهد بود؛ مثلاً اندازهٔ اندامم را خیاطی که برایم لباس دوخته بهتر می‌داند و پینه‌دوز سرگذر هم بهتر می‌داند که کفش من از کدام طرف ساییده می‌شود. این توضیحات همیشه مرا به یاد بازار چارپایان می‌اندازد که یابوی پیری را در معرض فروش می‌گذارند و برای جلب مشتری به صدای بلند جزئیاتی از سن و خصایل و عیوبش نقل می‌کنند.{{سخ}}از این گذشته شرح‌حال من هیچ نکتهٔ برجسته‌ای دربرندارد. نه پیش‌آمد قابل‌ِتوجهی در آن رخ داده، نه عنوانی داشته‌ام، نه دیپلم مهمی در دست دارم و نه در مدرسه شاگرد درخشانی بوده‌ام؛ بلکه برعکس، همیشه با عدم موفقیت روبه‌رو شده‌ام. در اداراتی که کار کرده‌ام همیشه عضو مبهم و گمنامی بوده‌ام و رؤسایم از من دل خونی داشته‌اند به‌طوری‌که هروقت استعفا داده‌ام با شادی هذیان‌آوری پذیرفته شده است. روی‌هم‌رفته، موجود وازدهٔ بی‌مصرف، قضاوت محیط دربارهٔ من می‌باشد و شاید هم حقیقت در همین باشد.'''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص=۱۹}}</ref><ref name= ''شرح‌حال‌نویسی''>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5c1228126228_sadegh_hedayat_p1.php/%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D8%AD%D8%A7%D9%84-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D9%82%D9%84%D9%85-%D8%AE%D9%88%D8%AF%D8%B4-%D9%88-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%AF%D9%87%D8%AE%D8%AF%D8%A7|عنوان= شرح‌حال هدایت بهقلم خودش و علامه دهخدا}}</ref>}}
روزنامهٔ ''فیگارو'' نوشت: '''''صادق هدایت نویسنده بزرگ ایران و برادر زن ژنرال رزم‌آرا خودکشی کرد.''''' این خبر در روزنامهٔ ''لوموند'' نیز منعکس شد.<ref name=مرگ/>
===بنگر زجهان چه طرف بربستم؟===
آخرین دارایی صادق هدایت ۱۳۰۰۰۰هزار فرانک بود که پلیس در اساس هدایت پیدا کرده بود.<ref name=مرگ/>
صادق هدایت از وزارت فرهنگ و معارف حقوق می‌گرفت و نسبت به مسائل مادی فوق العاده بی توجه بود. از لحاظ اخلاقی بسیار خجالتی بود بسیار تمیز و وسواسی بود توجه خانم‌ها زود به او جلب می‌شد در جمع‌های غیر خصوصی بسیار مبادی آداب بود وزیبا سخن می‌گفت. صادق اهل تجملات نبود حتی دفتر کاری هم نداشت. او با ازدواج مخالف بود فرزانه در خاطراتی که هدایت برای وی نقل کرده از رفت و شد دو سه باره هدایت به محل زن‌های بدکاره سخن می‌گوید و یکبار هم در پاریس به محل همجنس‌گراها می‌روند. اما در مورد همجنس‌گرایی صادق هدایت می‌گوید: «هیچ وقت سخنی در این مورد نشنیدم او اصلا راجع به مسائل جنسی صحبت نمی‌کرد و اگر هم صحبت می‌کرد فقط در حد شوخی و طنز بود هدایت در کل به زن خوشبین نبود.»
زبان فرانسه را خوب می‌دانست. برای نویسندگان قدیمی مثل داستایوسکی ارزش خاصی قائل بود همینطور به نویسندگان فرانسه. او کتاب‌های کافکا و سارتر را بسیار می‌خواند.
:یک بار که برای ملاقات هدایت رفته بودم او از جعبه هزار بیشه پاکتی در آورد و از داخل آن گرد سفیدی در گودی شصتش ریخت و آن را استنشاق کرد معلوم شد کوکائین بوده بار دیگری که به دیدار او رفتم باز از همان جعبه هزار بیشه پاکتی در آورد این بار داخل آن گرد زرد رنگی (مایل به زرد) بود از او پرسیدم این چیست گفت هروئین و دوباره مثل دفعه قبل مقداری از آن را مصرف کرد. الکل هم که تقریبا همیشه کنار او بود.<ref name=آشنایی/>
====خاندان و خانوادهٔ هدایت====
او معمولا شاخه‌ای عود در اتاق خود می‌سوزاند. کنار کتاب‌هایش مشک میگذاشت از داخل کمد کتابی در آورد که بوی مشک می‌داد اکثر کتاب‌های او همین بو را می‌دادند. او انسانی وسواسی و مرتب بود. ولی این اواخر دیده شده بود که به قهوه خانه‌هایی که در آن تریاک مصرف می‌شد رفت و آمد می‌کرد و منتظر می‌نشست تا یک کارگر تمیز وافور را به لب او بگذراد. یک بار هم جایی رفت دخمه مانند؛ افرادی که در آن بودند به اشباح شبیه بودند کنار آنها نشست و مشغول کشیدن تریاک شد.
صادق هدایت روز ۲۸بهمن۱۲۸۱ دو سال پیش از جنبش مشروطهٔ ایران، در تهران خیابان کوشک به‌دنیا آمد.<ref name="tahbaazbistopanj">{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۵}}</ref> پدربزرگش رضاقلیخان هدایت از رجال دورهٔ ناصری و پدرش رضا‌قلی اعتضادالملک، رئیس مدرسهٔ نظام بود و مادرش زیورالملک، دختر مخبرالسلطنه.<ref name="dehbashihaft"/> دایی صادق، نصرالملک هدایت در دوران پهلوی ۱۴ بار وزیر و سناتور شد. زیورالملک، فردی تحصیل‌کرده بود و تمام روزنامه‌هایی آن دوران را می‌خواند و مانند اکثر خانوادهٔ هدایت وابستهٔ به فرهنگ دورهٔ قاجار بود و از دوران پهلوی دل خوشی نداشت. درضمن از آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها نفرت داشت و همیشه می‌گفت: «آمریکا، آب زیر کاه.»<ref name="tahbaazbistopanj"/> به‌گفتهٔ [[بیژن جلالی]]، پسرخالهٔ هدایت «[صادق] روحیهٔ طنز و تندیِ زبان و حدت ذهن و کج‌خلقی خود را از مادر به‌ارث برد.»<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۵و۲۶}}</ref> نسبت صادق هدایت به رضاقلیخان هدایت، شاعر و مورخ قرن سیزدهم هجری قمری می‌رسد. مخبرالسلطنه، پدربزرگ مادری صادق نیز از همین خاندان بود. مخبرالسلطنه، هنگام قیام شیخ‌محمد خیابانی و شهادت او والی آذربایجان بود. وی در سال‌های تحصیل صادق در فرانسه، نخست‌وزیر رضاشاه بود و بارها در اختلافات هدایت با سفارت ایران در فرانسه و مقامات فرهنگی، از صادق، به‌شکل غیرمستقیم حمایت کرده بود.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۶}}</ref>{{سخ}}
هرچند خاندان هدایت، خاندانِ جاافتادهٔ قدیمی و در زمرهٔ اشراف آن زمان محسوب می‌شدند؛ پدر هدایت، از مقام خیلی بالا و تمول چشمگیری بهره‌مند نبود.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۲۳}}</ref> هدایت دو برادر و سه خواهر بزرگ‌تر از خود داشت.<ref name="dehbashihaft">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۷}}</ref> برادر بزرگ‌تر صادق، محمود، حقوق‌دان بود و سپس قاضی دیوان عالی کشور شد. او در زمان نخست‌وزیریِ سپهبد رزم‌آرا که شوهر‌خواهر برادران هدایت بود؛ یعنی در سال‌های ۱۳۲۹تا۱۳۳۰ به سِمت معاونت نخست‌وزیر گماشته شد. برادر دیگر صادق، عیسی در استخدام ارتش بود و دورهٔ آموزش افسری توپخانه را در فرانسه گذراند.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۲۷}}</ref>
====پاتوق====
====اوان کودکی====
هدایت کافه نشین بود یعنی به نوعی کافه خانه او بود کافه قنادی فردوسی، کافه رستوران ژاله، کافه رستوران کنتیناتال، باغ شمیران، هتل نادری، پرنده آبی پاتوق هدایت بود زیرا استقلالی را که در خانه به دنبالش بود و نیافته بود آنجا پیدا کرده بود خانه حکم خوابگاه را برای او داشت یا به قول خودش قبری که شب‌ها خود را در آن به خاک می‌سپارد ویک آخ وتف هم بر روی آن می‌اندازد.
صادق در شش‌سالگی به دبستان علمیه فرستاده شد و با پایان تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ [[دارالفنون]] رفت. هدایت در ۱۵سالگی چشم‌درد سختی گرفت و مجبور شد برای بهبود، شش ماه خواندن و نوشتن را کنار بگذارد. این بیماری، او را یک سال از هم‌شاگردی‌هایش عقب انداخت. در سال بعد، ۱۲۹۸شمسی هدایت را به مدرسهٔ معتبر سن‌لویی فرستادند. در آنجا درس‌ها را هم به‌فارسی و هم به‌فرانسوی تدریس می‌کردند. هدایت در سال۱۳۰۴ از سن‌لویی فارغ‌التحصیل شد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۲۸}}</ref>{{سخ}}از همان دوران مدرسه، متونِ ادبیِ فارسی و فرانسوی را با ولع می‌خواند و علاقهٔ خاصی نیز به «علوم خفیه» نشان می‌داد. ۱۵یا۱۶ساله بود که مطالعهٔ کتاب‌های خاصی را آغاز کرد. هدایت با کتابخانه‌های مهم و معروف فرانسه مکاتبه می‌کرد و با هزینه‌های گزاف این کتابها را به‌دست می‌آورد. مطالعهٔ این کتاب‌هایی باعث حیرت خانواده می‌شد؛ زیرا مربوط به علم جادوگری بود. او در ماه دو یا سه جلد از این کتابها را می‌گرفت و سپس گوشه‌ای می‌نشست و ساعت‌ها به مطالعهٔ آنها می‌پرداخت. موضوعات این کتابها عموماً مسائلی در زمینه احضار روح، جادوگری، کیمیاگری، جفر، رمل، کف‌بینی و پیشگویی بود. هدایت گاه خود نیز کارهایی می‌کرد شبیه آنچه در کتاب خوانده بود. سرگرم این دست مطالعه‌ها و کارها بود که ناگهان کتابی فرانسوی به نام «شارلاتانیزم دو ووآله(charlatanisme de voile)» از پاریس به دستش رسید که او را از جا تکان داد. این کتاب پرده از حقه‌بازی‌های جادوگران برداشته بود و صادق را تحت‌تأثیر قرار داد و پس از آن، دست از مطالعهٔ کتاب‌های جادوگری برداشت.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۸۰و۲۸۱}}</ref>
===داستانک برخی خاله‌زنکی‌های شیرین (اشک‌ها و لبخندها)===
[[پرونده:HedayatWithFamilyAndFather.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در کنار برادران و پدرش'''</center>]]
===بازجویی کردند===
[[پرونده:HedayatInBelgium.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''همراهِ پسردایی‌اش خسرو هدایت، شهر گان در بلژیک'''</center>]]
علی اصغر حکمت که وزیر فرهنگ آن زمان بود به خاطر حمله‌ای که هدایت در کتاب وغ‌وغ ساهاب به او کرده از او شکایت کرد و شهربانی هم عنوان کرد، برخلاف عفت عمومی کتاب نوشته و او را به تامینات کشاندند و از او باز جویی کردند که اگر خانواده هدایت دخالت نکرده بودند او را به زندان می‌انداختند.<ref name=شریک/>
====سال‌های نویسندگی====
هدایت در مدت ۲۸ سال فعالیت ادبی، بیش از یکصد اثر ادبی از خود به‌جا گذاشت. آثارش را در دو دوره باید دید:
* دورهٔ اول، از سال‌های ۱۳۰۲تا۱۳۲۰
* دورهٔ دوم، پس از شهریور۱۳۲۰ تا پایان عمر.<ref name="dehbashilescot">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۴}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت نوشتن را از همان دوران مدرسه آغاز کرد و در آن زمان دو جزوهٔ «رباعیات خیام» و «انسان و حیوان» را منتشر کرد؛ رباعیات خیام را در ۱۸سالگی به‌سال۱۳۰۲<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۳۱}}</ref> و رسالهٔ «انسان و حیوان» را که پیش‌نویسی شد برای اثری دربارهٔ فواید گیاهخواری، پنج سال بعد در اروپا. دامنهٔ موضوع رسالهٔ دوم، به‌نسبت رسالهٔ اول، وسیع‌تر است و پی‌پروایی در طرح و اندیشه‌ها و تازگی آنها شناخت روشن‌تری از ارزش‌ها و احساسات مؤلف جوان میسر می‌سازد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۳۵}}</ref>{{سخ}}
هدایت نخستین داستانش را در اواخر سال۱۹۲۹م(۱۳۰۹ش) در پاریس نوشت و عنوان «[[زنده‌به‌گور]]» را بر آن گذارد. وی در سال۱۹۳۱م(۱۳۱۰ش) داستان «سایهٔ مغول» در مجموعهٔ «[[انیران]]» و یک سال بعد ۱۳۱۱ش مجموعهٔ [[سه قطره خون]] شامل یازده داستان را انتشار داد. سال۱۹۳۳م(۱۳۱۲ش) داستان «علویه‌خانم» را که سرشار از توصیف‌ها و محاورهای محلی و معمولی است، چاپ کرد. در سال۱۹۳۴م(۱۳۱۳ش) در تهران، اثر نسبتاً کوچکی با عنوان طنزآمیز کتاب «مستطاب [[وغ‌وغ ساهاب]]» منتشر شد که نویسنده نام خود را در آغاز آن ذکر نکرده بود؛ ولی خیلی زود پی‌بردند که این هجو نیش‌دار دربارهٔ محققان، دانشمندان، مترجمان، هنرپیشگان، نویسندگان، ناشران و کتاب‌فروشان آن زمان، بهقلم صادق هدایت و [[مسعود فرزاد]] است.<ref name= "dehbashilescotTroisCentQuinze">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۵}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت دوران اقامت خود در بمبئی دو داستان به‌زبان فرانسوی با نامهای Lunatique و Sampingue نوشت.<ref name= "dehbashilescotTroisCentQuinze"/> وی به‌سال ۱۳۱۵ش رمان [[بوف کور]] را که قبلاً در تهران پایه‌ریزی و آغاز کرده بود در بمبئی تکمیل کرد و در همان‌جا بسیار محدود، به‌چاپ رساند.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۸}}</ref>{{سخ}}
تمایلات [[واقع‌گرایی|رئالیستی]] نثر صادق هدایت، در دورهٔ دوم فعالیت ادبی او استحکام و توسعه پذیرفت؛ دورانی که تغییر وضع ایران، پس از شهریور۱۳۲۰ و برکناری رضاشاه از سلطنت، هدایت را تحت‌تأثیر قرار داده بود. در آن سالها او دامنهٔ موضوعات و زمینه‌های آثارش را بسط داد و مسائل حاد اجتماعی و مبارزهای میهن‌پرستی و مردم‌دوستی در ردیف داستان رئالیستی جالب آن زمان نوشته‌های هدایت قرار گرفت که از نمونه‌هایش سه مجموعه‌داستان «[[سگ ولگرد]]»، «[[ولنگاری]]» و «آب زندگی» است. در سال۱۳۲۴ هدایت داستان «حاجی‌آقا» را می‌نویسد که از حیث حجم، بزرگ‌ترین اثر اوست.<ref name="DehbashiPageTroisCentDixNeuf">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۹}}</ref>
[[پرونده:Hedayat Va Daneshjouha.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در جمع عده‌ای از دانشجو‌ها{{سخ}}در پاریس'''</center>]]
هدایت به خاطر انتشار کتاب وغ‌وغ ساهاب ممنوع القلم شد و به خاطر همین بوف کور را به صورت پلی کپی در هندوستان منتشر کرد.<ref name=شریک/>
====زندگی در سفر====
====غیر قابل خواندن یا روشن‌فکرانه!====
۵شهریور۱۳۰۵خورشیدی صادق هدایت از راه بندرپهلوی (انزلی) و سپس بندر بادکوبه (باکو)، عازم مسکو می‌شود. از مسکو با ترن، ابتدا به برلین و سرانجام به بروکسل در کشور بلژیک می‌رود. این سفر، از طرف وزارت فواید عامه و از طریق بورسیهٔ تحصیلی برای هدایت و ۱۱۰ نفر از دانشجویان ایرانی میسر می‌شود. هدایت قرار است در بندر «گان» در بلژیک، در رشتهٔ ریاضیات عالی تحصیل کند. سپس به پاریس می‌رود و چند بار رشتهٔ تحصیلی خود را عوض میکند: از معماری به دندان‌سازی، از دندان‌سازی به امور رفاهی و از امور رفاهی به ادبیات. هدایت هیچ علاقه‌ای به تحصیل آکادمیک نداشت و به‌جای مطالعهٔ دروس دانشگاهی خود، اکثر وقت خود را به نوشتن می‌گذراند. در این دوره، بازهٔ طولانی مشاجره با خانواده شروع می‌شود. از یک طرف خانواده با فشار بسیار، مجبورش می‌کنند که ادامهٔ تحصیل دهد؛ چراکه تحصیل در فرنگ را برای او امتیازی می‌دانستند که می‌تواند رفاه صادق را در آینده تضمین کند و برای او زن، خانه و شغل مناسب به‌ارمغان آورد از طرفی، صادق هیچ رغبتی به این آمال خانواده نشان نمی‌داد و تحصیل، برای او سرخوردگی به‌‌بار می‌آورد. این مشاجره‌ها در متن نامه‌نگاری‌های هدایت با خانواده است. سرانجام در سال۱۳۰۸ از تحصیل انصراف می‌دهد و سال۱۳۰۹ به ایران بازمی‌گردد.<ref name= "safarbistoseh">{{یادکرد ژورنال|عنوان= سفرنامهٔ صادق هدایت|ژورنال= فردوسی|ص= ۲۳}}</ref><ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۹۵}}</ref>{{سخ}}
آثار هدایت بعد از پیروزی انقلاب در یک وقفه طولانی چاپ نشد زیرا آثار او را غیر قابل خواندن توصیف شد.
سال۱۳۱۴ش [[شین.پرتو]] (علی شیرازپور)، از دوستان صادق هدایت دعوت میکند که باهم به هند بروند. هدایت به‌علت اشتیاق به این سفر، از شرکت سهامی‌کل ساختمان استعفا داده و ۳دسامبر۱۹۳۶ راهی بمبئی می‌شود و در آپارتمان شین.پرتو در بمبئی اقامت میکند. دو سال بعد، شهریور۱۳۱۶ هدایت به تهران بازمی‌گردد.<ref name= "safarbistochahar">{{یادکرد ژورنال|عنوان= سفرنامهٔ صادق هدایت|ژورنال= فردوسی|ص= ۲۴}}</ref>{{سخ}}
====مجوز در جمهوری اسلامی====
آذر۱۳۲۴خورشیدی از جانب دانشگاه تاشکند در ازبکستان، از هدایت دعوت می‌شود که همراهبا چند شخصیت ایرانی دیگر مانند علی‌اکبر سیاسی، رئیس دانشگاه تهران و فریدون کشاورز، از رؤسای حزب توده، برای مدت ۱۵ روز، به‌مناسبت ۲۵ساله‌شدن دانشگاه آسیای میانه به آن دیار سفر کنند. مطابق با پاسپورت هدایت، او در ۱۶آذر۱۳۲۴ وارد ازبکستان شده و در تاریخ ۲۹آذر۱۳۲۴ به ایران برمی‌گردد.<ref name= "safarbistochahar"/>
سید عباس صالحی گفته:
:آثار هدایت هم مانند آثار دیگر نویسندگان ایرانی است. طبیعتا زمینه‌های نشر آثارش با شرایط عمومی که نشر ما دارد، است و طبق همان ضوابط ما در قوانین عمل می‌شود. انتشار کتاب‌های صادق هدایت از جمله معروف‌ترین اثر او «بوف کور» بعضا با مشکل مواجه بوده، در حالی‌که آثار این نویسنده همواره به صورت افست به فروش می‌رسند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.baharnews.ir/search.html|عنوان =}}</ref>
===داستانک‌های مربوط به مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و حضور رادیو یا تلویزیون یا فضای مجازی همراه ارايه نمونه‌هایی از آن برای بخش شنیداری و تصویری===
هدایت پس از بازگشت از فرانسه، سال۱۳۰۹ در «بانک ملی ایران» آغازبه‌کار میکند. در این دوره بارقه‌هایی از امیدواری اولیه در هدایت پدیدار است؛ چراکه به‌قول خودش می‌توانست «پولی به جیب بزند.» هرچند این امیدها برای مستقل‌شدن در زندگی، دیرپا نیست و اندکی بعد، در مهر۱۳۱۰ از این کار استعفا می‌دهد. در این زمان طی نامهای به دوستش، تقی رضوی می‌نویسد، قصد دارد پس از استعفا به‌شکل شراکتی با دو نفر از دوستانش، کتابخانه‌ای دایر کنند؛ هرچند چنین نمی‌شود و در نامهٔ بعدی‌اش به تقی رضوی به‌تاریخ مهر۱۳۱۱ خود را کارمند ادارهٔ تجارت می‌نامد. هدایت از ۶شهریور۱۳۱۱ تا دی۱۳۱۳ در اداره‌کل تجارت کار می‌کرد و تا ۳۰اسفند۱۳۱۴ در وزارت امور خارجه مشغول بود. در این دوره او در «آژانس خبری پارس» (ایرنا) استخدام شد که در آنجا وظیفهٔ انتخاب متن و ترجمه از مطبوعات خارجی را برعهده داشت. پس از آن نیز دوره‌ای را در شرکت سهامی‌کل ساختمان گذراند. وی در سال۱۳۱۶ پس از بازگشت از سفر هند، مجدداً در بانک ملی ایران استخدام شد؛ اما بیش از یک سال در آنجا نماند. پس از آن، او با چاپ مقاله در مجلات مختلف همچون «موسیقی» امورات می‌گذراند. آخرین شغلی که هدایت، پیش از سفر بی‌بازگشتش، در ایران برعهده داشت، مترجمی برای دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۰۷، ۳۰۸، ۳۲۷ و ۳۴۳}}</ref>
===پایانِ صادق===
====خودکشی و پس از آن====
====وصیت‌نامه ننوشت====
صادق هدایت، اولین بار در اوایل خرداد۱۳۰۷ با انداختن خود در رودخانهٔ مارن، خودکشی کرد. هرچند از آن، جان سالم به‌در برد<ref name= "firstSuicide"/> در نهم‌آوریل۱۹۵۱میلادی(۱۹فرروردین۱۳۳۰) دومین اقدام را در آپارتمان خود واقع در بولوار «سن میشل» خیابان «شامپیونه» پاریس انجام داد و با گشودن شیر گاز، زندگی خود را به‌پایان رساند. جسدش را در گورستان «پرلاشز» به خاک سپردند. پس از رفتن ابدی‌اش، در مطبوعات و روزنامه‌های اروپای غربی مرثیه‌ها و مقاله‌های بسیاری انتشار یافت.<ref name="dehbashilescot"/> «توپ مرواری» اثری از اوست که پس از مرگش منتشر شد. نشریه‌های متعدد پایتختی در مقاله‌های گوناگون خود نوشته‌اند که هدایت پیش از مرگ، تعداد زیادی از نسخههای چاپ‌نشده‌ٔ نوشته‌های خود را سوزانده است.<ref name="DehbashiPageTroisCentDixNeuf"/>
هدایت اعتقادی به وصیت‌نامه نداشت می‌گفت اصلاً چه کار احمقانه‌ای کرده. چرا وصیت‌نامه نوشته است؟ آدمی که خودش را می‌ترکاند دیگر به چس‌ناله و وراجی احتیاج ندارد. به او چه که بعدش چه خواهد شد که مردم را پند و نصیحت بدهد؟ همین که ترکیدی و رفتی، دیگر رفته‌ای. تمام شده است. بعدش دیگر به تو مربوط نمی‌شود.
====قبل از خودکشی====
هدایت هفت روز پیش از خودکشی خودش مدعی بود که دوران جوانی نویسندگی‌اش به سر آمده و تازه موقع چیز نوشتنش شده خسرو هدایت می‌گفت صادق خان همیشه دلش می‌خواست خودش را بکشد هنگامی که در بلژیک با هم درس می‌خواندیم یکبار او به قصد خودکشی خود را در رودخانه انداخت.
====یادداشت آخر====
'''''دیدار به قیامت. ما رفتیم و دل شما را شکستیم.'''''
====چرا خودکشی کرد؟====
[[پرونده:Hedayat.marsiyeh.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''زمزمهٔ [[اخوان]] در غم رفتن هدایت'''</center>]]
از زبان [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]]
====سرودهٔ [[اخوان]] در رثای هدایت<ref name= ''نمناک''/>====
مهدی اخوان ثالث در مقدمهٔ شعرش چنین نوشته:
:مدت‌ها پس از خودکشی صادق هدایت همین چندی پیش در اخبار او خواندم که در ایام نزدیک به آن فرجام تلخ، چندتایی آثار منتشرنشدهٔ خود را که نزد این‌وآن بوده ازشان میگیرد و با آنچه از این دست آثار پیش خودش بوده یکجا در یک لحظهٔ بحرانی و خشماگین می‌سوزاند و از آن جمله کتابی یا کتابچه‌ای بوده است یا نمی‌دانم چه نامش «روی جادهٔ نمناک» که شاید بعضی از دوستان دمخور و نزدیک هدایت این کتاب را نزد او دیده باشند یا نام و نشانش را شنیده. اما جز آنچه گذشت دیگر خط‌وخبری از چندوچون این اثر منتشرنشده و سوختهٔ او ظاهراً در دست نیست یا ما انبوه و عامه مردم بی‌خبریم... باری، از حرفهای او گذشته، اصلاً نفس خبر و اسم و سرنوشت این اثر معدوم از آن عزیز برای من خاطره‌انگیز و دردآلود بود و پرسش‌ها و حسرت‌ها و تأثرها با خود داشت که یحتمل از خوانده‌های کار او پیشم کمتر نبود. گرامی خوبی که ننگ وجود تهران را بر صفحهٔ این ملک، هزاره‌ای و قرنی چندیک‌بار، پیداشدن چنین نازنین فرزندی در دامنش مگر بشوید و کفاره دهد. اکنون این زمزمه‌ای است با او و برای او و کتیبهٔ شکسته‌بسته‌ای بر آستانهٔ یاد ارجمند او.
:<span style="color:darkred">''فکنده صید بر فتراک روی جادهٔ نمناک؟</span>
:<span style="color:darkred">''که می‌داند چه می‌دیده است آن غمگین؟</span>
:<span style="color:darkred">''دگر دیری است کز این منزل ناپاک کوچیده است.</span>
:<span style="color:darkred">''و طرف دامن از این خاک برچیده است.</span>
:<span style="color:darkred">''ولی من نیک میدانم</span>
:<span style="color:darkred">''چو نقش روز روشن بر جبین غیب می‌خوانم</span>
:<span style="color:darkred">''که او هر نقش می‌بسته است یا هر جلوه می‌دیده است</span>
:<span style="color:darkred">''نمی‌دیده است چون خود پاک روی جادهٔ نمناک.</span>
چه سوزهاست نهانی درون پیرهنم
===شخصیت و اندیشه===
صادق هدایت زیر بار بسیاری ازکیفیات آفرینش نمی رفت و از پروردگار در باطن سوال هایی داشت که به قول خودش به جانش افتاده بود و بلاجوابی آفرینش را در وجودش تلخ ترمی ساختند .
====ویژگی‌های شخصیتی====
هدایت می پرسید تو به چه حقی مرا آفریدی ؟ به چه عذری بدون رضای من مرا به دنیا آوردی ؟ چرا به سوال هایم جواب نمی دهی ؟ من از تو می پرسم اصلاً جهان را چرا آفریدی ؟ تو جواب می دهی برای اینکه مرا ستایش وعبادت کنید : خلقناکم لتعبودن .
{{گفتاورد تزیینی|بهنقل از ونسان مونتی:
اما تو خود به صراحت درحق خود گفته ای که غنی عن العالمین هستی و ازستایش و عبادت روزه و نماز چون ما مخلوقی و هر مخلوق دیگری مستغنی و بی نیازهستی پس چرا مرا و ما را آفریدی ؟ من خوب میدانم که حرفم به گوش ات نمی رسد و این نیز خود مایه ی درد و روزگار تلخ و تاریک من است .
:هدایت کمتر راز درونش را پیش کسی می‌گشود؛ مگر بعضی مواقعِ نادر که درددل می‌کرد یا مواقعی که مطالعهٔ اثر تازهٔ نویسندهٔ دیگری او را به‌وجد می‌آورد و تا دوستان خود را در شادی‌ای که از یافتن این اثر به او دست داده بود سهیم نمی‌کرد، آرام نمی‌نشست. او دوستان بالنسبه زیادی داشت که قادر به فهمیدن او بودند. بسیار فروتن بود و تنفر داشت که کسی بی‌اجازهٔ او نام خودش یا آثارش را به‌کار ببرد. بذله‌گو بود. استعداد عجیبی داشت که برخی از صحنه‌های زندگی را مضحک جلوه دهد و نقطهٔ ضعف اشخاص را بیابد؛ ولی بیشتر وقت‌ها یک دورهٔ گرفتگی و نومیدی وصف‌ناپذیری را طی می‌کرد. باوجود ظاهر لاابالی، بسیار منظم بود. اتاق خود را بهدقت مرتب می‌کرد. همیشه به نامه‌ها پاسخ می‌داد و می‌دانست چگونه خرج خود را تنظیم کند. یکی از خصایص برجستهٔ او دلسوزی نسبت به حیوانات بود. معتقد بود که هیچ‌کس حق ندارد آنها را از زندگی محروم کند. شاید به‌همین‌سبب بود که گیاه‌خوار ماند. به سگ که در سرزمین اسلامی نجس شمرده می‌شود نان و ماست می‌داد و این حیوان را موضوع داستانی به نام «[[سگ ولگرد]]» قرار داده است. گربه را بسیار دوست و گرامی می‌داشت و همیشه یک گربه به‌روی میزش بود. موسیقی را بسیار دوست می‌داشت. یکی از داستان‌های او به نام «لاله» به پرویز محمود در تهیهٔ یک سمفونی الهام بخشید.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۱۸تا۲۱}}</ref>}}
من می دانم که چیزهای خوب و زیبا هم زیاد آفریده ای و می گویی جمیلم و جمال را دوست می دارم . می دانم که ماه و ستاره و گل وسبزه و صورت دل فریب و آوازخوش و دلکش و بوسه و کنار و خوردن و پوشیدن و گفت و شنود با صاحبدلان بلند اندیشه و آزاده و بافهم و باذوق هم آفریده ی توست .
اما پس چرا آن همه چیزهای دِهِشتناک (هدایت این کلمه را زیاد استعمال می کرد) و زشت و زیان بخش و هلاکت زا حتي گلها و برگها و قارچ های خوش آب و رنگی که سمی است و مانند مار وعقرب زهرناک و کشنده است را بوجود آوردی ؟ چرا درمقابل نیکی و پاکی و صفات ملکوتی – رذالت وخباثت و دنائت و حمق و جهل و تعصب و حرص و طمع و حسد و ظلم و جور و ضعف و مرگ و فنا را سربار بیچارگی های ما کردی ؟
چرا باید هرچیز خوب و زیبایی سرانجام بپوسد و بگندد و زشت و کریه بگردد و سرانجام با خاک یکسان بشود ؟ می گویی از نو آنها را به صورت بهتری درمی آورم . این همه تبدیل و تغییر چرا و تکلیف چون من وجود لاجان و ناتوانی که تا چشم بهم بزنم رفتنی هستم و نابود می شوم چیست ؟
تو آدم و حوا آفریدی – مرحبا به تو ! تو بهشت و خلد برین ساختی و آدم و حوا را درآنجا ساکن ساختی ؛ آفرین بر تو ! اما پس به چه علت و به کدام بهانه مار و گندم ابلیس را به جان آنها انداختی تا با کمک و فریب و خدعه و دورنگی آنها ازآنجا بیرون بیفتند و دارای سرنوشتی بشوند که دل سنگ رامی سوزاند ؟
چرا با کمک نیرنگی که واقعا دلپسند نیست آنها را ساکن این کره ی خاکی ساختی که باید شکم را به عرق پیشانی و کدیمین سیر کرد ؟ چرا دو فرزند دلبند آنها یعنی هابیل و قابیل را به علت مساله ای که با زیرشکم ارتباط دارد به جان هم انداختی تا برادرکشی درمیان آدمیان مرسوم ومعمول گردد ؟
می گویی آن همه پیامبر و رسول فرستادم تا شما فرزندان آدم را راهنما باشند و راه راست وصراط مستقیم را به شما نشان بدهند … مریزاد – دستت درد نکند ولی با آن که کرورها ازآدمیان هرروز و شب بالحن تضرع ازتو درخواست می کنند اهدنا صراط المستقیم پس کی دراین راه خواهند افتاد ؟
تاکنون پس ازهزارها و کرورها سال تاجایی که تاریخ نشان می دهد روزگارما آدمیان بی یار و یاورمدام بدتر و مشکل تر و وخیم تر شده و به صورت مساله ای باهزار مجهول لاینحل درآمده است . به ما می گویند که تودنیا را برای مقصودی آفریده ای . آیا کی باید به مقصود برسی و مرکب به هدف برسد ؟
پس منظورمقدست کی جامه ی عمل و تحقق خواهد پوشید ؟ به مامی گویند دنیا اول و آخر ندارد و یا اگردارد ازدایره فهم وادراک ما آدمیزادهای لغ ملغی محدود الشعور بیرون است . آیا تصدیق نمی نمایی که درحق من یا ما ظلم شده است ؟ سماورمی داند چرا می جوشد و باد می داند که چرا می وزد.
وسیب می داند چرا رنگ وعطر و مزه می پذیرد و حق دارد فکرکند برای آدمیان خلق شده است . ما آدمیان کوته بین آشکارمی گوییم که آسمان و زمین و خورشید و پروین برای ما آفریده شده است و ابر و باد و خورشید و فلک درکارند تا ما نانی به کف آریم و به غفلت نخوریم ولی شاید به حقیقت نزدیکترباشد که بگوییم (تابه غفلت بخوریم).
من روسیاه حاضرم بپذیرم که درطبیعت هرچیزی به درد چیزدیگری می خورد ولی هیچ سردرنمی آورم که ما آدمیان به چه دردی می خوریم . اگرباید به درد چیزی بخوریم چرا باید به آن همه زمانی که ازازل می گذرد هنوز آن درد را درمان نشده ایم و آیا بیم آن نمی رود که تا ابد این درد اساسی را درمان نکنیم ؟
آیا می توان پذیرفت که روزی این سرگردانی و مصیبت بلاعلاج به پایان خواهد رسید ؟ من هم می دانم که سالها و گاهی قرن ها می گذرد تا یک نفرفضول آقا(مانند خود من) پیدا شود و به جزشکم و زیرشکم خود را دستخوش اندیشه های بی سروته بکند و بگوید(خدایا راست می گویم فتنه ازتوست) و یا (گرآمدنم به من بدی نامدی) وازسربه سر تو گذاشتن کیف وحال وتسلیت خاطری برای خود دست و پا کند و واویلا که من نیز نمی دانم چرا ازآن افراد بسیارشافه و نادری هستم که به این نوع فکرها می افتم و چون می شنوم که (بازیچه ی قدرت الهیم همه) به خود میگویم ای کاش با کمک یارنگی ازعروسک پشت پرده بودن خلاصی می یافتم .
محمد علی جمال زاده : هدایت چندسالی پیش ازآن که ازتهران به پاریس و از پاریس به وادی عدم برود درنامه ای که در ژنو به من نوشت درباره بازی (عروسک پشت پرده) (به زبان فرانسه پولی شینل) ازمن اطلاعاتی خواست و گویا درباب آنچه درمملکت ترکیه نشان می دهند و بی شباهت به عروسک پشت پرده نیست ، برایش مطالبی نوشتم
راستش گاهی من هم مانند اکثرفرزندان آدم می خورم و می آشامم و می خوابم و ازعیش و نوش روی برگردان نیستم . ولی چه کنم که همین عوالم هم سرانجام روحم راخسته می سازد و ازبسیاری چیزها سیرمی شوم و بازهمان دایره ی غم افزای سرگردانی وغم حیرت که چه بسا ایجاد یک نوع تنفر و انزجاری می کند می افتم .
ان وقت است که دیگرحتي چیزهای خوب وقشنگ و دلپذیر و با معنی هم هیجان و خلجان وجودم را که سخت حساس و نکته سنج آفریده شده (و وضع محیطی هم که درآن عمر را به سرمی برم شدیدتر ساخته است ) ومرا معذب می دارد و به راستی که جانم را می آزارد و حتي مرا به یاد خودکشی می اندازد آن وقت است که دیگرشعله ی رحم و مروت ودلسوزی چه درحق خودم و چه درحق دنیا ومردم دنیا وهرآنچه متعلق به دنیا دارد درنهادم خاموش می گردد و دراعماق وجودم تفاوتی مابین زشت و زیبا باقی نمی ماند . آن وقت است که عطش نیستی وهم قدم شدن با فنا وعدم درسرتاپایم بیدارمی گردد و از کائنات روی برگردان و گریزان می شوم ومعنی این سخن کم نظیر شیخ هرات برایم کاملاً روشن می گردد که :
گرجمله کاینات کافرگردند
بردامن کبریايش ننشیند گرد
ومنی که با شعرو شعرا (به استثنای خیام خودم) چندان میانه ای ندارم صدای حافظ را می شنوم که :
برو که رونق این کارخانه کم نشود
ز زهد همچو تویی یازفسق همچومنی
ومتوجه می گردم که حافظ عارف هم دنیا را (کارخانه) خوانده است وکارخانه ای درمقابل نظرم مجسم میگردد که به قصاب خانه شباهت تام و تمامی دارد و گوسفندان رامی بینم که بع بع کنان به عالم بی اعتنا داخل می شوند و همان جا سرشان را می برند و گوشت و دُنبه و شکمه آنها را حیوان دیگری به نام آدمیزاد به نیش می کشد
ومی جود وهضم میکند ودرچاله پرگند وبویی خالی می کند و شکرچنین انعامی را به جا می آورد . ازهمه بدترآنکه این کار زوال و پایانی هم ندارد واین قصاب خانه ی ابدی را دنیای اکل وماکول هم می نامیم و چنان است گویی تنها برای تکرارهمین جریان شگفت آمیزآفریده شده ایم .
به رای العین می بینیم که مخلوقات شیره ی جان هم دیگررامی مکند وبدان زنده اند ودنیا درنظرم تیره وتارمی گردد ودلم به هم می خورد وحالت تهوع دست می دهد وآن وقت است که فکررفتن و دورشدن ونیست شدن سرمستم می سازد و چون می بینم که برای رهایی یافتن ازاین مخمصه ودغدغه راهی وجود دارد تسلا می یابم وبه خود می گویم رفیق حالا که باید رفت چرا دیگرمعطلی ! تو که دیگردرانتظارچیزی نیستی پس امروزرا به فردا افکندن بی معنی است و با عزم وجزم چنان که گویی به حجله ی عروس می روم دست به کارمی شوم و با خونسردی هرچه تمام تر و بی سروصدا و ننه من غریبم باکمک بی منت گازمنزل آشپزخانه که مانند آن همه نیروهای دیگرمرموزاست و دراین گردون گردنده و این چرخ وفلک دیوانه و مصروع دارای توانایی فتنه گر و اثربخشی است ازقید آنچه آن را حیات می خوانند رهایی می یابم ومزه ی آسایش جاودانی بی برو بیا و بی چون و چر او بی اگر و مگر و بی دردسر را می چشم .
به جایی می روم که شاید پایانی نداشته باشد وعدم محض باشد وهیچ به خاطرم خطورهم نمی کند که به زعم حافظ شیرازمرغ چمنم و دارم به گلشن رضوان می روم .هیچ نمی دانم به کجا دارم می روم همین قدراست که می دانم که به جایی می روم که نام و نشانی ندارد و قاطبه ی مخلوقات رهسپارآن هستند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =https://hedayatkafka.wordpress.com/2011/04/28/%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%D9%8A%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%AF%D9%83%D8%B4%D9%8A-%D9%83%D8%B1%D8%AF-%D8%9F/|عنوان =چرا صادق هدایت خودکشی کرد}}</ref>
====از زبان مهندس رحمت الله مقدم====
====باور به وطن====
مهندس رحمت الله مقدم اولین ایرانیِ شاهد جسد بی‌جان هدایت بود.
میهن‌دوستی صادق هدایت را اطرافیانش صحه می‌گذارند. بهباور ونسان مونتی:
از سرایدار سوال کردم در باره آن زن و مرد که قبل از من به آنجا رفته بودند توضیح بیشتری بدهد پیرزن گفت:
:''صادق هدایت یک ایرانی وطن‌پرست بود شیفتهٔ این کشور بود و وطنش را بیشتر از هرچیزی دوست داشت. وطن‌پرستی او هیچ ارتباطی با هیاهو و خودخواهی نداشت. وطن‌پرستی او به‌معنای خاصی بود. وطن در نظر او فقط کوه و جنگ و دشت و بیابان و شهرها نبود. او اگر وطنش را دوست داشت مردمان آن را دوست داشت؛ مردمی که در این سرزمین زندگی می‌کردند و بی‌گناه در فقر و مذلت و ستم‌کشی به‌سر می‌بردند. هدایت در آثار خود دلش با این مردم است و آنها را می‌شناسد. شریک دردشان است و می‌کوشد دردها و کیف‌های آنها را برای خوانندگان خود جلوه سازد. علاقهٔ او به گذشته نیز از همین منظر است.''<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۴۰}}</ref>{{سخ}}
:یک و زن و مرد آمده بودند سراغ آقای هدایت را گرفتند من راهنمایی‌شان کردم... برگشتند و یادداشتی به من دادند که به آقای هدایت بدهم پرسیدم مگر آقای هدایت آن بالا نیستند؟ بوی گاز پیچیده بود و در قفل بود فورا یک نفر را آوردم که قفل را باز کند؛ داخل آشپزخانه آقای هدایت روی زمین و روی پتویی که پهن کرده بود دراز کشیده و مرده بود. در ورودی آشپزخانه مقداری پنبه ریخته شده بود یک قابلمه دسته دارِ نو روی شعله گاز قرار داشت در قسمت‌های دیگر تمام درزهای پنجره را با پنبه گرفته بود.<ref name=مرگ/>
هرچند بهباور برخی، همچون [[پرویز ناتل خانلری]] گروهی از نویسندگان ایرانی آن دوره، به‌نوعی از وطن‌پرستی که افراطی و پر از تعصب بود، خو گرفته بودند که صادق هدایت نیز جزیی از آن دسته است:
=====هدایت می‌خواست به مهمانی برود=====
:''من اسم وطن‌پرستی هدایت و امثال او را وطن‌پرستی منفی و احساساتی می‌گذارم. منفی از آن جهت که این نوع وطن‌پرستی هیچ‌گونه جهان‌بینی با خود نداشت و هیچ‌گونه طریقهٔ عملی برای پیشرفت این «وطن عزیز» در اندیشه‌های آنان ارائه نمی‌شد و احساساتی ازآن‌روی که این دسته از نویسندگان هرآنچه را که مخالف اعتقادات شخصی خود بود مطرود و غیرقابل قبول می‌پنداشتند و اعتقادات شخصی آنها نسبت به وطن اگر مبالغه نکنیم چیزی در ردیف تعصبات نژادی اروپاییان پس از جنگ جهانی اول بود. هدایت به‌شدت به وطنش عشق می‌ورزید و این آب و خاک را دوست می‌داشت؛ اما همچنان که گفتم در این دوست‌داشتن‌ها منطق را کمتر ملاحظه می‌کرد و به احساس بیشتر توجه داشت.''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۳۱و۲۳۲}}</ref>
ساعت چهار ونیم بعد از ظهر من (رحمت الله مقدم) به اتفاق خسرو هدایت به منزل صادق هدایت آمدیم جلوی در یک آمبولانس سیاه رنگ بسیار تمیز ایستاده بود و یک مامور هم به چشم میخورد. تابوت را که مخصوص حمل جنازه بود دونفر به بالا بردند. وارد اتاق شدیم صادق خان خوابیده بود روی تخت دراز کشیده بود یک ژاکت به تن داشت خیلی تمیز و پیراهن سفید و شلوار به پا داشت. صورتش را اصلاح کرده بود موهای شانه خورده و مرتب انگار می‌خواست به مهمانی برود.<ref name=مرگ/>
=====هوس آشپزی کرده بود=====
پلیس به من گفت آقای هدایت قبلا وسط این اطاق (آشپزخانه) روی پتویی بودند. ما نعش را به همان شکل به روی تخت انتقال دادیم.
پیرزن صاحب خانه من را به کناری کشید و گفت اینها را خود آقای هدایت خرید آورده. این آپارتمان گاز نداشت. آقای هدایت خیلی به من اصرار کردند که چون قصد آشپزی دارند من گاز بیاورم. من کارگر آوردم گاز را درست کند من قبلا این قابلمه های نو را که آقای هدایت خریده بود دستشان دیدم گفتم مرد جوان هوس آشپزی کرده.<ref name=مرگ/>
=====یک کارگر ساده=====
آدرس آن مردی را که مهمان هدایت بود از پلیس گرفتم به خارج از پاریس در سن دنی رفتم یک مرد بلند بالا چهار شانه یک کارگر ایرانی ارمنی از فلسفه و بحث های فلسفی و اینگونه چیزها خبری نداشت یک کارگر ساده.<ref name=مرگ/>
====حواشی خودکشی====
====اضطراب روحی و زیست خیامی====
با خودکشی هدایت گفتوگوها و شایعه‌پردازی‌ها آغاز شد و درباره خودکشی او سخن‌‌‌ها گفتند.
درباب زیست خیامیِ صادق هدایت باید به حرف خودش در کتاب «ترانه‌های خیام» رجوع کرد:
:«راز آفرینش در زندگی از ازل، نوشته، گردش دوران، ذرات گردنده، هرچه باداباد هیچ است دم را دریابیم.»<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۴۲}}</ref>{{سخ}}
کتاب «گروه محکومین و پیام کافکا» نیز نشان از اضطراب روحی هدایت دارد که به‌شکل باورش دربارهٔ کافکا بروز می‌یابد:
:«کافکا بیش از دیگران احساس تندی از سردی دنیا دارد؛ ولیکن نه می‌تواند این سردی را از خود براند و نه به آن خو کند... او به‌جای اینکه از این فضای یخ‌زده بگریزد و در حرارت کانون خانوادگی پناهنده شود، به‌سوی سرمای فلج‌کننده، به‌سوی خاموشی جاودان و تهی بی‌پایان می‌رود و دلیرانه راه خود را می‌پیماید.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص= ۳۳}}</ref> هرگاه کافکا تن خود را به مرگ می‌سپارد برای این است که از فریب‌های زندگی گمراه نشود و به‌جز ستایش «پوچ» زیر بار چیز دیگر نمی‌رود. آیا نتیجه‌ای می‌توان گرفت جزاینکه برای انسان هیچ راه دررو نیست و امیدی هم وجود ندارد؟<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص= ۳۵}}</ref> انسان با جسم خود حس میکند که محدود و جداست و گاهی بدبخت. نه‌تنها باید با جسمی هم‌منزل شد؛ بلکه از همه بدتر یک جسم پست پلید است که پستی آن نسبی نیست و مطلق است و به ما چسبیده.»<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص= ۳۹}}</ref>{{سخ}}
هدایت طی نامهای به [[محمدعلی جمال‌زاده]] در تاریخ ۲۳مهر۱۳۲۷، یعنی کمتر از سه سال پیش از خودکشی، چنین می‌نویسد:
{{گفتاورد تزیینی|حرف سر این است که از هر کاری زده و خسته و بیزارم و اعصابم خرد شده. مثل یک محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می‌آورم و حوصلهٔ همه‌چیز را از دست داده‌ام. نه می‌توانم دیگر تشویق بشوم و نه دلداری پیدا کنم و نه خود را گول بزنم. وانگهی میان محیط و زندگی و مخلفات دیگر ما ورطهٔ وحشتناکی تولید شده که حرف یکدیگر را نمی‌توانیم بفهمیم.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۴۰}}</ref>}}
به‌گفتهٔ ونسان مونتی، فکر مرگ همیشه در سر او بود. بیشتر داستان‌هایش با مرگ کسی ختم می‌کرد و در آن پایان غم‌انگیز داستان‌ها که پیش‌بینی هم نشده است در نظر خواننده امری اجتناب‌ناپذیر جلوه داده می‌شود.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۴۷}}</ref>
=====مصاحبه محمود هدایت=====
[[پرونده:Hedayat.dastnevesht.jpg|210px|چپ]]
برادرش محمود هدایت در مصاحبه با پرویز لوشانی گفت: «درست یادم هست او کلاس پنجم یا ششم ابتدایی بود که یک روز پیش من آمد و یک روزنامه کوچولو به دستم داد و گفت اینها را من در می‌آورم قطع روزنامه که خودش مطالب آن را نوشته بود. یک هشتم بود. روزنامه کوچولو را نگاه کردم اسمش را گذاشته‌اند ''ندای اموات آرم'' این روزنامه که خودش آن را نقاشی کرده بود خیلی عجیب و وحشتناک بود تصویری خیالی و در عین حال وهم‌انگیز از عزرائیل در حالی که داس اجل در دستش بود.»
===زمینهٔ فعالیت===
====داستان‌نویسی====
=====یک دیوانگی کردم!=====
برخی افراد، صادق هدایت را بنیان‌گذار نگارش داستان کوتاه در ایران می‌دانند. بعضی از نویسندگان معاصر، تحت تأثیر سبک و سیاق نگارش وی قرار گرفته‌اند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= بلوکی|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|تاریخ= بهمن۱۳۸۱|ص= ۷۴}}</ref>
گفتند:
داستان‌های هدایت با درنظرگرفتن مضامین، در ''پنج'' دسته قرار میگیرد:{{سخ}}
در سفر اول خود به پاریس که برای تحصیل رفته بود روزی در اواخر سال۱۹۲۸ اردیبهشت۱۳۰۷ در حوالی پایتخت خواسته بود خودش را غرق کند و در کارتی که در تاریخ سوم مه آن سال برای برادرش محمود هدایت فرستاد، نوشته بود: یک دیوانگی کردم به خیر گذشت.
=====آسان‌ترین نوع خودکشی=====
باز نوشتند:
۱۵سال پیش روزی به یکی از دوستان خود گفته بود که خودکشی با گاز آسان ترین نوع خودکشی‌هاست؛ تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد میکند اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور می‌سازد.
=====مقاومت بیهوده=====
همچنین گفتند همیشه می‌گفته:
بعضیها در همه عمر مجذوب خودکشی هستند و مقاومت آنها در برابر این کشش بیهوده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =مجله سخن|سال =|صفحه =}}</ref>
<ref name=اندیشه>{{یادکرد کتاب|عنوان =صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|صفحه =۵۴}}</ref>
======به نام زیستن زندگی نکرد======
=====داستان‌های [[واقع‌گرایی|واقع‌گرایانه]]=====
روزنامه گلبرگ تهران نوشت:
# «آبجی‌خانم»، «حاجی‌مراد» و «مردهخورها» در کتاب ''[[زنده‌به‌گور]]''
# «گرداب»، «داش‌آکل»، «طلب آمرزش»، «لاله»، «چنگال» و «محلل» در کتاب ''[[سه قطره خون]]''
# «زنی که مردش را گم کرد» و «شب‌های ورامین» در کتاب ''سایه روشن''
# «دون‌ژوان کرج» و «بن‌بست» در کتاب ''[[سگ ولگرد]]''{{سخ}}
هدایت در این داستان‌ها سعی کرده با استفاده از زبان و تکنیک‌های داستانی مفاهیمی چون اخلاق، عادات، رفتارها، علایق، اعتقادها و مسائل مردم عامه را بازتاب دهد؛ اما معمولاً در این بازتاب‌ها، نشانی از «دلسوزی برای طبقات محروم اجتماع» در آثار مشاهده نمی‌شود. بهباور برخی، حتی اگر هدایت، عامه را در این داستان‌ها قضاوت کرده باشد، این قضاوت منفی است؛ زیرا خیلی از شخصیت‌های این داستان‌ها، مردمانی دورو، دروغ‌گو، بی‌عفت، بی‌اخلاق و در چند نمونه، دزد و آدم‌کش‌اند که البته از خصلت رئالیستی و انتقادی این داستان‌ها برمی‌خیزد. ضمن آنکه هدایت در این داستان‌ها قضاوت مشهود و ملموسی دربارهٔ گفتار و کردار آن جماعت نمی‌کند.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۲و۴۳}}</ref>
=====داستان‌های طنزآمیز=====
# حکایت‌واره‌ها یا قضیه‌های کتاب «[[وغ‌وغ ساهاب]]»
# داستان‌های کتاب «ولنگاری»
# «آب زندگی»
# «میهن‌پرست»
# «حاجی‌آقا»
# قضیهٔ «توپ مرواری»{{سخ}}
در این داستان‌ها هدایت برخلاف داستان‌های [[واقع‌گرایی|واقع‌گرایانه]]اش حضور و اندیشه‌های شخصی خود را کم‌وبیش آشکار باقی گذاشته است. این آثار اغلب مضامینی کوبنده دارد و هدف هدایت در آنها «تعیین تکلیف با هیئت حاکمهٔ ادبی و تسویه حساب با هیئت حاکمهٔ سیاسی است که اعضایشان اغلب یکی بودند.» مثلاً «قضیهٔ خر دجال» تمثیلی دربارهٔ ''سیدضیاالدین طباطبایی''، کودتای سوم‌اسفند و دورهٔ بیست‌سالهٔ حاکمیت رضاشاه است. داستان «میهن‌پرست» نیز در وصف دو تن از ادبای رسمی و بانفوذ دوران رضاشاه، یعنی سید[[ولی‌الله نصر]] و [[علی‌اصغر حکمت]] است. هدایت در این داستان آشکارا این دو تن را به‌سخره میگیرد و به آنان می‌تازد.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۴}}</ref>
مرگ وخودکشی هدایت یک امر عادی نبود و هرگز دلیل ضعف و ناتوانی او نیست بلکه این انتحار آخر، این اعتراض را فریاد عدم انقلاب و تسلیم شدن او و افرادی بود که دیگر نمی‌توانستند زنده به گوری خود و هم نوعان خود را در یک محیط بی در و دروازه به چشم ببینند شاید به قول خود دیگر حاضر نبود به نام زیستن از زندگانی کردند بیش از آن ادای زندگی را دربیاورد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =نوشته‌های پراکنده|صفحه =}}</ref>
<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =افکار و عقاید درباره هدایت|صفحه =}}</ref>
جنازه هدایت را برای انجام تشریفات مذهبی به مسجد مراکشی‌ها در پاریس بردند. ''هانری ماسه'' در مسجد سخنرانی کرد و گفت: ''خودکشی اسرارانگیز صادق هدایت ضایعه‌ای برای ادبیات ایران و جهان است و اهمیت آثارش را زمان ثابت خواهد کرد.''
# «آخرین لبخند»
همینطور ''دکتر محمد شاهکار'' گفت: ''این حادثه برای تاریخ ادبیات ایران ضایعه بزرگ و جبران‌ناپذیری است.''<ref name=مرگ/>
# پروین، دختر ساسان»
# «مازیار»{{سخ}}
در دو داستان نخست و دو نمایشنامهٔ بعدی نیز نظرات شخصی هدایت آشکار است و گاه کار به شعاردادن و ناسزاگویی می‌کشد. با پایان‌گرفتن جنگ جهانی اول، اندیشه‌های احساساتی ملی‌گرایانه به‌صورت ایدئولوژی قدرت حاکم وقت، تبدیل شد و بر افکار و آثار بسیاری از روشن‌فکران و نویسندگان، حتی هدایت که میانه‌ای با قدرت حاکم نداشت، تأثیر گذاشت.<ref name="thirdandfourthpartofstories">{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۶}}</ref>
در این نوشتهها حضور شخص نویسنده بسیار آشکار است و نمی‌توان بین داستان و عوالم نویسنده مرز قطعی‌ای قائل شد. حال‌وهوای این داستان‌ها بسیار به‌هم شبیه است و تمام آنها با مرگ یا خودکشی قهرمان داستان پایان می‌یابند. در سراسر رمان ''«بوف کور»'' «گرد مرگ پاشیده است». داستان «زنده‌به‌گور» نیز چنین خاتمه می‌یابد: «این یادداشت‌ها با یک دستهٔ ورق در کشوی میز او بود؛ ولیکن خود او در تختخواب افتاده، نفس‌کشیدن از یادش رفته بود.»<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۷و۴۸}}</ref>
'''«غروب»، سروده‌ی محمد اسلامی باری هدایت'''
=====علمی‌تخیلی=====
داستان «س.گ.ل.ل.» در زمرهٔ '''داستان‌های علمی‌تخیلی''' هدایت است که در نوع خود اولین است.<ref name="thirdandfourthpartofstories"/>
:<font color=brown>'''دنیا به کام مردم صاحب درایت است'''</font>
====پژوهشگری====
:::<font color=brown>''' حق را به صاحبان درایت عنایت است'''</font>
* ادیبان، هدایت را پژوهشگرِ حوزهٔ ادبیات فولکلور و آغازگر جنبش گردآوری و تدوین علمی ترانه‌ها و قصه‌های عامیانه می‌دانند. هدایت با این دید که تحقیق در فرهنگ مردم، برخی از نقاط تاریک فلسفی و تاریخی را برای جامعه روشن میکند ترانه‌ها و قصه‌هایی را که می‌شنید یا برایش می‌فرستادند، بی‌هیچ دخل و تصرفی به‌چاپ می‌رساند. او برای جلب توجه افراد باسواد به اهمیت فرهنگ مردم و اشاعهٔ روش علمی جمع‌آوری آن، از زمان نگارش نخستین داستان‌هایش تا سال‌های پایانیِ عمر، چندین مقاله نوشت: مقدمه بر «اوسانه» و «نیرنگستان» و مقالات «ترانه‌های عامیانه» چاپ‌شده در مجلهٔ «موسیقی» و «فُلْکْلُر یا فرهنگ توده» و نیز «قصه‌ها و ترانه‌های عامیانه» منتشرشده در مجله‌های «موسیقی» و «[[مجله سخن|سخن]]». هدایت در جایگاه داستان‌نویسی آگاه به زبان و روح عامهٔ مردم و نیز با ذوق ادبیِ و دیدگاه تخیلیِ خود، ترانه‌ها و افسانه‌های فولکوریک را «صدای درونی هر ملت» می‌نامد. او گردآوری فولکلور، از طریق جست‌وجو در «ولایت‌ها و دهکده‌ها» را وظیفهٔ هر فرد وطن‌پرستی می‌دانست. گردآوریِ فرهنگ توده، به‌روش علمی، پس از چاپ کتاب «نیرنگستان» آغاز شد و توجه به اهمیت روایت‌های شفاهی در رشد ادبیات نوشتاری را باید برجسته‌ترین بخش نظریات فولکلورشناسی هدایت دانست. او پس از برشماریِ ارزش ادبی، فکر نیرومند و تازه و نیز زبان ساده و طبیعیِ هنر و ادبیات تودهٔ آنها را «مصالح اولیهٔ بهترین شاهکارهای بشر» می‌داند و رد آن را در برخی از متون کلاسیک ادبیات فارسی، مثل «ویس و رامین» دنبال میکند.<ref name="HedayatCriticTrenteSix"/>{{سخ}}
* حوزهٔ پژوهشی هدایت در آثاری چون مقدمه، شرح و ترجمهٔ متون پهلوی نیز وسعت یافته است. علاقه به ایران باستان و جلوه‌های مقاومت ایرانیان در برابر اقوام «غیرایرانی» به‌شکل‌های گوناگون در داستان‌ها و نمایشنامه‌های هدایت بازتاب دارد. این علاقه در سال‌های اقامت او در هند، با آموختن زبان پهلوی و ترجمهٔ چند متن باستانی به‌زبان فارسی، نمود بیشتری یافت. هدایت پس از بازگشت از سفر هند، ضمن چاپ متونی که در هند ترجمه کرده بود متن‌های دیگری را نیز به‌فارسی برگرداند. «کارنامهٔ اردشیر پاپکان»، «گجسته ابالیش»، «شهرستان ایرانشهر»، «گزارش گمان‌شکن»، «فصولی از یادگار جاماسب»، «زند وهمن یسن» و «آمدن شاه‌بهرام ورجاوند» نمونه‌هایی است که از او به‌جای مانده است. هدایت بر این آثار مقدمه‌هایی نیز نوشته که بهباور بسیاری نشان‌دهندهٔ جستوجوی کنجکاوانه و درازمدت او در ادبیات پیش از دوران اسلام و آگاهی دین‌شناختیِ اوست. وی در این مقدمه‌ها پس از معرفیِ رساله و ارائه اطلاعات نسخه‌شناسی، درون‌مایهٔ متن را شرح داده است. هدایت مطالعات خود در متون پهلوی را با مقالهٔ «خط پهلوی و الفبای صوتی» دنبال کرد. «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» را که در پاسخ به ''سیدحسن تقی‌زاده'' و در اثبات غنای زبان و ادبیات پهلوی نوشت باید نمونه‌ای بارز در این حوزهٔ پژوهشگریِ او دانست.<ref name="HedayatCriticTrenteSix"/>
:::<font color=brown>'''پیوسته ثبت، نام بلند هدایت است'''</font>
:<font color=brown>'''کب صادق هدایت از این خطه رخت بربست'''</font>
:::<font color=brown>'''از وی به هر کجا که روی صدحکایت است '''</font>
:<font color=brown>'''هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق'''</font>
:::<font color=brown>'''آغاز عشق را ابدیت، نهایت است'''</font>
:<font color=brown>'''چون صادق هدایت هر آنکس به عشق زیست'''</font>
:::<font color=brown>'''آثار وی برای جهانی هدایت است'''</font>
====اقامتگاه دائم====
====نقدنویسی====
تلگراف مرگ هدایت وقتی به تهران می‌رسد که خانواده هدایت در حال آماده شدن برای برگزاری مراسم چهلم رزم آرا هستند. بزرگ‌ترهای خانواده پس از مشورت و بحث به این نتیجه می‌رسند که جنازه بطور موقت در گورستان پرلاشز دفن شود. البته بعدها آقای محمود هدایت بمنظور بررسی آرامگاه صادق هدایت به پاریس می‌آید و از آرامگاه دیدن میکند و سرانجام تشریفات خرید زمین و برقرار شدن دائمی آرامگاه را فراهم می‌سازد.<ref name=مرگ/>
صادق هدایت مسائل ادبی و فرهنگی دوران خود را از نظر دور نمی‌داشت. او در حوزه‌‌های متفاوت، از فرهنگ عامه، متون پهلوی، ادبیات کلاسیک ایران تا ادبیات جهان و ادبیات معاصر ایران را نقد می‌کرد. هدایت نقد را هم به‌اندازهٔ داستان‌هایش جدی می‌گرفت؛ ازاین‌رو فرمی به نام «قضیه» ابداع کرد که با استفاده از آن، توانست نقد را از حد شرح و تفسیر اثر خارج کند و نقدهایش را به رتبهٔ خلق اثر ادبی برساند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۵}}</ref>
====تدفین====
* هدایت فعالیت خود در زمینهٔ نقد آثار کلاسیک را با نوشتن یادداشت‌هایی بر ترجمهٔ «فرق‌الشیعه» و «رسالهٔ غفران» ابوالعلاء معری نشان داد. نقدی که هدایت در این دو مقاله نوشته است لحنی جدی دارد؛ اما در نقدهای بعدی‌اش بر متون کلاسیک، مثل «در پیرامون لغت فرس اسدی» و «شیوهٔ نوین در تحقیق ادبی» (دربارهٔ خمسهٔ نظامی) هرچند لحن مقالهٔ ظاهراً جدی است، توانسته با طنزی عمیق شیوهٔ استادان دانشگاهیِ «[[گروه سبعه]]» در تصحیح و تحشیهٔ متون کهن را دست اندازد.<ref name="HedayatCriticTrenteSix">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۶}}</ref>
حدود ده یا یازده نفر در مراسم تدفین هدایت شرکت داشتند
* نقد وسیع هدایت بر «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی است. وی در آن نقد، اثر را رمان خوانده و توانایی شاعر در توصیفات عاطفی و عاشقانه و اطلاعات وسیعش در اصطلاح‌ها و لغت‌های عامیانه و مثل‌ها و حکمت‌ها را می‌ستاید.<ref name= "hedayadAsCritic">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۷}}</ref>
هوا هنوز حسابی تاریک نشده بود که دو تا مأمور دفن پرلاشز تابوت را به آهستگی داخل گور کردند و طبق سنت فرانسوی‌‌‌ها هرکس با یک بیلچه مقداری خاک داخل گور ریختند و مراسم تمام شد. اولین نفرآقای جم بود و آخرین نفر آقای مهران که بعدها وزیر فرهنگ شد.<ref name=مرگ/>
* اصلی‌ترین کار پژوهشی‌انتقادی هدایت بهباور برخی، نقد کامل او بر خیام است که به‌صورت مقدمه ابتدای «ترانه‌های خیام» منتشر کرد. پرداختن به ''رباعیات خیام'' سالها مشغلهٔ ذهنی هدایت بود. او این کار را نه در جایگاه منتقدی حرفهای که برای دفاع از ارزش‌های ذهنی خود انجام داد. بسیاری باور دارند که آنچه هدایت دربارهٔ خیام نوشته است نشان از شکل‌گیری افکار و روحیات خودش، به‌نسبت اندیشه‌های خیام دارد و درواقع وی می‌کوشد تا شخصیت و اندیشه‌های خود را در قالب نقد خیام ارائه دهد. باری، هدایت در این مقدمهٔ پنجاه‌صفحه‌ای، اشاره‌ای به وقایع زندگی خیام نمی‌کند و صرفاً به فلسفه و هنر شاعری او می‌پردازد. مقدمهٔ «ترانه‌های خیام» تلاشِ همه‌جانبهٔ هدایت برای شناختن و شناساندن این فیلسوف و شاعر است.<ref name= "hedayadAsCritic"/>
====بعد از خودکشی====
* آشنایی دقیق هدایت با ادبیات جهان سبب شد که تا پایان عمر، اخبار کتاب‌های جدید را دنبال کند. وی بر تعدادی از ترجمه‌های آثار مدرن ادبیات جهان، مقدمه‌های انتقادی نوشت و بعضی را در مطبوعات معرفی کرد. یکی از مقدمه‌های نخستش را ابتدای کتاب «دوشیزهٔ ارلئان» اثر ''شیلر'' به‌ترجمهٔ دوستش، [[بزرگ علوی]] نگاشت و در آن به بررسی زمینهٔ تاریخیِ درام پرداخت. مقدمهٔ «خاموشی دریا» اثر ''ورکور''، ترجمهٔ حسن شهیدنورایی، نقد دیگری است از هدایت که موضوع اثر را توضیح داده و چند سطر در تشویق مترجم نوشته است. او در مقدمهٔ «کارخانهٔ مطلق‌سازی» نوشتهٔ ''کارل چاپک'' به‌ترجمهٔ [[حسن قائمیان]]، پس از معرفی نویسنده، از شگرد ادبی او می‌نویسد و تلاش پدیدآور در هم‌خوانیِ لحنِ خاص قهرمانان با منش آنان را رضایت‌بخش می‌داند. هدایت نقدی نیز بر ترجمهٔ ''م.ع.شمیده'' از «بازرس» ''گوگول'' نوشت و ضمن مقایسه ترجمه با اصل اثر و نشان‌دادن انحراف‌ها و کاستی‌ها نتیجه گرفت که «در ترجمه یا اقتباس، حذف یا اضافه‌کردن جملات جایز نیست؛ مگر تا حدی که لطمه به فکر نویسنده وارد نیاورد یا مطلب را نسبت به زبان ترجمه‌نشده، روشن‌تر بنمایاند.»{{سخ}}
با خودکشی هدایت گفتوگوها و شایعه‌پردازی‌ها آغاز شد و درباره خودکشی او سخن‌‌‌ها گفتند. برادرش محمود هدایت در مصاحبه با پرویز لوشانی گفت: «درست یادم هست او کلاس پنجم یا ششم ابتدایی بود که یک روز پیش من آمد و یک روزنامه کوچولو به دستم داد و گفت اینها را من در می‌آورم قطع روزنامه که خودش مطالب آن را نوشته بود. یک هشتم بود. روزنامه کوچولو را نگاه کردم اسمش را گذاشته‌اند ''ندای اموات آرم'' این روزنامه که خودش آن را نقاشی کرده بود خیلی عجیب و وحشتناک بود تصویری خیالی و در عین حال وهم‌انگیز از عزرائیل در حالی که داس اجل در دستش بود.» گفتند: در سفر اول خود به پاریس که برای تحصیل رفته بود روزی در اواخر سال۱۹۲۸ اردیبهشت۱۳۰۷ در حوالی پایتخت خواسته بود خودش را غرق کند و در کارتی که در تاریخ سوم مه آن سال برای برادرش محمود هدایت فرستاد نوشته بود: یک دیوانگی کردم به خیر گذشت.
اما مهم‌ترین مقدمهٔ هدایت «پیام کافکا» است که بر ترجمهٔ حسن قائمیان از «گروه محکومین» نوشت. هدایت که با کافکا احساس نزدیکی روحی و ذهنی داشت با لحن صمیمانه و سرشار از احترام، به معرفیِ دنیای شگرف این نویسنده پرداخت و یکی از نمونه‌های نخست نقد ادبیِ مدرن ایران را پدید آورد. او در این مقاله ضمن بازنمایی جهان‌بینیِ کافکا از ورای نوشته‌هایش، مدرنیسم ادبی را به خوانندگان معرفی کرد. هدایت در تحلیل دین‌شناختی آثار کافکا مرزبندی قاطعی دارد؛ از گرایش صرف اگزیستانسیالیستی می‌پرهیزد و می‌کوشد «تعابیر فلسفی را با گونه‌ای از چاشنی اجتماعی همراه سازد و اندیشه‌های انتزاعی را در پرتو وضعیت مشخص تاریخی توضیح دهد».<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۸و۳۹}}</ref>{{سخ}}
باز نوشتند ۱۵سال پیش روزی به یکی از دوستان خود گفته بود که خودکشی با گاز آسان ترین نوع خودکشی‌هاست؛ تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد میکند اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور می‌سازد.
* هدایت در زمینهٔ نقد ادبیات معاصر ایران نیز آثاری دارد. آنچه به کار هدایت که یکی از نقاط عطف در نقد ادبی ایران است برجستگی می‌بخشد، مقاله‌های طنزآمیزی اوست که دربارهٔ ادبیات دوران خود نوشت و در آنها شکل ادبیِ تازه‌ای برای انتقاد ابداع کرد به نام «قضیه». هدایت در نقدهایش بر ادبیات معاصر ایران، برخوردی جدی با نظام ادبی مسلط بر زمانه دارد. او در کتاب خود «[[وغ‌وغ ساهاب]]» که همراهبا [[مسعود فرزاد]] منتشر کرد به نظم ادبی مستقر هجوم آورد و «پرسشگری» و «تفکر» دو خصلت مدرن و موجد تخیل را اساس طنزهای انتقادی در این اثر قرار داد. این اثر را «تز [[گروه ربعه]] در مقابل کهنه‌پرستان [[گروه سبعه]]» می‌شناسند. در این کتاب، هدایت خواننده را در تهران عصر رضاشاه می‌گرداند و ابتذال فرهنگی دوران، از سینما و تئاتر گرفته تا کتاب‌فروشی‌ها و کافه‌ها و روزنامه‌ها را پیش چشم خواننده می‌آورند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۴۰}}</ref>{{سخ}}
و نیز گفتند همیشه می‌گفته بعضیها در همه عمر مجذوب خودکشی هستند و مقاومت آنها در برابر این کشش بیهوده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =مجله سخن|سال =|صفحه =}}</ref>
طبع شعر هدایت در قضیه <span style="color:#A2006D">'''«وغ‌وغ ساهاب»'''</span><ref name= ''قضیه''>{{یادکرد وب|نشانی= https://nl-nl.facebook.com/groups/ZndgyMbhm/|عنوان= دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمی دشنام‌شنیده}}</ref>
<ref name=اندیشه>{{یادکرد کتاب|عنوان =صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|صفحه =۵۴}}</ref>
:<span style="color:#A2006D">''بود یک شاعر خیلی خیلی مهمی در قزوین''</span>
:<span style="color:#A2006D">''که سخنش بود شیرین‌تر از ساخارین''</span>
:<span style="color:#A2006D">''طبع شعر او فوق‌العاده روان بود ای پسر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''روان‌تر از آبشار نیاگارا ای پدر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''ازقضا یک شبی این کتاب مستطاب''</span>
:<span style="color:#A2006D">''که اسم مبارکش هست «وغ‌وغ ساهاب»''</span>
:<span style="color:#A2006D">''افتاد به دست اون شاعر شهیر بی‌نظیر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''او خوشش نیومد خواست به آن کُند تحقیر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''گفت: اگرچه پیش از این من نساخته‌ام قضیه''</span>
:<span style="color:#A2006D">''فقط گفته‌ام غزل و رباعی و دوبیتی و ترجیع‌بند و مثنوی و مسمط و قصیده''</span>
:<span style="color:#A2006D">''لیکن همین امشب چندین قضیه عالی می‌سازم''</span>
:<span style="color:#A2006D">''تا این قضیه‌سازهای چرند را خجالت دهم''</span>
:<span style="color:#A2006D">''شعر من از این اشعار مزخرف البته بهتر شود''</span>
:<span style="color:#A2006D">''یاجوج و ماجوج و کمپانی لیمیتد خاک بر سر شود''</span>
:<span style="color:#A2006D">''اینها جون دلشون، به خیالشون خیلی هنر کرده‌اند''</span>
:<span style="color:#A2006D">''مثل‌اینکه دیگران چنین نتوانند کنند''</span>
:<span style="color:#A2006D">''مخلص کلام، آقا شاعر زبردست استاد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''با آن طبع شعر خطرناک روان وقاد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''یک باغستان باصفایی را انتخاب کرد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''یک بطری شراب شاهانی هم همراه برد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''نیشست تنهایی بر لب جوغ آب''</span>
:<span style="color:#A2006D">''ازقضا آن شب بسیار هم قشنگ بود مهتاب''</span>
:<span style="color:#A2006D">''خورد چون قدری شراب، شد شنگول و سرمست''</span>
:<span style="color:#A2006D">''قلمدون را واکرد، طومار را گرفت در دست''</span>
:<span style="color:#A2006D">''غوطه زد در بحر ذخار افکار ابکار''</span>
:<span style="color:#A2006D">''تا سازد به این سبک یک مقدار اشعار آبدار''</span>
صادق هدایت گاهی نقاشی هم می‌کشید. بیشتر آثار او مربوط به دورهٔ تحصیلش در فرانسه است. پدرش به او گفته بود که به سراغ نقاشی برود؛ چراکه «خاندان آنها خیری از ادبیات ندیده‌اند.» هدایت خود را «نقاش مرده‌ها» می‌دانست.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= کشاورز|عنوان= بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور|ژورنال= پژوهش‌های ادبی|ص=۱۳۸}}</ref> چند نقاشی مشهور از هدایت:
'''آه{{سخ}}
* «آهوی تنها»: آهویی که سر به آسمان بلند کرده است. این نقاشی به‌مناسبت چهل‌وششمین سالگرد درگذشت هدایت در سال۱۳۷۶ چاپ شد. نوشتهٔ زیر نقاشی نیز به‌خط صادق هدایت است.<ref name= "HedayatNaghaashi">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= هدایت|عنوان= صادق هدایت نقاش|ژورنال= گزارش|ص= ۷۴}}</ref>
'''چه می‌دیده ست آن غمناک روی جادهٔ نمناک؟{{سخ}}
* «اهورامزدا»: اهورامزدا با بال‌های شکسته که به‌گفتهٔ [[جهانگیر هدایت]] نمادی از درماندگی نیکی در مقابل پلیدی است.<ref name= "HedayatNaghaashi"/>
'''زنی گم کرده بویی آشنا و آزار دلخواهی؟{{سخ}}
* نقاشی روی جلد حاجی‌آقا، چاپ اول که درواقع گونه‌ای از تذهیب کتب قدیمی را تجلی میکند.<ref name= "HedayatNaghaashi"/>
'''سگی ناگاه دیگر بار{{سخ}}
* «لکاته یا اثیری»: تصویر زنی در آغاز رمان [[بوف کور]] که معرف ویژگی و شخصیت زنِ داستان است.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۱۳۳}}</ref>
'''وزیده بر تنش گمگشته عهدی مهربان با او{{سخ}}
* «بوف»: تصویری از جغد در پایان رمان ''بوف کور''، به‌چاپ بمبئی که نشان از ختم‌کلام نویسنده دارد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۱۳۶}}</ref>
'''چنان چون پاره یا پیرار؟{{سخ}}
'''سیه روزی خزیده در حصاری سرخ؟{{سخ}}
'''اسیری از عبث بیزار و سیر از عمر{{سخ}}
'''به تلخی باخته دار و ندار زندگی را در قناری سرخ؟{{سخ}}
'''و شاید هم درختی ریخته هر روز همچون سایه در زیرش{{سخ}}
'''هزاران قطره خون بر خاک روی جادهٔ نمناک؟{{سخ}}
'''چه نجوا داشته با خویش؟{{سخ}}
'''پیامی دیگر از تاریکخون دلمرده ی سودازده کافکا؟{{سخ}}
'''همه خشم و همه نفرین، همه درد و همه دشنام؟{{سخ}}
'''درود دیگری بر هوش جاوید قرون و حیرت عصبانی اعصار{{سخ}}
'''ابر رند همه آفاق، مست راستین خیام؟{{سخ}}
'''تقوای دیگری بر عهد و هنجار عرب، یا باز{{سخ}}
'''تفی دیگر به ریش عرش و بر این این ایام؟{{سخ}}
'''چه نقشی می‌زده ست آن خوب{{سخ}}
'''به مهر و مردمی یا خشم یا نفرت؟{{سخ}}
'''به شوق و شور یا حسرت؟{{سخ}}
'''دگر بر خاک یا افلاک روی جادهٔ نمناک؟{{سخ}}
'''دگر ره مانده تنها با غمش در پیش آیینه{{سخ}}
'''مگر، آن نازنین عیاروش لوطی؟{{سخ}}
'''شکایت میکند ز آن عشق نافرجام دیرینه{{سخ}}
'''وز او پنهان به خاطر می‌سپارد گفته‌اش طوطی؟{{سخ}}
'''کدامین شهسوار باستان می‌تاخته چالاک{{سخ}}
'''فکنده صید بر فتراک روی جادهٔ نمناک؟{{سخ}}
'''هزاران سایه جنبد باغ را، چون باد برخیزد{{سخ}}
'''گهی چونان گهی چونین{{سخ}}
'''که می‌داند چه می‌دیده ست آن غمگین؟{{سخ}}
'''دگر دیریست کز این منزل ناپاک کوچیده ست{{سخ}}
'''و طرف دامن از این خاک برچیده ست{{سخ}}
'''ولی من نیک میدانم{{سخ}}
'''چو نقش روز روشن بر جبین غیب می‌خوانم{{سخ}}
'''که او هر نقش می‌بسته ست، یا هر جلوه می‌دیده ست{{سخ}}
:''هدایت گرایشی به حزب توده در آن معنا که عضو حزب شود، نداشت. گرچه رهبران حزب توده اصرار زیادی داشتند که او به‌عضویت حزب دربیاید. هدایت اگر هم گرایشی داشت، عنوان نمی‌کرد؛ اما به‌طورکل در آن سال‌های ابتدایی دههٔ بیست، گرایش‌هایی نسبت به حزب توده یا کمونیسم پیدا کرده بود و نسبت به فاشیسم یا نازیسم روی خوش نشان نمی‌داد و نوعی عناد با امپریالیسم و استعمار در او دیده می‌شد. اما در هر صورت اهل فعالیت سیاسی تااین‌حد که عضو حزبِ سیاسی شود، نبود؛ اگرچه دیدگاه‌های سیاسی هم داشت. جلسات سرّی اصلاح‌طلبان حزب توده در سال۱۳۲۲ در خانهٔ هدایت تشکیل می‌شد. هدایت نسبت به ما خوشبین بود و ما هم یک خوش‌بینی بی‌خودی نسبت به حزب توده داشتیم! البته هدایت در این جلسات سکوت می‌کرد و تنها میزبان ما بود. یعنی در بحث‌ها شرکت نمی‌کرد. امثال [[احسان طبری]] یا نورالدین کیانوری خیلی اصرار داشتند که خوش‌بینیِ هدایت نسبت به حزب توده حفظ شود و در این جهت از ما کمک می‌گرفتند... هدایت رابطهٔ مستقیم با حزب توده نداشت و هرگاه قصد داشت ارتباطی برقرار کند یا مطلبی برای چاپ بدهد، به‌واسطهٔ [[عبدالحسین نوشین|نوشین]] یا طبری یا من اقدام می‌کرد. ما هم در روزنامه‌هایمان می‌نوشتیم و هدایت هم در آن زمان اهل نوشتن بود.''<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-9/440853-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DB%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%AC-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C|عنوان= حیات سیاسی نیما و هدایت در گفتوگویی منتشرنشده}}</ref>
===گذر عمر===
===شرحی بر سفرهای هدایت و دستاوردهای آن===
* ۱۲۸۱: شمسی شب سه شنبه 28 بهمن در تهران تولد یافت
صادق هدایت چهار سفر خارجی به فرانسه، هند و ازبکستان کرد، پنج سفر داخلی به اصفهان، شیراز، گیلان، آذربایجان، مازندران و چند گردش کوتاه نیز به قلهک و شهریار تهران که اطلاعات مختصری دربارهٔ آنها در دست است. مهم‌ترین سفر او عزیمت به اروپا و اقامت چندساله در فرانسه بود که بر نحوهٔ تفکر، مطالعه و برقراری ارتباط و آگاهی از فرهنگ و تمدن غرب برای او بسیار تأثیر گذاشت. مسافرت به هند نیز برای هدایت دستاورد پرمحتوایی داشت که آشنایی و مطالعهٔ فرهنگ هندی و بودایی و تکمیل «[[بوف کور]]» از آن دست است. به‌جز سفری که هدایت به اصفهان کرد و شرح آن را در کتاب «اصفهان نصف جهان» به‌تفصیل آورد دربارهٔ دیگر مسافرت‌هایش سفرنامه‌ای ندارد و بسیار مختصر در نامه‌هایی که به دوستان خود نوشته، از این سفرها یاد کرده است. گاهی نیز هم‌سفرهایش در یادداشت‌های خود، مسافرت با هدایت را شرح داده‌اند.<ref name= "safarbistoseh"/>
* ۱۲۸۷:آغاز تحصیل در مدرسه علمیه ( دوره ابتدایی را در همین مدرسه و دوره متوسطه را در مدرسه دارالفنون گذرانید و زبان فرانسه را در مدرسه سن لوئی فراگرفت)
* ۱۳۰۰: جزو محصلین اعزامی به فرانسه رفت
* ۱۳۰۳: کتاب‌های رباعیات عمر خیام و انسان وحیوان را به چاپ رسانید.
* ۱۳۰۴: فرغت از مدرسه سن لوئی
* ۱۳۰۵: جزو کاروان اعزامی اروپا در آبان ماه به بلژیک روانه شد ودر آموزشگاه عالی مهندسین راه و ساختمان نام نویسی کرد.
* ۱۳۰۶: کتاب فوائد گیاه خواری در برلن و زنده بگور در تهران به چاپ رسید
* ۱۳۰۷: نخستین اقدام به خودکشی
* ۱۳۰۹: بازگشت به ایران پیش از به پایان بردن تحصیلات
* ۱۳۰۹: آغاز خدمت در بانک ملی ایران و انتشار کتاب پروین دختر ساسان و افسانه آفرینش
* ۱۳۱۰: اوسانه وسایه مغول از او منتشر شد.
* ۱۳۱۰: مرداد ماه از خدمت بانک ملی استعفاء داد و اصفهان نصف جهان او در تهران به چاپ رسید.
* ۱۳۱۱: شهریور ماه وارد خدمت اداره کل تجارت شدو مجموعه داستان سه قطره خون او به چاپ رسید
* ۱۳۱۲: سایه روشن نیرنگستان علویه خانم و مازیار منتشر شد.
* ۱۳۱۳: تشکیل گروه چهار نفری ربعه ( هدایت مجتبی مینوی بزرگ علوی و مسعود فرزاد)
* ۱۳۱۳: ترانه های خیام را منتشر کرد و در شانزدهم دیماه وارد خدمت آژانس پارس شد و وغ وغ ساهاب با م.فرزد در تهران منتشر شد.
* ۱۳۱۴: از آژانس پارس استعفاء کرد
* ۱۳۱۵: به خدمت شرکت سهامی کل ساختمان در آمد.
* ۱۳۱۵: به هندوستان رفت و به فراگرفتن زبان پهلوی پرداخت و بوف کور را با خط خودش به صورت پلی کپی در آنجا منتشر ساخت.
* ۱۳۱۶: بار دیگر در بانک ملی به سمت متصدی خرید و فروش ارز به کار مشغول شد.
* ۱۳۱۷: همکاری خود را با مجله موسیقی به مدیری سرگرد مین باشیان آغاز کرد و تا تعطیل شدن آن در سال 1320 با آن مجله همکاری داشت.
* ۱۳۱۷: از بانک ملی استعفاء کرد.
* ۱۳۱۸: گجسته ابالیش که از متن پهلوی ترجمه کرده بود در تهران منتشر شد.
* ۱۳۲۰: همکاری خود را با دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به عنوان مترجم آغاز کرد.
* ۱۳۲۱: مجموعه داستان سگ ولگرد او در تهران منتشر شد.
* ۱۳۲۲: داستان اب زندگی او منتشر شد.
* ۱۳۲۲: گزارش گمان شکن و کارنامه اردشیر پاپکان که از متن پهلوی ترجمه کرده بود انتشار یافت.
* ۱۳۲۳: زند و هومن یسن را که از متن پهلوی ترجمه کرده بود و مجموعه ولنگاری او منتشر شد.
* ۱۳۲۴:عضویت انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی را پذیرفت و به هیئت تحریریه مجله پیام نو پیوست.
* ۱۳۲۴: آبان مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط ایران و شوروی برگزار شد و در این جلسه بزرگ علوی درباره او سخن گفت و یزدانبخش قهرمان و مریم فیروز دو داستان او را قرائت کردند.
* ۱۳۲۴: ۱۶آذر به همراه هیئتی از جمله دکتر علی اکبر سیاسی برای شرکت در جشن بیست و پنجمین سال تاسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه به ازبکستان شوروی عزیمت کرد.
* ۱۳۲۴: ۳۰دی از ازبکستان به تهران بازگشت.
* ۱۳۲۵: کنگره نویسندگان و گویندگان ایران با شرکت هدایت تشکیل شد.
* ۱۳۲۷: گروه محکومین را با حسن قائمیان منتشر کرد.
* ۱۳۲۸: از هدایت دعوت شد که در کنگره جهانی هواداران صلح شرکت کند و او از شرکت در آن کنگره امتناع ورزید.
* ۱۳۲۹: کتاب مسخ را با حسن قائمیان منتشر کرد.
* ۱۳۲۹: به فرانسه عزیمت نمود .
* ۱۳۳۰: در نیمه دوم فروردین در سن 48 سالگی با گاز در پاریس خودکشی کرد.
* ۱۳۳۰: در ۲۷فروردین در گورستان پرلاشز پاریس به خاک سپرده شد.<ref name=اثر/>
===کودکی و نوجوانی، جوانی، پیری===
[[پرونده:Hedayat & dostan.paris.jpg|200px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''همراهبا دانشجویان در فرانسه، ۱۳۰۶{{سخ}}(ایستاده، نفر اول سمت چپ)'''</center>]]
صادق هدایت فرزند کوچک‌ترین فرزند هدایت‌قلیِ هدایت‌اعتضادالملک شب سه‌شنبه بیست‌وهشتم بهمن۱۳۸۱ هنگامی که از خاک ایران آزادی‌خواهی و مشروطه‌طلبی می‌جوشید در یک خانواده معروف و ثروتمند اشرافی از دودمان رضاقلیخان هدایت که ادیب و دانشور عهد ناصری بود در تهران چشم به‌جهان گشود.
[[پرونده:Hedayat Dar Paris.jpg|200px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''دوران اقامت در پاریس'''</center>]]
اصل نسب خاندان هدایت به دوره ماقبل از قاجار برمی‌گردد. در آن زمان خاندان هدایت که به خانواده حجندب معروف بودند در حجند که بعدها به خجند تغییر نام یافت زندگی می کردند در اصل ریشه و اصل نسب آنان به همان منطقه مربوط می‌شود که امروزه در روسیه واقع شده است<ref name=شریک/>
====دستاورد سفر به اروپا====
====زود مستقل شد====
هدایت طی مسافرت به اروپا از سال۱۳۰۵تا۱۳۰۹ش شهرهای بسیاری مانند هاور، دوویل، پواتیه، فونتن‌بلو، نیس را دیدن کرد و درمجموع با فرهنگ و هنر اروپا در پاریس که آن زمان مرکز فرهنگ اروپایی بود، آشنا شد. وی بخش چشمگیری از داستان‌ها و گزارش‌هایش را در همین سفر نوشت و با بسیاری از بزرگان و استادان علمی و ادبی ارتباط برقرار کرد. این، اولین سفر هدایت به خارج از کشور بود و در ساختن‌وپرداختن اندیشه‌های او اثرات زیادی داشت.<ref name= "safarbistoseh"/>
صادق خیلی زود پیوند خود را از خانواده که افراد آن همه مردان سرشناس کشور بودند و اگر می‌خواست می‌توانست با بهره‌گیری از قدرت و نفوذ آن به مقامات عالی دولتی دست یابد و زندگی مرفه و بی‌دردسری برای خود فراهم نماید برید و از تن‌آسانی یک فرد نازپرورده و متنعم سر باز زد و با درآمد ناچیزی که از راه خدمت در دوایر مختلف دولتی به دست نیامد می‌آورد مستقلا زندگی کرد. این وارستگی و آزادی به او این مجال را داد که اوقات خود را با کاری که دوست داشت یعنی ادبیات بگذراند.
صادق پس از دو برادر و دو خواهر به‌دنیا آمده و عزیزکردهٔ خانواده بود؛ ولی مانند سایر برادران و خواهران در دست عمه‌‌‌ها و دایی‌‌‌ها بزرگ شد و هفت هشت سالش بود که به اتفاق دو دوست و همبازی‌هایش مهندس خسرو هدایت قائم مقام شرکت ملی نفت که پسر دایی او بود و دکتر منوچهر هدایت رئیس پیشین بهداری وزارت آموزش و پرورش که پسر عمویش بود به مدرسه علمیه رفت و این سه نفر تا کلاس نهم دبیرستان با هم بودند.هدایت هیچگاه در تهران مستقل نبود به نوعی وابسته به خانواده بود یا در خانه های پدر سکونت داشت و یا در کنار خانواده در خانه اعتضادالملک در خیابان کوشک که در آنجا صورت اتاق هدایت بدین شکل بود اتاق ساده‌ای داشت در یک طرف اتاق میز و صندلی اش بود و در طرف دیگر اتاق کاناپه‌ای گذاشته بود که ظاهرا محل خوابش روی آن بود یکی دو تا صندلی با یک میز عسلی در یک طرف اتاقش هم کتابخانه کوچکی بود.
====دستاورد سفر به هند====
<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان = |ژورنال =مجله سپید و سیاه شماره۱۴ سال پانزدهم|سال =}}</ref>
صادق هدایت در بمبئی، نزد «بهرام گورانکل سریا» در انستیتو «ک.آر.کاما شرقی» به تکمیل زبان پهلوی می‌پردازد. همچنین توسط [[محمدعلی جمال‌زاده]] به سرمیرزااسماعیل، رئیس وزرای ایالت میسور که ایرانی‌الاصل بود معرفی می‌شود و به میسور مسافرت میکند و به‌قول خودش ۱۵ روز را در زندگی اعیانی و اشرافی می‌گذراند. در همین ایام است که هدایت متن [[بوف کور]] را تکمیل و به‌صورت دست‌نوشته از طریق پلی‌کپی نشر می‌دهد. در آن زمان، هدایت این کتاب را در ایران منتشر نمی‌کند و فقط پنجاه نسخه از آن در هندوستان چاپ می‌شود. او در سفر به هند علاوه‌بر آموختن زبان پهلوی و انتشار بوف کور، با فرهنگ و فلسفهٔ و عرفان هندی از نزدیک آشنا شد.<ref name= "safarbistochahar"/>
<ref name=اثر/>
<ref name=شریک/>
====از سرزندگی تا سرخوردگی====
هدایت از بچگی بسیار سرزنده و شاداب بود اما بعدها در جامعه سرخورده می‌شود البته ابتدا در خانواده خود سرخورده شد. خانواده او را نمی‌فهمیدند. او عاشق گربه بود و بعدها به سراغ مسائلی از قبیل جادو می‌رفته به خاطر خرافاتی بودن خان جین مادرش بود. هدایت به موسیقی کلاسیک علاقه وافری داشت و این مسئله در جوانی به اوج خود رسید.<ref name=اثر/>
====تحصیل و شغل====
وی در سال ۱۳۰۴ تحصیلات متوسطه را در دارالفنون و دبیرستان فرانسوی سن‌لوئی تهران به پایان برد و با کسب موفقیت در مسابقه‌ای که ترتیب یافته بود در آبان ماه سال ۱۳۰۵ با کاروان دانش‌آموزان اعزامی به اروپا، به بلژیک روانه شد و در آموزشگاه عالیِ آنجا در رشته مهندسی راه و ساختمان نام نویسی کرد اما در آن جا نمانده یک سال بعد با نخستین گروه دانشجویان اعزامی به اروپا برای تحصیل در رشته معماری رهسپار پاریس شد و ظاهراً دوره اقامت او در فرانسه که چهار سال طول کشید بیشتر به سیر و گشت گذشت.<ref name=اثر/> <ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|صفحه =۲۹}}</ref> هدایت تحصیلات خود را به پایان برد و در سال ۱۳۰۹ که اوج قدرت رضاشاه بود به تهران بازگشت از قرار معلوم خانواده‌اش از این حیث ناراضی بودند و اصرار داشتند که او دوباره به اروپا برگردد و در رشته طب یا مهندسی و یا هر رشته دیگری که مایل است تحصیل کند هدایت در تهران ماند و شغل محقری در بانک ملی مرکز به عهده گرفت (حسابداری جزء با ماهی بیست تومان حقوق) و تا شهریور ۱۳۱۱ درآن بانک کار کرد و از ششم شهریور آن سال تا شانزدهم دیماه ۱۳۱۳ در اداره کل تجارت و از آن به بعد چندی تا سوم اسفند ۱۳۰۴ در وزارت امور خارجه مشغول به کار شد و بعد وارد شرکت سهامی کل ساختمان گردید.
====او را درک نکردند====
هدایت تا زنده بود کسی او را نشناخت و هیچ‌گونه نوشته و اثری درباره او در مطبوعات پدید نیامد او دوست نداشت درباره‌اش زیاد سخن بگویند و بنویسند و حتی تنفر داشت که کسی بدون اجازه او نام آثار او را ببرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =ونسان مونتی|صفحه =۱۸}}</ref>
کسی جز از عده‌ای دوستان معدود او که آنها هم ترد شدگان جامعه بودند او را نمی‌فهمیدند.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =درباره آثار و افکار صادق هدایت|ژورنال =مجله مردم|سال =۱۳۲۶|صفحه =}}</ref>
حتی به عنوان یک نویسنده هنرمند به همان اندازه در میان افراد خانواده و خویشان خود گمنام و ناشناس بود که در جامعه.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =حواشی بر کتاب ونسان مونتی|صفحه =۲۳}}</ref>
[[پرونده:HedayatDarOzbakestan.jpg|200px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در کنار علی‌اکبر سیاسی، فریدون کشاورز و دو تن از شخصیت‌های فرهنگی ازبکستان'''</center>]]
====دستاوردهای سفر به ازبکستان====
در این سفر که از راه زمینی طی شد هدایت در توس، آرامگاه فردوسی را می‌بیند و از مزار غزّالی بازدید میکند و در ازبکستان در شهر نیج‌رودک، بر مزار رودکی می‌رود و از موزهٔ این شاعر دیدن میکند.<ref name= "safarbistochahar"/>{{سخ}}هدایت که این سفر بیشتر وقت خود را به مطالعۀ نسخههای خطی نفیس و منحصربه‌فردِ کتابخانۀ دانشگاه تاشکند می‌گذراند دربارهٔ این سفر به حسن شهیدنورایی می‌نویسد:
:''باری، جای شما خالی، به‌طور غلط‌انداز به‌همراهی آقایان دکتر سیاسی و دکتر کشاورز از طرف انجمن فرهنگی برای ۱۵ روز به‌مناسبت جشن ۲۵سالۀ دانشگاه تاشکند دعوت به آن صفحات شدیم. من هم دعوت را اجابت کردم و حالا دو هفته می‌گذرد که از مسافرت برگشته‌ام. برای اشخاص کنجکاو و پر از انرژی چیزهای دیدنی و مقایسه‌کردنی بسیار داشت و آینۀ عبرت به‌شمار می‌رفت که در مدت ۲۵ سال کم‌وبیش یک ملت عقب‌مانده در تمام شئونات فرهنگی و اجتماعی چه ترقیاتی کرده بود. روی‌هم‌رفته بسیار خوش گذشت؛ اما چه فایده که به مصداق مثل «شیخ‌حسن کشکت را بساب»، وقتی که از خواب پریدم باز جلو[ی] تغار کشک خودم را دیدم.''<ref>{{پک|هدایت|۱۳۷۹|ک= هشتادودو نامه به حسن شهیدنورایی|ص= ۵۱}}</ref>{{سخ}}
دستاورد دیگر این سفر که روز جمعه ۱۶آذر۱۳۲۴ را تاریخ ورود هدایت و همراهانش در تاشکند ثبت کرده همان شرح‌حال معروف بهقلم صادق هدایت است که خانۀ فرهنگ شوروی از مهمانان درخواست میکند. اصل دستنوشتهٔ این شرح‌حال، بنابه اظهار پروفسور د.س.کمیساروف، رایزن فرهنگی سفارت شوروی موقع سفر هیئت ایرانی به تاشکند و مترجم پاره‌ای از آثار هدایت به‌زبانِ روسی، در اختیار شرق‌شناس مشهور بانو «روزنفلد» بوده است. بانو روزنفلد از میزبانان هیئت ایرانی بود و این احتمال می‌رود که هدایت به درخواست و اصرار شخص او دست به نوشتن شرح‌حال خود زده باشد. درهرحال روشن است که هدایت برای نوشتن آن شرح‌حال زیر نوعی فشار و محذور بوده و به‌همین‌جهت آنچه نوشته است به‌هیچ‌وجه صورت معمولِ شرح‌حال‌نویسی را ندارد؛ درواقع این طور به‌نظر می‌رسد که هدایت کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد.<ref name= ''شرح‌حال‌نویسی''/>
[[پرونده:Hedayat&dostanash.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''ايستاده از راست: منوچهر مزینی، هدایت، یحیی خلوتی. پاريس، ۱۳۰۷ش'''</center>]]
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:Nima-asli231.jpg|60px|راست]] نیما زمستان۱۳۱۵ چنین نامهای به هدایت می‌نویسد:
:''دوست عزیز! چند تا کتابی را که توسط «[[بزرگ علوی]]» فرستاده بودید، خواندم. شما فقط یک خطای بزرگ مرتکب شده‌اید. این قبیل کتابها مثل «چمدان» و «[[وغ‌وغ ساهاب]]» به‌اندازهٔ فهم و شعور ملت ما نیست. این دوره که به ما می‌گویند ابنای آن هستیم از خیلی جهات که اساس آن مربوط به شرایط اقتصادی و مادی است فاقد این مزیت است. شما با این نُووِل‌ها که انسان میل میکند تمام آن را بخواند برای مرده‌ها، بی‌همه‌چیزها روی قبرشان چیزهایی راجع به زندگی و همه‌چیز ساخته‌اید. گربه را با زین طلا زین کرده‌اید، درصورتی‌که حیوان از این رَم میکند. بدین جهت اظهارنظر درخصوص نوول‌های شما نمی‌کنم. این کار خیلی زود است. فقط برای خود ما می‌تواند بی‌معنی نباشد. به‌طورکلی در نوول‌های شما انسان به سلطهٔ قوی و احساسات و فانتزی‌های شخصی برمی‌خورد. فکری که انسان میکند درخصوص پیدایش و تحول آن‌هاست؛ ولی در شکل کامل و سایر موارد مختلف می‌توان به‌طور دقیق‌تر تحت‌‌نظر گذاشت.''<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۲۳و۲۲۴}}</ref>}}
نیما در یادداشت‌های روزانه خود نیز که عموماً به شخصیتها و وقایع مهم آن روزگار، مستقیماً و بی‌هیچ ابایی نقد وارد کرده، تنها عدهٔ معدودی را ستوده که صادق هدایت در شمار آن‌هاست:
{{گفتاورد تزیینی|هدایت را مداحانِ هدایت کشتند. برای من گفته بود. هدایت را دستجات چپ و راست کشتند. خودش هم دم نزد و من هم نزدم. برای اینکه افکار ملتش را دوست داشت...<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۴۵}}</ref> هدایت در صدر نویسندگان امروز ماست؛ زیرا هدایت انسانی غیر از انسان‌های امروز ماست. دوست و مرید او [[بزرگ علوی|علوی]] این را نمی‌دانست؛ اما [هدایت] نواقصی هم دارد که من به او گفته‌ام.<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۱۷۹}}</ref> هدایت هم اخیراً همینطور رنج می‌برد. حتی رفقای نزدیک به او هم از رنج او خبر نداشتند. به من متصل تکرار می‌کرد که «هر انسانی در زندگی‌اش تنهاست.»<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۲۰۹}}</ref> نکته این است که هدایت بهترین نویسندهٔ ایران بود؛ ولی خامی‌هایی هم دارد. بعضیها را به‌قول خودش که می‌گفت با کمال عجله نوشته و به مطبعه داده بود...<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۲۱۹}}</ref> دوست‌داران حسابی ایران: [[ذبیح بهروز|بهروز]]، [[محمد مقدم]]، هدایت مرحوم و... X نویسنده است و غول نویسنده است و شپش نویسنده است. جوان هنوز نمی‌داند که نویسنده صادق هدایت است.<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۲۵۸}}</ref>}}
هدایت در فروردین ۱۳۳۰ در پاریس خودکشی کرد داستان‌هایش نشان دهنده خلاقیت‌های اوست، زیرا در آنها واقعیت را به شکلی بدیع توصیف میکند و همین واقع‌گرایی صادقانه بزرگ‌ترین خدمت صادق هدایت به ادبیات معاصر ایران است. نوشتن برای او نه وسیله کسب جاه و مقام و نزدیک شدن به قدرت‌‌‌ها، بلکه شیوه‌ی زندگی بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان = صدسال داستان‌نویسی ایران|صفحه =}}</ref>
====[[محمدعلی جمال‌زاده]]====
[[پرونده:Jamalzad.jpg|60px|راست]] جمال‌زاده در نامهای به محمود کتیرانی می‌نویسد:
:''این کندوکاو در جزییات زندگانی نویسندگان از عادات فرنگی‌هاست و در عادات و رسوم ما مشرق‌زمینی‌ها زیاد دیده نشده است و شاید بهتر هم همین باشد. من معتقدم که آثار و کتاب‌های هدایت بهترین معرف او هستند و جوهر و چکیده روح او در کتاب‌هایش است و این‌همه جست‌وجو در جزییات زندگی او زیاد معنی و لزومی ندارد. باید به گفته پرداخت و زیاد درپی گوینده نبود.
:من معتقدم اگر در آخرین ایام عمرش، صادق هدایت در پاریس با اشخاص بهتر و مرتب‌تری نشست‌وبرخاست پیدا کرده بود که اهل خمر و دود و... نباشند خودکشی نمی‌کرد (یا شاید نمی‌کرد).''<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۱۹و۲۰}}</ref>
'''جغدِ پیرِ [[نیما یوشیج|نیما]] در رثای هدایت'''
====[[پرویز ناتل خانلری]]====
[[پرونده:Parviz Khanlari.jpeg|60px|راست]] پرویز ناتل خانلری، شعر مشهور «[[عقاب]]» خود را به صادق هدایت تقدیم کرده بود و اولین بار نیز پیش از آنکه این شعر را برای کسی بخواند برای هدایت خواند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= رنجبر|عنوان= شعر عقاب خانلری و صادق هدایت|ژورنال= حافظ|شماره= ۹|ص=}}</ref> ناتل در جایی دیدگاه خود را دربارهٔ هدایت چنین بیان میکند:
:''صادق هدایت نویسنده‌ای است که بی‌شک از نام‌آورترین نویسندگان این سال‌های اخیر است و آن «شاهکار» آخرین او پرده‌ٔ ابهامی بر زندگانیش کشید که شاید اگر به همین منوال پیش برویم در فاصله‌ای دورتر، او در شمار افسانه‌ها قرار گیرد. نام صادق هدایت در پاره‌ای از نقاط گیتی، معرف شیوهٔ نوین داستان‌سرایی و قصه‌نویسی در ایران نزد همگان است.''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۱}}</ref>
هیس مبادا سخنی، جوی آرام
====دیدگاه [[مجتبی مینوی]] دربارهٔ [[گروه ربعه]] و هدایت====
::زیر این دره بغلتید و برفت
{{نقل‌قول|[[پرونده:Hedayat.darbareh.minovi.jpg|60px|راست]] بیست سال پیش بود که آن دایره به‌وجود آمد. دایره‌ای که اسمش را ربعه گذاشتیم... هریک از ما شخصیت خود را داشت و زیر بار رئیس نمی‌رفتیم؛ اما در حب و هنر هم‌رأی بودیم و در خیلی از جنبه‌ها اشتراک و شباهت داشتیم. اجتماع ما غالباً در قهوه‌خانه‌ها و رستوران اتفاق می‌افتاد و این را از مقولهٔ تجاهر به فسق نشمارید. گاهی مشروب‌های قوی‌تر از آب هم بی‌پرده‌پوشی می‌نوشیدیم... ما شاید آن روزگار گمان می‌کردیم که چون قدر مقام نویسندگی هدایت را می‌شناسیم، او را تشویق می‌کنیم؛ اما حقیقت مطلب این بود که او موجب تشویق ما بود و در هریک از ما لیاقتی می‌یافت آن را به‌کار می‌انداخت.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۵۳و۲۵۴}}</ref>}}
آفتاب از نگهش سرد بخواب
::پرشی کرد و برنجید و برفت
در همه جنگل مغموم دگر
::نیست زیبا صنمان را خبری
دلربایی ز پی استهزا
::خنده‌ای کرد و پس از آنگه گذری
این زمان بالش در خونش فرو
::جغد بر سنگ نشسته است خموش هیس
مبادا سخنی، جغدی پیر
::پای در قیر به ره دارد گوش
بشنو از ناله خاموش غروب
::ماجراهای دراز شب تار
دارد از مردم گم کرده حریف
::یادی از اندوه دوری ز دیار
دم سرد غریبانه او
::قصه‌هایی‌ست زنگذشته دور
یادگاری به غبار آلوده
::که برانگیخته از چاله گور
نه برایت نفسی از دل دشت
::نه وزد بادی از کوه بلند
سر به سر شومی و تنهایی و هم
::همه جا خالی و خاموش و نژند
گرد بنشسته به کوی و برو بوم
::آید آوای عزا از در و بام
بهت سنگینی و بیرنگی و بیم
::نه نوید و نه درود پیام
روزگاری‌ست که بنشسته غروب
::روز و شب بر سر این شهر تباه
روزگاری که نه روز است و نه شب
::روزگار نه سپید و نه سیاه
دل فرو مرده و فرسوده روان
::دود بگرفته رخ زیب و هنر
نه توان داد زامید نشان
::نتوان یافت ز اندیشه خبر
چاره زین فتنه فرار است
::فرار به اما نگاه غروب نگهی
بوی زلفش مگرم بنماید
::به سراپرده آغوش رهی
===روح و روان===
وی دارای دو حالت روانی کاملا متفاوت و حتی متضاد بوده است انور خامه‌ای می‌گوید نمی‌توانداین دو روحیه متضاد را خوشحالی و اوقات تلخی بنامد چون هیچ چیزی در دنیا ممکن نبود او را خوشحال و شادمان و یا عصبانی و خشمگین کند و نیز نمی‌تواند آن را خوش‌بینی یا بدبینی بنامد زیرا هدایت اصولا یک نوع بدبینی فلسفی نسبت به دنیا و مافیها داشت. کلا هدایت بنیاد فکری بدبینانه‌ای داشت او یک ناسیانولیست تمام عیار بود و بعدها در جامعه سرخورده می‌شود. البته ابتدا در خانواده سرخورده بود<ref name=هدایت>{{یادکرد کتاب|عنوان =صادق هدایت}}</ref>
هدایت به حد اعلاء شوخ طبع بود هدایت وقتی سرحال بود آن قدر لودگی می‌کرد که همه را از خنده روده بر می‌کرد یک وقت هم که اوقاتش تلخ بود برعکسش رفتار می‌کرد.
شاخص ترین رفتار او این بود که برای افراد متلک می‌ساخت البته نه از راه دشمنی و مخالفت.
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:Dehkhoda.Aliakbarkhan.jpg|60px|راست]] [[محمد پروین گنابادی]] از دوستان و یاران نزدیکِ دهخدا و هدایت نقل کرده است:
هدایت عاشق گربه بود به موسیقی کلاسیک علاقهٔ وافری داشت واین مسئله تا پایان عمر همراه او بود. واقعا موسیقی غربی او را به وجد می‌آورد.
:مرحوم دهخدا به صادق بسیار علاقه‌مند بود و او را نویسنده‌ای توانا و هنرمندی شایسته و رادمردی شریف می‌دانست. بااینکه برحسب خصوصیاتی که در تنظیم [[لغت‌نامه|لغت‌نامهٔ]] خود به‌کار می‌برد قرار بود و هم‌اکنون نیز این قرار پایدار است که شرحِ‌حال نامداران و شخصیت‌های معاصر، هرچند جنبهٔ جهانی داشته باشند تا هنگامی که درقیدحیات‌اند، نوشته نشود که مبادا برحسبِ [حبّ] و بغض، حمل بر خصوصی و شخصی شود؛ اما هنگامی که دکتر [[جعفر شهیدی|شهیدی]] حرف «صاد» را تنظیم می‌کرد روزی نزد دهخدا آمد و گفت:
::''«شما دستور داده بودید شرحِ‌حال صادق هدایت در این کتاب بیاید؛ بنابراین بهتر است از خود صادق خواهش کنیم شرح مختصری بهقلم خودش بنویسد.»''
:سپس [دهخدا] به من رو کرد و گفت: ''«تو صادق را می‌بینی؟»''
:گفتم: ''«آری.»''
:گفت: ''«از قولِ من به او بگو بهقلم خودش شرحِ‌حالی بنویسد و چون مدتی است خودش را هم ندیده‌ام سری به اینجا بزند.»''
:گفتم: ''«من می‌توانم صادق را وادار کنم که به اینجا بیاید؛ اما دربارۀ نوشتن شرحِ‌حالی بهقلم خودش، تردید دارم که چنین پیشنهادی را بپذیرد.»''
:روز بعد در کافه فردوسی صادق را دیدم و چون به اخلاق او آشنایی داشتم گفتم: ''«دهخدا حال تو را می‌پرسید و می‌گفت دلم برای صادق تنگ شده است.»''
:سری تکان داد و گفت: ''«من هم مدتی است او را ندیده‌ام این روزها به منزلش می‌روم.»''
:و ازقضا فردای آن روز پیش‌ازظهر نزد دهخدا آمد و به‌قول خودش پس از چاق‌سلامتی، دهخدا شرحی دربارۀ علاقۀ خود به صادق بیان کرد و به‌ویژه یادآور شد که:
::''«من از معاصرانی که درقیدحیات‌اند تنها می‌خواهم شرحِ‌حال تو را آن‌هم بهقلم خودت، در لغت‌نامه بیاورم؛ بنابراین انتظار دارم این خواهش مرا بپذیری و به میل خودت شرحِ‌حالی بنویسی.»''
:صادق با همان شیوهٔ همیشگی خنده‌ای سرداد و گفت: ''«زکی، شرح‌حال من، ولش!»''
:دهخدا بااصرار گفت: ''«صادق‌جان شوخی را ول کن و شرح‌حال بنویس.»''
:اما پاسخ صادق پس از چندین بار خواهش و تمنا همان خنده‌ٔ شوخ‌آمیز و «زکی» و «ولش» بود و به‌هیچ‌وجه حاضر نشد چنین چیزی بنویسد تا سرانجام از منابع دیگر و اطلاعات خودِ دهخدا شرح‌حال وی را نوشتند. آمدنِ هدایت به منزل دهخدا در اوایل سال۱۳۲۹ بود که چند ماه بعد به پاریس رفت و ازقضا شرح‌حالش در لغت‌نامه هنگامی چاپ شد که صادق در آنجا انتحار کرده بود.}}
===زمینهٔ فعالیت===
====[[بزرگ علوی]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:Bozorg5.jpg|60px|راست]] پس از [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] که در سال۱۳۲۹ه.ق کتاب «[[یکی بود یکی نبود]]» را منتشر کرد و راه نوینی در داستان‌نویسیِ فارسی باز کرد صادق هدایت بزرگ‌ترین نویسنده‌ای است که توانست با کشف زبان مخصوص به خود که مستقیماً از زبان سادهٔ مردم و دردمندان ایران مایه گرفته است در داستان‌های کوتاه خود ادبیاتی در وصف زندگی مردم به‌وجود آورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۷۵}}</ref>}}
===یادمان و بزرگداشت‌ها===
====[[غلام‌حسین یوسفی]]====
در آبان ماه سال ۱۳۲۴ مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی برگزار شد در این جلسه ''بزرگ علوی'' درباره او سخن گفت و یزدانبخش قهرمان و مریم فیروز دو داستان او را قرائت کردند.<ref name=اثر/>
{{نقل‌قول|[[پرونده:Gholamhosin yosefi.jpg|60px|راست]] داستان‌های هدایت را که می‌خوانیم زندگی در نظرمان دگرگون می‌شود. از روزگار نوجوانی، برخی از ایام زندگانی من نیز مانند بسیاری از افراد نسل ما با خواندن آثار صادق هدایت و تأمل در آنها بارور شده است؛ ازاین‌رو به او بسیار مدیونیم که به ساعات زیادی از حیات ما روح و معنی بخشیده است. اگر امروز برخی از جلوه‌های فریبندهٔ زندگی، برای کسانی از ما چندان جاذبه‌ای ندارد شاید این حالت تاحدودی نتیجهٔ انس با هدایت است که از آن سالها چشم ما را به افق وسیع اندیشه، آزادگی، انسان‌دوستی و همت بلند می‌گشود و به‌قدر استعداد خود از آثارش کسب فیض می‌کردیم.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۶۳و۱۶۴}}</ref>}}
همچنین همایش بین المللی هشتاد سال آوای بوف کور و شب صادق هدایت در تاریخ ۲۸بهمن ۱۳۹۴ در دهلی نو به ریاست افتخاری دکتر کایلیا واتسیان برگزار شد.
====نامهٔ مرتضی کیوان به مصطفی فرزانه====
امشب ۲۵ فروردین ۱۳۳۱ مجلسی به یادبود صادق هدایت برقرار بود. برنامه آنرا برایت می‌فرستم. آنچه به عنوان «درباره صادق هدایت» توسط مجتبی مینوی گفته شد شرح مختصری از خود هدایت بود جدا از آثارش. شاید ذکر اسامی بعضی از حاضرین که من آنها را دیدم و می‌شناختم بد نباشد تا ملاحظه کنی که حتی از دسته‌های مختلف سیاسی -جمعی مختلف‌المسلک و دشمنان سیاسی- با هم در یک مجلس شرکت کرده‌اند. [[پرویز خانلری|دکتر خانلری]]، خانم لرتا نوشین، دکتر محمدمقدم، [[صادق چوبک]]، مهندس فریور، ونسان مونتی (و چند زن و مرد فرانسوی و انگلیسی که گویا همه فارسی بلد بودند)، خانم دکتر رضوی، [[ه.ا.سایه|سایه]]، دکتر روح‌بخش، علی زهری، دکتر بقایی، [[جلال آل‌احمد]]، [[سیمین دانشور|خانم دکتر سیمین دانشور]]، فریدون رهنما، منوچهرشیبانی، فخرالدین شادمان، خیرخواه، کولی، خاشع (با آنکه برنامه تئاتر سعدی داشتند)، ثمین باغچه‌بان، بزرگ علوی، حسین کاظمی، سعید نفیسی، حمیدرهنما، فضل‌الله گرکانی، امید، مهندس رضوی، دکتر عیسی سپهبدی، [[حبیب یغمایی]] و... روی هم‌رفته جمعیت متناسب و متعددی بود. همین که اختلاف نظرهای سیاسی هم نتوانسته بود مانع جمع شدن عده‌ای از علاقمندان به آثار هدایت در یک محل و در یک برنامه بشود خود ناشی از تأثیر شخصیت و محدود نشدن هدایت به یک نقطه می‌باشد. اگر در تهران بودی و شدت اختلافات سیاسی افراد دسته‌های مختلف سیاسی را می‌دیدی، از تجمع آنها در یک مجلس یادبود تعجب می‌کردی چه رسد به اینکه در یک برنامه با هم مشارکت داشته باشند.
===بعد از هدایت چه می‌گویند!===
====[[جلال آل‌احمد]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:Jalal002.jpg |60px|راست]] جامعه‌ای که هدایت و [[بوف کور]] را نفی میکند ناچار در اثر هدایت نفی شده است. هدایت نه‌تنها جایی در واقعیت‌ها ندارد؛ بلکه دنیایِ حقایق پر از ابتذال و پر از فقر و مسکنت نمی‌تواند جای او باشد. هدایت «بوف کور» بیگانه است. او ناچار به مرگ می‌گریزد، مرگی که دوسه بار او را برای خودکشی به‌کوشش واداشته است. هدایت اگرچه با بوف کور هوای حکومت پیش از شهریور۱۳۲۰ را ابدی کرده است؛ اما انگار که با فرهنگ اسلامی بریده است و حتی با آن کین می‌توزد. «علویه‌خانم»، «محلل» و «انیران» به‌جای خود؛ در هیچ‌جا از کار وسیع او اثری از دورهٔ اسلامی نمی‌بینیم. کوشش او گاهی در راهی است که به زردشتی‌بازیِ دورهٔ پیش از شهریور۱۳۲۰ مدد می‌دهد. و آیا به این دلیل نیست که خود او دست آخر همان [[سگ ولگرد]] را می‌ماند؟<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۶۴۲و۶۴۳}}</ref> چراکه جامعهٔ زیستیِ هدایت، به‌دلیل عقاید و افکارش، او را پس زدند.<ref name= ''طرد هدایت''/>}}
====آیت الله سیدعلی خامنه‌ای====
====[[احسان طبری]]====
:یک روز در کشور چیزی مُد می‌شود و هرکس سعی میکند مطابق آن رفتار کند؛ مثلاً یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود -البته حالا این‌طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است- هرکس می‌خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را می‌آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتی دارد؛ اما نقاط ضعفی هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‌های معروف دنیا مقایسه کنید -چه نویسنده‌های روسی، چه نویسنده‌های فرانسوی، چه نویسنده‌های انگلیسی؛ این‌هایی که رمان‌های معروف را خلق کردند و داستان‌های بزرگ را نوشتند- در مقابل آنها بچه‌ی کوچکی است! البته او در ایران جایگاهی دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد، و نه بیشتر آدم نباید اسیر مُد باشد.
{{نقل‌قول|[[پرونده:TabariOnHedayat.jpg|60px|راست]] هدایت از کسانی است که در دوران تحول و تجدد کشور ما در رشد ادبیات نوین و زبان فارسی نقش عمده‌ای را بازی کرده و در روح زمان خود مؤثر بوده است. بااینکه ابتکار به‌کاربردن زبان عامیانه در ادبیات را باید به [[دهخدا]] منسوب دانست؛ ولی کسی که این کار را با قدرت و صلاحیت و مهارت کامل انجام داد و با آثار خود، زبان فارسی را دقیق‌تر و بیان‌کننده‌تر ساخت، هدایت است. درواقع هدایت زبان بی‌روح «روزنامه‌ای» را که پر از تعبیرات قالبی و اصطلاحات بخشنامه‌ای و ترکیبات خنک و تشبیهات تکرارشده و کسالت‌آور است به‌کلی دور انداخته، زبان زنده و دقیق و نافذ مردم را برای بیان زندگی و احساسات آنها انتخاب کرده است.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۶۵}}</ref>}}
==== نظر مرتضی مطهری====
====احمد فردید====
در عصر ما به تقلید از اروپاییان و به علل دیگر که اکنون جای ذکرش نیست، نویسندگانی بدبین پیدا شده‌اند که زهرهایی را از این راه به جان جوانان می‌ریزند و آنان را بی‌علاقه به زندگی و احیاناً وادار به خودکشی می‌کنند و از طرف عوامل مرئی و نامرئی مورد تشویق قرار می‌گیرند و روزبه‌روز به عددشان افزوده میگردد. صادق هدایت از این گروه است. نوشته‌های وی به قول ویلیام جیمز حالت همان خوکی را می‌نمایاند که زیر تیغ ناله سر می‌دهد و یا موشی که در حالی که مشغول جان دادن است جیر جیر میکند.
{{نقل‌قول|[[پرونده:AhmadFardidOnHedayat.jpg|60px|راست]] بر این باورم که صادق هدایت، روی‌هم‌رفته، نویسنده‌ای بود «نیست‌انگار». آدمی بود که مانند همهٔ هنرمندان و نویسندگان باخترزمین حوالت تاریخی او چنین آمده بود که آنچه برای او اصالت داشته باشد همان «من» و «ما»ی انسانی باشد، نه حق و حقیقت به‌طور مطلق. هدایت بیش از هرچیز، قلندرمآب و عارف‌منش بود؛ اما قلندرمآب و عارف‌منش فرنگی‌مآب. او از دیدگاه من یک «صوفی فرنگی» بود... هدایت هیچگاه به مارکسیسم نپیوست و گرایش او به روس از دلبستگی او به مارکسیسم و کمونیسم نبود؛ از تأثیر ژرفی بود که ادبیات و روح عرفانی روس در او بخشیده بود. هدایت در آغاز جوانی، چندی از «شوونیسم» بعضی از اشخاص که مد روز شده بود، تأثیر گرفت؛ ولی به‌هرحال با دین اسلام از نظر اصولی کاری نداشت و در این زمینه چنین می‌اندیشید که درخت را از میوه‌اش باید شناخت و با این ترازو، اوضاع و احوال کشورهای اسلامی را می‌سنجید... .<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۶۱۸تا۶۲۰}}</ref>}}
====دکتر شریعتی در «تاریخ تمدن» گفته====
====آیت الله سیدعلی خامنه‌ای====
{{گفتاورد تزیینی|دلهره فلسفی هدایت ناشی از رفاه است. رفاه یک پوچی است. پوچی معنا ندارد. زندگی‌اش هدف و معنی ندارد. کسی که رفاه دارد برخوردار از واقعیتی است که خود در انجام آن سهمی ندارد. کار کردن است که انسان را می‌سازد. بنابراین کسی که کار نکند و سختی نکشد واقعیت اجتماعی را لمس نمی‌کند. صادق هدایت نمونه انسانی است که واقعیت برایش پوچ است و هیچ. بنابراین در جستوجوی گمشده‌ای است که خلأ وجودیش را پر کند و عبث بودن خودش را معنی بدهد. نهایتاً هدایت به آخرین نقطهٔ تفکرش می‌رسد و می‌بیند آن خلأ را با هیچ چیز نمی‌تواند پر کند. انزوا و یاس صادق هدایت ناشی از بی‌دردی و رفاه است. <ref name=تمدن>{{یادکرد کتاب|عنوان =تاریخ تمدن|صفحه = ۹۱-۹۴}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:LeaderOnHedayat.jpg|60px|راست]] یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود، البته حالا این‌طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است. هرکس می‌خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را می‌آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتی دارد؛ اما نقاط ضعفی هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‌های معروف دنیا مقایسه کنید چه نویسنده‌های روسی، چه نویسنده‌های فرانسوی، چه نویسنده‌های انگلیسی؛ این‌هایی که رمان‌های معروف را خلق کردند و داستان‌های بزرگ را نوشتند درمقابل آنها بچه‌ٔ کوچکی است! البته او در ایران جایگاهی دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد و نه بیشتر. آدم نباید اسیر مُد باشد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2597|عنوان= دیدار اعضای گروه ادب‌وهنر صدا}}</ref>}}
{{جعبه گفتاورد |نقل‌قول=<center><span style="color:purple">'''لعنتِ [[علی موسوی گرمارودی|گرمارودی]]: شرم می‌کردم از خودم اگر بر صادق هدایت لعنت نمی‌فرستادم. خداوندا صادق هدایت را لعنت کن. نویسندهٔ «توپ مرواری» توهین‌های زشتی به امام حسین(ع) کرده است، وظیفه‌ی هر قلم به دستِ اهل قبله میدانم که حداقل به جوانان این کشور بفهماند که چه بی‌شرف‌هایی در این کشور قلم زدند که از امویان هم بدتر بودند؛ اسمشان هم صادق بود و هدایت مردم را بر عهده داشتند.'''{{سخ}}
<font color=yellow>♦ ♦ ♦ ♦ ♦</font>{{سخ}}<span style="color:orange">'''ابراهیم گلستان درباره هدایت نوشته: تنها بود وتنها ماند واز همان تنهایی منفرد ودور از حسدهای بی زبان وبی جرات محیط خودش بودوماند ورفت ولی مانده است '''{{سخ}}
<font color=yellow>♦ ♦ ♦ ♦ ♦</font>{{سخ}}<span style="color:green">'''[[محمود دولت آبادی]]: همه ما از تاریکخانه هدایت بیرون آمده‌ایم. هدایت همیشه اکنونی است. تاوقتی که مناسبات اجتماعی همین باشد که هست، هدایت همیشه نویسنده روز است، شاید به همین علت هم هست که در دوره پهلوی آثارش ممنوع است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.iranart.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-5/34290-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA-%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%87%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86-%D8%A2%D9%85%D8%AF%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D9%85|عنوان =صادق هدایت به روابت محمود دولت‌آبادی/همه ما از تاریکخانه هدایت بیرون آمده‌ایم}}</ref>'''{{سخ}}
<font color=yellow>♦ ♦ ♦ ♦ ♦</font>{{سخ}}<span style="color:black">'''نظر ابوالحسن صبا: شهریار در خاطره‌ای که از محفل دوستانه منزل خود نقل میکند: جلسه‌ای بود که هدایت هم در آن حضور داشت و بوف کور را خواند و همه حالت کراهتی پیدا کردند و من مجبور شدم هذیان دل را بخوانم وانبساط خاطری ایجاد شد صبا به هدایت گفت چرا با این قدرت قلم ما را به این حال انداختی و چرا اینقدر مناظر مکره را دوست داری.'''
این صادق هدایت ملعون به هیچ‌وجه در ابعاد و اندازه‌هایی نبود که این همه در موردش صحبت شود و اینقدر او را بزرگ کنند. علت اصلی این که این آدم شبه مجنون را بزرگ کردند این بود که فرهنگ و آیین اسلامی را به باد فحش گرفته بود و تمامی اعتقادات و ارزش‌های اسلامی را با رکیک‌ترین الفاظ که به کار بردن آن شایسته‌ی هیچ انسان متعادل و عاقلی نیست، به خیال خود، مسخره کرده بود.
{{نقل‌قول|[[پرونده:YosufEshaghpourOnHedayat.jpg|60px|راست]] «کسانی هستند که از بیست‌سالگی شروع به جان‌کندن می‌کنند.» این حرف صادق هدایت است بزرگ‌ترین نویسندهٔ ایران نوین. کسی که درست شرح همین جان‌کندن را نوشته است. همهٔ جادو و جنبلی که کرده‌اند تا مگر آفت هدایت به جان کسی نزند و خودکشی‌اش یک امر شخصی تلقی شود برای این بوده که نخواسته‌اند همین نکته را ببینند: از زندگی بیزار بود، وجودش اشکال داشت، دیوانه بود، انحراف داشت، بازماندهٔ گروهی بود که دورانش به‌سر رسیده بود. خوب، که چه؟ هر اثری همین است؛ هر اثری بازتاب طنین غیرشخصی‌ترین عناصر زندگی آدمی در قالب فردی‌ترین و مخفی‌ترین آن‌هاست. منتها هدایتِ [[زنده‌به‌گور]]، فردی به‌معنای معمولی کلمه نبود.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۰۱}}</ref>}}
از نوشتن این کلام شرم دارم. ولی باید به برخی هجویات این انسان دیوانه‌ی وازده‌ی پوچ‌گرا اشاره کنم؛ این عقب مانده‌ی بی شخصیت (صادق هدایت) در کتاب «توپ مرواری» که به نظر من صد بار از کتاب آیات شیطانی کثیف‌تر است نمونه‌های زیادی از این لجن‌پراکنی‌‌‌ها را انجام داده است. مثلا در صفحه ی 16 این کتاب می‌خوانیم:
:عرب پست تر از این بود که از این فضولی‌‌‌ها بکند. نعوذ بالله، دین اسلام را درست کند. و این فتنه اسلام را جاسوسان یهودی راه انداختند و با دست خودشان درست کردند. برای اینکه تمدن ایران و روم را براندازند. و به مقصودشان هم رسیدند. اما مثل عصای موسی که مبدل به اژدها شد و خود او ازش ترسید، این اژدهای هفت سر هم دارد دنیا را می‌بلعد.
====[[نیمایوشیج]]====
====سهیلا شهشهانی====
نیما درباره صادق نظری خاص ارائه می‌دهد و می‌گوید:
{{نقل‌قول|[[پرونده:SoheilashahshahaniOnhedayat.jpg|60px|راست]] صادق هدایت پایه‌گذار رشتهٔ انسان‌شناسی در ایران بود. او به‌طور منظم شروع به گردآوری ترانه‌های عامیانه، قصه، لالایی، بازیِ بچه‌ها، عقاید عامیانه و بالاخره تهیه و نشر یک طرح با موضوع فولکلور و روش تحقیق آن کرد. این فعالیت‌ها را هدایت طی ۱۴ سال در سه نوشتهٔ مهم به رشتهٔ تحریر درآورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۵۱}}</ref> در نوشته‌های هدایت اشاراتی می‌بینیم که نشانهٔ اطلاع او از برخی نوشتهها و مکاتب رشتهٔ انسان‌شناسی است. او مستقیماً از «ادوارد تایلر» انگلیسی (پایه‌گذار انسان‌شناسی و مکتب تحول‌گرا) یاد میکند و نقل‌قولی از کتاب «فرهنگ بدوی» تایلر راجع‌به بازماندن آداب و رسوم «تمدن پست» در درون «تمدن عالی» می‌آورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۵۵}}</ref>}}
{{گفتاورد تزیینی|آثارهدایت خامی‌های زیادی دارد. خودش به من می‌گفت که آشنا را باعجله نوشته است.اما عده‌ای دور و بر او را گرفتند و هنوز هم بعد از مرگ او هدایت را انحصاری خودشان کرده‌اند و دوست و رفیق خودشان می‌نمایانند و باانواع وسایل هر قدر که آن رابزرگ‌تر کنند، خودشان رابزرگ‌تر کرده‌اند. این است که بعدازمرگ هدایت عده‌ای از او نردبام ساخته‌اند.}}
او به نقص‌های روحی و شخصیتی هدایت هم اشاراتی دارد و می گوید:
===نگاه هدایت به خود===
:هدایت ناجوانمردی‌هایی داشت که باید آن را حمل بر بی‌خیالی او کرد. رفتار او با شین پرتو که در هند از او پذیرایی کردو رفتار او با خود من در کنگره که حمایت نکرد و فقط نشسته بود که ازگلوبادش کنند، تاخودش بزرگ شود.
====غوره‌نشده، مویز شدیم====
{{گفتاورد تزیینی|هدایت در نامهای به تقی رضوی می‌نویسد:
====[[جلال آل‌احمد|جلال]] هدایت را رد نمی‌کند====
:''دیروز تمام آن [کتابی که فرستاده بودید] را خواندم و کارتی که در جوف آن بود دیدم. الحق که خوش‌سلیقه هستید و چهرهٔ دل‌آرامی را انتخاب کردید. امیدوارم از او کامیاب شوید؛ اما به‌درد بنده نمی‌خورد، چون که غوره نشده، تیرگیِ زندگی و بدی دوران مرا مویز کرده. اگر خواستید کارت بفرستید تاریک، غمناک و مهیب باشد بیشتر دوست خواهم داشت. باری، ایران و مافیها را زود فراموش کردید. حق هم دارید. تا می‌توانید این خواب خوفناک، این کابوس جان‌گداز را به‌یاد نیاورید.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۱۵۲}}</ref>}}
زنده یادجلال آل‌احمد بااینکه هدایت را رد نمی‌کند و او رادر شمار نویسندگان مطرح روزگار می شناسد، دربارهٔ او چنین می‌گوید:
:هدایت گرچه بابوف کور، هوای حکومت پیش ازشهریور۲۰ را ابدی کرده است، اماانگار از فرهنگ اسلامی بریده است و حتی با آن کین می‌توزد. علویه خانم و محلل و انیران به جای خود، در هیچ‌جااز کار وسیع او اثری از دوره اسلامی نمی‌بینیم. کوشش او در راهی است که به زرتشتی بازی پیش ازشهریور۲۰ مدد می‌دهد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =خدمت و خیانت روشن‌فکران|صفحه =۳۹۳}}</ref>
====هدایت را صوفی فرنگی می‌داند====
استاداحمدفردید هدایت را بی ارتباط بامردم وصوفی فرنگی می نامد؛
:من یکبار درجایی لفظ صوفی فرنگی رادرباره صادق هدایت اطلاق کرده‌ام. صوفی فرنگی همان کسانی هستند که درجهان امروز از عرفان و تصوف غرب و ادبیات پوچ و تئاتر پوچ و از این‌جور حرف‌ها، سخن می‌گویند. بازگشت همهٔ این صوفی فرنگی به این امراست وآن آخرین مرحله نهایی فراراز حق به سوی انانیت اعم ازانانیت جمعی یا فردی.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =روزنامه رستاخیز|سال =۱۳۵۵|صفحه =۱۹}}</ref>
====دیدگاه احسان طبری====
احسان طبری هدایت رابدین‌گونه معرفی میکند: نیست انگاری (نیهلیسم) ، لذت گرایی (هدویسم) ، بدبینی (پی میسم) ، لامذهبی (اته ئیسم) و ملی گرایی گذشته پرست درآثار هدایت به چشم میخورد. او زندگی رابازی پوچ و مسخره طبیعت می‌داند که مرگ بر آن مرجح است و مردم را به قول خودش دراین «تله خربگیری» مشغول دلقکی و رذالت و پستی می‌بیند واز آنها متنفراست و از خود نیز بیزار است. لذا راه مرگ را می‌پیماید، او ستایش‌گر مرگ است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =آورندگان اندیشه خطا|صفحه =۸۴و۸۵}}</ref>
====روزنامهٔ چلنگر از هدایت نوشته====
شماره هفتم روزنامه چلنگر بعد از مرگ -خودکشی- صادق هدایت از زبان شخصی به نام محمد علی افراشته -شاعر طبقه کارگری، عضو حزب توده و البته صاحب روزنامه- می‌نویسد:
:همه ما افرادی که به نوشتن علاقه نشان می‌دهیم به این معلم بزرگ هنری خود شدیداً مدیونیم و غالبا در راه‌هایی می‌رویم که او با استقامت و شایستگی پیموده و به طور آشکار در موقع عرضه استعداد خود، ضعف و عدم لیاقت نشان می‌دهیم و پی می‌بریم که فاصله ما با آموزگاری که شروع کننده زبر‌دستی بوده است چقدر زیاد است. نسل‌های آینده بدون تردید نام صادق هدایت را تجلیل خواهند کرد.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =روزنامه چلنگر شماره هفتم|سال =|صفحه =}}</ref>
====دیدگاه سروش ایادی====
دکتر سروش ایادی قطعاتی از بوف کور را نقل میکند واشاره به بیماری‌های مختلف هدایت میکند.
:هدایت می‌نویسد: «به نظرم آمد تا مدتی که کوزه روی رف است. خوابم نخواهد برد وسواس یک جور ترس بی‌جا برایم تولید شده بود که کوزه خواهد افتاد. (فوبیا-ترس بیخود) بلند شدم که جای کوزه را محفوظ کنم ولی به واسطه تحریک مجهولی که خودم ملتفت نبودم دستم به کوزه خورد کوزه افتاد و شکست (امپولسیون). صدای دیگران را با گوشم می‌شینیدم و صدای خودم را درگلویم می‌شنیدم (اختلال تکلم داخلی).» اختلال
شخصیت به تدریج عمیق‌تر می‌شود و علائم هذیانی بیشتر می‌شود و تابلو بیماری شکل پیچیده‌تری پیدا میکند مجموعه‌ی این نوشتهها یک رشته هذیان‌های توهمی بعداز انیریسم است که محتوای آنها علائم اختلال عمیق شخصیت ، توهمات سمعی، بصری، شامه، ذائقه وهمچنین علائم مرضی زیر مثل مانیریسم -پرسوراسیون. علامت آئینه و بالاتر از همه استرئوتیپی است که پیشرفت آن در این کتاب به طرف هذیان دستگاهی است- تابلوی بیماری اگر چه مخلوطی از علائم مختلف بیماری روحی است ولی مجموعاً شباهت به تابلوی استقرار اسکیزوئی دارد که در حال تبدیل به یک حالت هذیانی است ولی بطوری که نویسنده در ضمن نوشته‌هایش توضیح می‌دهد این عوالم بیشتر در حالت انیریسم برای او پیدا می‌شده و همچنین اشاره به تریاکی شدن خود میکند می‌توان دخالت تریاک را در این حالات مؤثر دانست ولی این تاثیر محدود به ایجاد و تشدید حالات انیریک است. تریاک نمی‌تواند اختلالات عمیق شخصیت واسترئوتیپی به وجود آورد نقاشی‌هایش نیز موید نوشته‌هایش است نقاشیهای اهورامزدا با بال‌های پژمرده، ما در پیاله عکس رخ یار دیده‌ایم و نقاشیهای مربوط به بوف کور از این قبیل است. خودکشی او هم علامت و نتیجه‌ی بیماری روحی اوست.
====دیدگاه [[محمدعلی جمال‌زاده]]====
جمال زاده معتقد است که وی برای دنیای بهتری خلق شده بود و نمی‌توانست خود را با دنیای عادی و هر روزی سازش دهد و هموطنانش ندانستن که چگونه به استعدادهای او پاداش بدهند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =عقاید و افکار درباره هدایت|صفحه =۷۲}}</ref>
====دیدگاه شین پرتو====
هدایت از زندگی خودش بدش نمی‌آید این زندگی دیگران است که همواره بیزاری هدایت را بر می‌انگیزد این زندگی پوست پیرامونی آن است که هدایت به شوخی گاه آنان رجاله و گاه موجودات می‌خواند پس اگر رها شدن از زندگی را بتوان انگیزه خودکشی هدایت دانست باید پذیرفت که هدایت از زندگی دیگران خسته شده نه زندگی خودش.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =شین پرتو به روایت پرتو اعظم|ژورنال =رستاخیز|سال =۱۳۵۶|صفحه =}}</ref>
====دیدگاه پاستور والری رادو====
پاستور والری رادو گفته است که هدایت با وجود ناامیدی مانند قهرمان داستان سامپینگه‌اش در آرزوی سرزمین شگفتی بود که ساکنان احتیاجات ناهموار آدمی را نداشته باشند سرزمین سحرانگیزی که ساکنان آن را خود قهرمانان تشکیل دهند و از جمال و لطف و زیبایی سرشار باشند.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =روزنامه گلبرگ|سال =|صفحه =}}</ref>
زخم‌‌‌ها را نشتر می‌زند و کثافت را بیرون می‌ریزد و قدرتی که ندارد بر ضد اجتماع فاسد و رسوم و عادات غلط و سنت‌هایی که بر اکثریت مردم طبیعی است بیان میکند اما این کار از قدرت و توانایی او بیرون است بدی را می‌شناسد و با همه نیرویش به آن حمله می‌برد ولی از علل بغرنج بندی و طریقه از میان برداشتن آن آگاهی ندارد. قوانین و سرنوشت و آینده این نبرد سنگین تاریخی را نمی‌شناسد و به همین جهت چشم‌انداز آینده‌اش محدود است در حین نبرد سرش به سنگ میخورد.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =روزنامه کیهان|سال =|صفحه =}}</ref>
هدایت نماینده بشریت خرد شده و پایمال گردیده در دوران انحطاط است و اگر بخواهیم برای خودکشی هدایت دلیلی اجتماعی پیدا کنیم باید به دنبال بعضی از علل و معلول های اجتماعی باشیم هدایت آخرین تف برای کراهت و وقاحت را به صورت بیزاری از خود می‌اندازد از این نقطه‌نظر خودکشی هدایت یک خودکشی فردی نیست نوعی خودکشی برای فریاد و عصیان علیه انحطاط اجتماعی است نوعی هشدار به اجتماعی است که در معرض خودکشی قرار گرفته است و تا حدی خودکشی هدایت شاید نوعی ضدخودکشی است شاید نوعی شهادت است تا اجتماعی منحط از خودکشی نجات یابد.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =مجله شیوه|سال =|صفحه =}}</ref>
{{گفتاورد تزیینی دیگر|right|'''در زندگی‌ام چیز قابل توجهی نیست!'''{{سخ}} مطلبی که در ادامه می‌آید، برای نخستین‌بار توسط کمیسارف و روزنفلد در مقدمهٔ ترجمهٔ روسی منتخبات داستان‌های هدایت، سال۱۹۵۷ در مسکو منتشر شد؛
روی هم رفته در ترجمه احوال من چیزی نمایانی وجود ندارد در زندگانی من چیزی که قابل توجه باشد رخ نداده نه رتبه عالی دارم و نه دانشنامه محکم. در دبستان هیچ وقت شاگرد برجسته نبودم و برعکس پیوسته با شکست روبه‌رو می‌شدم و هر کجا کار می‌کردم کارمند گمنام و فراموش شده‌ای بودم و اگر از کار کناره می‌گرفتم از من خرسند می‌شدند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =مقدمه ترجمه روسی منتخب داستان‌های هدایت|صفحه =}}</ref>}}
'''هفتاد سال سیاه هم نخواند'''{{سخ}}
بعد از آنکه من رفتم به درک می‌خواهد کسی کاغذ پاره‌های مرا بخواند، می‌خواهد هفتاد سال سیاه هم نخواند من فقط برای این احتیاج نوشتن که عجالتاً برایم ضروری شده است، می‌نویسم.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =آشنایی با صادق هدایت|صفحه =}}</ref>
====نارضایتی شخصی====
هدایت طی نامهٔ مورخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ به [[مجتبی مینوی]] از ناتوانی خود برای انجام کارهای عملی و کسب درآمد می‌نویسد:
:''... با وجود کبر سن برای زندگی به‌اندازهٔ طفل شیرخواری مسلح نیستم. حتی زبانی که حرف می‌زدم، اینجا کسی نمی‌فهمد و به‌قدر یک غاز برایم ارزش ندارد. باید ازسرِنو همه‌چیز را یاد گرفت و وارد مبارزه شد.''<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۵۷}}</ref>
[[پرونده:BoufkourhedayetBeMinovi.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''متن تقدیمیِ هدایت به [[مجتبی مینوی|مینوی]] و تحشیهٔ مینوی بر آن'''</center>]]
[[پرونده:Hedayat.darbareh.minovi.jpg|60px|راست]]
===موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران===
===موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران===
====[[مجتبی مینوی]]====
ازنظرِ مصطفی فرزانه، در «[[گروه ربعه]]» که هدایت آن را همراهبا مینوی، [[مسعود فرزاد]] و [[بزرگ علوی]] بنیان می‌نهد مینوی ادیب‌تر و صاحب مطالعات بیشتر بود و هدایت محبت و احترام خاصی به او بروز می‌داد و در زمینهٔ تحقیقات ادبی و فلسفی نظر او را جدی می‌گرفت. هدایت به‌تاریخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ از بمبئی نامهای برای مینوی به لندن می‌فرستد و در آن علاوه‌بر شرح مفصل مسافرت و دیده‌وشنیده‌های خود (کاری که از هدایت کمتر سر زده است) به‌سبک و لحن خودمانی از او به هند دعوت میکند.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۴۰}}</ref>{{سخ}}
و البته در جای دیگر، نظر هدایت دربارهٔ مینوی منفی است:
{{گفتاورد تزیینی|همین دوست و آشنایی‌هایی که در لندن نشسته‌اند... تو بحبوحهٔ جنگ... آقای مینوی، آقای فرزاد. اول مینوی، بعد هم فرزاد... تو مخ لندن بست نشسته‌اند. معنی همکاری با انگلیسی‌ها را هم خوب می‌دانند و تازه سه‌قورت‌ونیمشان هم باقی است... آن‌وقت‌ها مینوی سنگ هیتلر را به سینه میزد. وقیحانه مجیز گوبلز را می‌گفت. حالا جیره‌خوار چرچیل شده است و چطور توجیه بکنند که چرا تو گُه غلطیده‌اند؟<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۲۴و۲۵}}</ref>}}
===سیاسی بازی نمی‌کرد===
[[پرونده:HedayatVaChoobak.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در گردشی با [[صادق چوبک]]'''</center>]]
هدایت با شخصیت های سیاسی مراوده‌ای نداشت هرچند که اکثراً حلقه اطراف او را افرادی تشکیل می‌دادند که عضو حزب توده بودند.
[[پرونده:HedayatWithRouzbeh.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''فرزند [[صادق چوبک|چوبک]]، روزبه در کنار هدایت'''</center>]]
وی هیچ‌وقت عضو هیچ حزبی نبود خودش را داخل این مسائل نمی‌کرد کاری به سیاست نداشت و فقط یک خوش‌بینی داشت که حزب توده روزی بیاید و مردم به دموکراسی برسند.
====[[علی‌اصغر حکمت]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:HedayatOnHekmat.jpg|60px|راست]] سال۱۳۱۳ علی‌اصغر حکمت که آن زمان وزیر معارف بود پس از انتشار جزوهٔ مقدم و هدایت درباب هزارهٔ فردوسی، بسیار خشمگین شد؛ درنتیجه شهربانی به ماجرا ورود کرد. از هدایت تعهد کتبی گرفتند که تا اطلاع ثانوی، حق چاپ، نوشتن و کشیدن چیزی را ندارد. این ممنوع‌القلم و الانتشارشدن، هدایت را واداشت تا واکنش ظریفی نشان دهد. [[بزرگ علوی]] تعریف میکند:
:''صادق هدایت آدم خوشمزه‌ای بود. یک شب آمد و به من گفت: «این حکمت می‌خواد نمایندهٔ مجلس بشه. ببین چی می‌گم. می‌دونی چی درست بکن. یک متن درست بکن که آقای علی‌اصغر حکمت، کاندید جامعهٔ یهودی‌ها، یعنی کاندید آن‌هاست.» آقا، این گرفت و من و چند نفر دیگر با کمکِ مالیِ مظفر فیروز در بحبوحهٔ انتخابات، آن را چاپ و در هوا پخش کردیم و با این کار علی‌اصغر حکمت ضربه خورد. چه ضربه‌ای!''}}
[[صادق چوبک]] نیز خاطره‌ای از این اتفاق به‌یاد دارد:
:''هنگام انتخابات بود که دیدم یک آگهی با این مضمون و با امضای «خاخام موشی حق‌ِنظر» در روزنامهٔ اطلاعات بیرون آمد: «از هم‌کیشان کلیمی و دوستان عزیز خواهشمندم جناب آقای علی‌اصغر حکمت را به‌عنوان نمایندهٔ کلیمیان انتخاب فرمایند.» که البته این کار هدایت بود.''<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۲۴و۳۲۵}}</ref>
===ضدیت با اقتدار===
[[پرونده:KartpostalHedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''کارت‌پستالی که صادق برای برادرش عیسی فرستاد'''</center>]]
هرچند آثاری که هدایت پس از سال١٣٢٠ مى‌نویسد با آثار پیشین او تفاوت دارند، اما رشته‌ای نه چندان پنهان تمامى نوشته‌هایش را به هم مى‌پیوندد. در آخرین داستان‌هاى هدایت، همچون نوشته‌‌هاى اولیه‌اش، دو دید همراه و متضاد مشاهده مى‌شود، دو دید جدایی‌ناپذیر که مبین تناقضات روحى نویسنده و وضعیت دوره زیست او است: پرداختن به زندگى و آرمان‌هاى مردم، درگیری با نومیدی‌‌‌ها و دلهره‌‌هاى خویش. به اینگونه،انشقاق روحى نویسنده‌‌‌‌اى که در معرض فشارهاى گوناگونِ اجتماعى، خانوادگی و روحى بود، تکمیل می شود و وسوسه دردناک خودکشی، که عمری ذهنش را فرا گرفته بود، چیرگى مى‌یابد.
===سیمای صادق هدایت===
در این سال‌‌هاى تحزب و روزنامه‌نگارى، هدایت به حزبی نپیوست، اما بیش از گذشته نگران سرنوشت ایران بود. در نامهای به ژولیوکوری نوشت: «امپریالیست‌‌‌ها کشور ما را به زندان بزرگی مبدّل ساخته‌اند. سخن گفتن و درست اندیشیدن جرم است.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =صدسال داستان‌نویسی ایران|صفحه =}}</ref>
صادق هدایت متوسط‌قامت بود و اندامی بسیار باریک داشت. عینک میزد و همیشه سیگاری بین انگشتان میگذاشت. او حالت خون‌سرد، قیافهٔ تودار و ظاهر بی‌قید خود را همیشه حفظ می‌کرد. مونتی در کتابش می‌نویسید: «هیچ چیزی که توجه ما را به خود جلب کند در او نیست. مگر شاید در نظر دوستان صمیمیش که در او نوعی گیرندگی و زیبایی می‌دیدند.»<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص=۱۸}}</ref>{{سخ}}
از نظر [[پرویز ناتل خانلری]] هدایت، روی‌هم‌رفته، قیافهٔ سمپاتیک و گیرایی داشت. از لحاظ لباس‌پوشیدن و آرایش ظاهری بدون اینکه هیچ تعمد خاصی در این کار داشته باشد یا قیدی را بر خود تحمیل کند مرد بسیار مرتب و پاکیزه‌‌ای بود. لباس‌هایی که می‌پوشید، شیک نبود؛ اما لباس مرتبی بود. در لباس‌پوشیدن نظم و ترتیب خاصی را پیاده می‌کرد که از نظم و ترتیب کلی او در حرکاتش ناشی می‌شد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۴}}</ref>
===نامهٔ [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]]===
[[پرونده:Bar mazar hedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''اندیشهٔ [[اخوان]] تلفیقی از اندیشه‌های فردوسی، خیام، هدایت و باورهای شخصی خود بود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://karvand.persianblog.ir/aN3Bj5YoK4Cgn43LkyX4-%D8%B3%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A7%D9%84%D8%AB|عنوان= سه خاطره}}</ref>'''</center>]]
صادق هدایت در پاسخ نصیحت‌های جمال‌زاده به او نوشت:
===خلق هدایت به‌روایت [[اخوان]]===
{{گفتاورد تزیینی|حکایت کرد مرا دکتر تقی تفضلی که سه‌تار خوش می‌نوازد و آزاده‌ای است افتاده و آدمی‌سیرت. [آنگاه] که در پاریس بودم، سالها پیش، و هدایت نیز در پاریس بود گاه‌گاهی دیداری داشتیم و یکبار چنین پیش آمد که در گذرگاهی دیدمش خیابانی نزدیک خانهٔ من. گفتیم و شنفتیم و راهکی رفتیم پیاده، اگرچه من شوریده و رنجور بودم و او افسرده. و به خانه [که] رسیدیم خواندمش، پذیرفت و درون آمد. لختکی آسودیم. سرگرم تنقل و از ری و روم و بغداد سخن‌گفتن. مینایی از بادهٔ فرنگان داشتم، پیش گذاشتم. نم‌نمک لب ترکردیم تا کم‌کمک مستان شدیم و آنچنان‌تر. دیگر سخن را بازار نمانده بود. هر دو بر این بودیم. صفحاتی چند از الحان و نغمه‌های فرنگ به خانه داشتم، از همه دستی، گوناگون. خواستم آن صندوقچهٔ کوکی پیش آورم، شنیدن را. خواستم و برخاستم. لکن حرمت میهمان را، آن‌هم چنو عزیز میهمانی، به مشورت پرسیدم که از فلان‌وفلان خوش‌تر داری یا آن یک و آن دیگر و نام بردم تنی چند از فحول‌ائمهٔ شریف‌ترین الحان فرنگ را که همه را نیک می‌شناخت، به‌تمام‌وکمال و اشارتی کافی بود. دیدم که جواب نمی‌دهد. دیگران را نام بردم، باز جواب نداد. خاموش ماندم که او سخن گوید. نگفت؛ اما به‌پای خاست ساغری در دست، گریبان و گره زنار فرنگ گشوده، همچنان خاموش سوی پستوی حجره رفت، که آشنا بود. و باز آمد. سه‌تار من در دستش. به من داد و بازگشت به جای خویش و نشست بی‌آنکه سخنی گوید. به شگفت اندر شدم که به خبر می‌شنیدم او چنین ساز و سرودها خوش ندارد و شاد شدم که به عیان می‌دیدم نه چنان است. ساز کوک ترک داشت. نواختن گرفتم. نخست کرشمهٔ درآمدی ملایم و بعد و بعد همچنان تا بیشتر گوشه‌ها و فرازوفرودها. پنجه گرم شده بود، که ساز خوش بود و راه دلکش و جوان بودیم و شراب ما را نیک دریافته، حالتی رفت که مپرس. و صادق را می‌دیدم که سر می‌جنباند و گفتی به‌زمزمه چیزی می‌خواند. چون چندی برآمد، برخاست ساغر منش پُرکرده به دستی و به دیگر دست نُقل، پیش آمد و به من داد. نوشیدم شادی او را. ساغر تهی از من بستد و گفت: «افشاری» و به جای خویش بازگشت و بنشست خاموش و منتظر. من مقام دیگر کردم و دلیر بر اندام، گرم‌تر و بِهنجارتر. می‌رفتم و می‌رفتم همچنان دلیر. در پیچ‌وخم راهی باریک بودم به‌ظرافت و سوز که ناگاه شنیدم صیحه‌ای از صادق برآمد و گفت: «بس است! بس، بس» و گریستن گرفت به‌زار زار، که دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمیْ دشنام‌شنیده. ساز فروهشتم و سویش دویدم. دست فرا پیش آورد که به خویشم گذار. گذاشتم و لختی گذشت. باز به باده‌خوردن نشستیم و از این در و آن در سخن گفتیم. اما من مترصد بودم تا سخن را به جایی کشانم که از آن حال که رفت طُرفی دریابم. گویی بفراست دریافت. گفت: «همه آنچه تو شنیده‌ای از انکار من این عالم جادوئی را، خبر است و بیشتر خبرها دروغ، اما اگر من گاهی چنان گفته‌ام، نه از آن رو بوده است که منکر ژرفی و پاکی و شرف و عزت این الحانم. نه هرگز. من تاب این سحر ندارم که چنگ در جگرم می‌اندازد و همه درد و اندهان خفته بیدار میکند. تا سر منزل جنون می‌کشدم، می‌کُشدم. من تاب این را ندارم.» (برگرفته از مجموعه‌مقالات اخوان ثالث، موسیقی ما)<ref name= ''قضیه''/>}}
«حرف سر این است که از هر کاری زده و خسته بیزارم اعصابم خورد شده مثل یک محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می‌آورم و حوصله همه چیز را از دست دادم.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =مجله شیوه|سال =|صفحه =}}</ref>
[[پرونده:KhanehyePedariHedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''نمایی از خانهٔ پدری'''</center>]]
[[پرونده:HedayatWorkRoom.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''اتاقش در تهران، میز و کمدش در موزهٔ رضا عباسی نگهداری می‌شود.{{سخ}}تابلو نقاشیِ روی دیوار اثر حسین کاظمی در ۱۲فروردین۱۳۲۴'''</center>]]
<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =عقاید و افکار درباره هدایت|صفحه =۷۳}}</ref>
===منزل‌هایی که هدایت سکونت کرد===
هدایت از زمان تولد تا آخرین سفرش به پاریس هرگز خانهای از خود نداشت و تمام عمر به‌استثنای زمانی که در سفر بود در اتاقی از خانه پدری زندگی می‌کرد.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۵۹}}</ref>
صادق هدایت ۲۷بهمن۱۲۸۱ در این خانه زاده شد و تا سال۱۲۸۶ در همین خانه می‌زیست. در خیابان لاله‌زار نو(مخبرالدوله سابق) تهران، خانه و باغ وسیعی بود متعلق به جعفرقلی‌خان نیرالملک، پدربزرگ صادق هدایت که امروز بخشی از بنای آن در ضلع غربی همان خیابان باقی مانده و در قسمت بزرگی از زمین آن ساختمان‌های جدید ساخته شده است. نیرالملک تا حدود سال۱۲۸۶ که این خانه را به حسن پیرنیا (مؤتمن‌الملک) فروخت و به خیابان خاقانی(کوشک بعدی) تغییر منزل داد با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد. پنج سال از دوران کودکی صادق هدایت در آن خانه سپری شد.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۶۰و۱۶۱}}</ref>
===نامهای دسته‌جمعی===
====خانهٔ دوم: خانهٔ پدری در خیابان کوشک====
این خانه را اعتضادالملک، پدر صادق هدایت حدود سال۱۲۸۶ خرید. در جوار آن، خانهٔ دیگری متعلق به برادر بزرگ او رضا‌قلی هدایت بود. پدرشان، جعفرقلی‌خان نیرالملک نیز با پسرانش می‌زیست. این دو خانه در ضلع شمالی خیابان کوشک قرار داشت و عرضشان از سفارت دانمارک تا خیابان سعدی بود. اتاق صادق هدایت در غرب حیاط خلوت، مستقل و دور از حیاط مرکزی و اهل خانه، نزدیک اتاق مادرش بود که از حیاط چند پله میخورد و بالا می‌رفت و پس از ایوان کوچکی به اتاق او می‌رسید. این اتاق دو پنجره داشت: یکی رو به حیاط خلوت و دیگری رو به خیابان باز می‌شد. پنجرهٔ رو به خیابان برای هدایت این امتیاز را داشت که وقتی دوستی پیش او می‌آمد دور از دید اهل خانه تلنگری به پنجره میزد و هدایت در را به روی او می‌گشود. این اتاق یک پستو هم داشت. دورتادور اتاق و پستوی آن، مانند اتاق‌های دیگر خانه، تا کمر با اَشکال گل‌وبوته کاشی‌کاری شده بود. اتاق او همیشه مرتب بود و هرچیزی در جای خود قرار داشت. میزی بزرگِ سنگین چوبی، چند صندلی، تخت‌خوابی که روزها به‌صورت کاناپه درمی‌آمد، یک گرامافون، تندیسی از بودا، مقداری کتاب و گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» که هدایت در آن پول، مشروب و یادداشت‌هایش را میگذاشت. گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» اکنون در موزهٔ رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود. بر دیوارهای اتاقش هم چند طرح و نقاشی بهقلم خودش و «آندره سوروگین» و یک طرح آهو آویخته بود. اعتضادالملک این خانه را در سال۱۳۲۴ به‌علت کمبود درآمد و نابسامانی وضع مالی، فروخت. دولت پهلوی این خانه را در سال۱۳۵۴ برای برپایی موزه‌ای به نام صادق هدایت خرید. پس از بازسازی آن پاره‌ای از لوازم شخصی هدایت را از بازماندگانش گرفتند تا در این موزه نگهداری کنند؛ ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دگرگونی‌های به‌وجود‌آمده در سیاست‌های فرهنگی، این تلاش‌ها نافرجام ماند و خانهٔ هدایت در اختیار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران قرار گرفت. نخست مهدکودک کارکنان بیمارستان امیراعلم (مهدکودک صادقیه) تبدیل شد و اکنون از آن بهره‌برداریِ کتابخانه‌ای می‌شود؛ ولی بیشتر قسمت‌های آن انبار بیمارستان امیراعلم است. این بنا در تاریخ ۲۶آبان۱۳۷۸ به‌شماره۲۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده است.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۶۷تا۱۷۰}}</ref>
===بیانیه‌ها===
====خانهٔ سوم: خانهٔ اجاره‌ای در اطراف خیابان روزولت====
خانوادهٔ هدایت از بهار۱۳۲۴ تا تابستان۱۳۲۵ در این خانه می‌زیسته‌اند. اعتصام‌الملک هدایت، پدر صادق پس از فروش خانهٔ خیابان کوشک، قصد ساختن خانهای را در خیابان ثریا(سمیه کنونی) کرد که به‌علت کامل‌نشدن مراحل ساخت مجبور به اجارهٔ خانهای نزدیک به خیابان رسالت (مفتح کنونی) شد. خانوادهٔ هدایت بیش از یک سال در خانهٔ اجاره‌ای زندگی کردند. در آن زمان اطراف خیابان روزولت هنوز به‌شکل یکدست ساخته نشده بود و فقط سفارت آمریکا بود که در آن میان خودنمایی می‌کرد. خانهٔ اجاره‌ای اعتصام‌الملک، در خیابان شهیدبوربور کنونی، از بین رفته و جای آن خانهای دیگر ساخته شده است. گویا هدایت داستان بلند «[[حاجی‌آقا]]» را در این خانه به‌پایان رسانده است. در دورهٔ زندگی در همین خانه، صادق هدایت به ازبکستان سفر کرده است.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۷۴تا۱۷۶}}</ref>
===جملهٔ موردعلاقه در کتاب‌هایش===
====خانهٔ چهارم: خیابان ثریا====
تابستان۱۳۲۵ خانوادهٔ هدایت به منزلی دو طبقه در خیابان ثریا(سمیهٔ کنونی) نقل مکان کرد. خانه اکنون نبش کوچهٔ فردوسی، شهیدجلیل مژدهی است. این خانه را اعتضادالملک پس از فروش خانهٔ کوشک ساخت که تا سال۱۳۲۸ برق نداشت. اتاق هدایت در طبقهٔ بالا در ضلع شرقی ساختمان، کنار اتاق پدرش اعتضادالملک و اتاق خواهرش اشرف‌الملوک قرار داشت که از شوهرش جدا شده بود و در آنجا زندگی می‌کرد. هدایت در این خانه، آرامش نداشت و ناگزیر بیشتر ساعت‌های روز را خارج از خانه در شهر و کافه می‌گذراند و فقط شب‌ها برای نوشتن و خواب به خانه می‌رفت. اتاق هدایت با دو پنجره رو به شرق و رو به جنوب، درست روبهروی پلهٔ ورودی بود. در اینجا هم طوری بود که او به‌راحتی می‌توانست دوستی را دور از دید دیگران به اتاق خود بپذیرد. یک میز بزرگ چوبی، چند صندلی، چراغ مطالعه، تختخواب، گنجه معروف به «هزار بیشه» و مقداری کتاب، اثاثه‌ٔ او در اتاقش بود. تابلوی چهرهٔ هدایت، اثر حسین کاظمی هم به دیوار آویخته بود. صادق هدایت، «[[پیام کافکا]]» و قضیه «توپ مرواری» را در این خانه نوشت. این آخرین خانهٔ هدایت در ایران بود و پس از آن به پاریس رفت. این خانه هم‌اکنون ازبینرفته و به جایش بنای دیگری ساخته شده است.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۷۷و۱۷۸}}</ref>
===جمله‌ای از صادق===
====خانهٔ آخر: آپارتمانی در پاریس====
:تنها مرگ است که دروغ نمی‌گوید حضور مرگ همه موهومات را نیست و نابود میکند ما بچه مرگ هستیم و مرگ است که ما را از فریب‌های زندگی نجات می‌دهد و در ته زندگی اوست که ما را صدا می‌زند و به سوی خودش می‌خواند.
هدایت بعد از ترک ایران و اقامت در فرانسه به‌سال۱۳۲۹ آپارتمانی کوچک در خیابان «شامپیونه»، بولوار «سن میشل» پاریس را اجاره میکند که گویا غالباً هم خانه نبوده و صرفاً شب‌هنگام برای خواب به منزل می‌رفته است. کمی کمتر از دو سال سکونت در این منزل ساده است که جسم بی‌جانش را شب‌هنگام در ۹آوریل۱۹۵۱ (۱۹فروردین۱۳۳۰) خوابیده بر کف زمین در همین آپارتمان یافتند که غرق در بوی گاز بود و منافذش همگی بسته.<ref name= ''سرانجام صادق''/>
===نحوهٔ پوشش===
===شرح اقتباس‌‌ها از آثار و زندگی هدایت===
====مستند اصفهان====
اولین فیلمی که از نوشته‌های صادق هدایت وام گرفته «اصفهان»، ساختهٔ ''محمدقلی سیار''، محصول سال۱۳۳۶ است که براساس سفرنامهٔ «اصفهان نصف جهان» مستندسازی شد.<ref name= "eghtebas"/>
===تکیه‌کلام‌ها===
====[[بوف کور]]====
====در نوشتار====
در دههٔ پنجاه تلاش برای اقتباس از آثار هدایت پررنگ‌تر شد. ''بزرگمهر رفیعا'' که آن زمان در آمریکا به‌سرمی‌برد به [[جهانگیر هدایت]] وکیل و برادرزادهٔ صادق نامهای نوشت تا برای اقتباس از ''بوف کور'' اجازه بگیرد؛ اما جهانگیر هدایت موافقت نکرد. رفیعا فیلم «بوف کور» را در آمریکا ساخت و باتوجه‌به پیگیری‌های جهانگیر هدایت، این فیلم در ایران نمایش داده نشد.<ref name= "eghtebas"/> در سال۱۳۵۴ ''کیومرث درم‌بخش'' همراهبا ''پرویز فنی‌زاده'' نسخهٔ دیگری از بوف کور را ساخت.<ref name= "eghtebas"/><ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://www.cinemajournal.ir/43-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%87-%DA%A9%DB%8C%D9%88%D9%85%D8%B1%D8%AB-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D9%81//|عنوان= ۴۳ سال بعد از درم‌بخش، کارگردانی کمنامونشان سراغ «بوف کور» رفت!}}</ref>
موقع نوشتن نامه یا خداحافظی، ''یاحق'' و ''یاهو'' می‌گفت در چند کتابی که به م.فرزانه هدیه داده عبارت ''سگ‌خور'' در چند جا به چشم میخورد.
====در گفتار====
عبارت‌هایی که موقع بازی تخت نرد زیاد استفاده می‌کرد؛ ''این دیگه خیر خونه شد''، ''کبود و سیاهت می‌کنم''، ''خاک بر سر گندش دراومد.''
===خلقیات===
===منزلی که در آن زندگی می‌کرد (باغ و ویلا)===
===سفرها===
====فیلم «داش‌آکل»<ref name= "eghtebas">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= حیاتی|عنوان= نقش رسانه در تقلید معنا؛ تحلیل تطبیقی داستان و فیلم داش‌آکل|ژورنال= ادبیات تطبیقی|تاریخ= پاییزوزمستان۱۳۹۴|ص= ۲۰و۲۱و۲۳}}</ref>====
====سفر به هند====
در سال۱۳۵۰ ''مسعود کیمیایی'' براساس داستان «داش‌آکل» از مجموعهٔ «[[سه قطره خون]]» فیلمی با همین نام ساخت که بهروز وثوقی در آن فیلم نقش‌آفرینی کرد. برخی کار کیمیایی را دون شأن هدایت دانسته‌اند و برخی دیگر فیلم را اثری فاخر به‌شمار آورده‌اند که حتی رتبهٔ داستان هدایت را ارتقا داده است.
در سفری که یه هند داشت با زبان پهلوی آشنا شد، با بهرام گور ملاقات کرد و کتاب [[بوف کور]] را به چاپ رساند.{{سخ}}
هدایت در سال ۱۳۱۵ به دعوت دکتر شیرازپور شین پرتو عضو وزارت امور خارجه که در آن هنگام کنسول ایران در بمبئی بود و با تحصیل مرخصی به ایران آمده بود به عنوان متخصص تنظیم دیالوگ فیلم فارسی به هندوستان رفت و در این سفر که کمتر از یک سال طول کشید با فرهنگ غنی هند آشنا شد و اطلاعات وسیع در زبان و ادبیات فارسی میانه یعنی پهلوی به دست آورد. نقل کردند که در بمبئی هر روز قسمت اعظم اوقات خود را در موزه و کتابخانه‌‌‌ها می‌گذراند و مثل شاگرد مکتبی دفتر و کتاب خود را بر می‌داشت و به نقطه دوری در بیرون شهر که اقامتگاه بهرام گور انکلساریا از دانشمندان پهلوی‌دان پارسی بود می‌رفت و در محضر او به آموختن این زبان که به گفته خودش نه به درد دنیا و نه به درد آخرتش میخورد می‌پرداخت و هم در آنجا بود یک کتاب کارنامه اردشیر پاپکان و شکند گمانیک ویچار را به فارسی در آورد و دو داستان ماه زده را به زبان فرانسه نوشت و از آن پس شاهکار معروف بی مانند خود بوف کور را که در تهران شروع کرده بود به اتمام رسانید و آن را در همان سال ۱۳۱۵ باخط خود به صورت پلی کپی در چهل پنجاه و به قولی در ۱۵۰ نسخه چاپ کرد.<ref name=اثر/>
====سفر به ازبکستان====
====ساحره====
هدایت روز شانزدهم آذر ماه ۱۳۲۴ همراه یک هیئت فرهنگی برای شرکت در جشن یادبود بیست و پنجمین سال تشکیل دولت جمهوری ازبکستان به دعوت دانشگاه تاشکند به آن کشور رفت. همراهان او در این سفر دکتر سیاسی و دکتر کشاورز بودند و دو ماه در آنجا ماند و در اوضاع و احوال مردم آن سرزمین مطالعه و تحقیق کرد و ذخایر نسخه خطی نفیس و فراوان دانشگاه تاشکند را با علاقه و اعجاب از نظر بگذرانید اما در بازگشت از این سفر حاضر نشد مطابق معمول در انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی درباره مشاهدات خود در آن سفر سخنرانی کند و یا در جایی مطلبی بنویسد.<ref name=اثر/>
''داوود میرباقری'' «ساحره» را با اقتباس از داستان «عروسک پشت‌ِپرده» در سال۱۳۷۶ کارگردانی کرد. این فیلم، به‌ظاهر شباهت‌هایی با داستان اصلی دارد؛ ولی در نشان‌دادن محتوا و اصول، بحث دیگری را نمایش می‌دهد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://netnevesht.com/sahereh-movie-critic/|عنوان= بررسی تطبیقی فیلم ساحره و داستان عروسک پشت‌ِپرده}}</ref>
====گفتوگو با سایه====
قریب نیم‌قرن بعد از اولین اقتباس، «گفتوگو با سایه» براساس زندگی صادق هدایت ساخته شد؛ فیلمی از ''خسرو سینایی'' در سال۱۳۸۴ که وجوه کمترْ پرداخته‌شدهٔ زندگی هدایت را به‌نمایش درآورد.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= طالبی‌نژاد|عنوان= گزارش اقلیت|ژورنال= هفت|تاریخ= اسفند۱۳۸۴|صفحات= ۸۰}}</ref>
===برنامه‌های ادبی که در دیگر کشورها اجرا کرده است===
====بوف نه‌چندان کور====
''محمدعلی سجادی'' با الهام از رمان «[[بوف کور]]» نمایش «بوف نه‌چندان کور» را ساخت و تیر و مرداد۱۳۹۶ روی صحنه برد. بهباور تحلیلگران، سجادی با نگاهِ خاص خود به بوف کور، امکانِ از بیرون نظاره‌کردن داستان و شخصیتها و لاجرم تحلیل را برای مخاطب فراهم آورد و این، باعث شد که روند داستان و هم‌ذات‌پنداریِ ناشی از آن، مخاطب را درگیر خود نکند تا بتوان به لایه‌های زیرین متن و تحلیل درست دست یافت یا حداقل تا حدودی نمایش را فهمید و درک کرد. او شخصیتی ملموس‌تر را به داستان افزود. نقاشی که ناتوان از راه‌رفتن است و هرچند که هرازگاهی، در مواقع خاص از روی ویلچر بلند می‌شود و راه می‌رود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://arttalks.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A8%D9%88%D9%81-%D9%86%D9%87-%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%88%D8%B1/|عنوان= نمایش بوف نه‌چندان کور}}</ref>
===بنیان‌گذاری===
===جایزه‌ای به نام [[جایزهٔ ادبی صادق هدایت|هدایت]]===
[[جهانگیر هدایت]] از سال۱۳۸۱ جایزه‌ای با نام صادق هدایت برگزار میکند. دبیرخانه این جایزه آثار ادبی شرکت‌کنندگان را که از اول خرداد تا آخر آبان هر سال، به این دفتر رسیده است، بررسی میکند. جوایز نفرات برتر در ۲۸بهمن (سالروز تولد هدایت) اهدا می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.bbc.com/persian/arts/story/2008/03/080310_an-ek-hedayat.shtml|عنوان= گفتوگو با جهانگیر هدایت دربارهٔ عمویش}}</ref>
[[پرونده:Hedayat&akharin aks.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''عکسی که برای تمام خویشاوندانش فرستاد{{سخ}}آخرین عکس، پاریس، ۱۳۲۹'''</center>]]
[[پرونده:HedaytFirstTomb.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''گورستان پرلاشز، مزار هدایت پس از خاکسپاری'''</center>]]
[[پرونده:HedayatCurrentTomb.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''سنگ کنونیِ بر ایستگاه آخر{{سخ}}به دست خانواده‌اش در سال۱۳۴۰'''</center>]]
===تأثیرپذیری‌ها===
===تأثیرپذیری‌ها===
هدایت هیچ گاه در زمینه نوشتن استادی نداشته و تأثیرپذیرفته از ادبیات اروپا خصوصاً فرانسه و کافکا و سارتر بود. به کافکا و سارتر علاقه زیادی داشت و اعتقاد او بر این بود که ادبیات به دو مقطع پیش از جویس و بعد از جویس تقسیم می‌شود.<ref name=اثر/>
====تأثیرپذیری اولیه از شوپنهاور====
===اندیشهٔ مؤثر===
هدایت در جوانی از شوپنهاور تأثیر گرفته بود و با ادبیات عرفانی از این طریق آشنا شد. وی در اوایل جوانی کتاب «جهان خواهش و نیایش» را خواند و بدبینی آن فیلسوف، اعتباری که او به‌لحاظی به هنرمند می‌نهد در هدایت اثری ژرف نهاد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۷۲}}</ref>
به تشویق او [[بزرگ علوی|علوی]] «چمدان» را نوشت. نوشین تئاتر توپاز را به نام مردم به معرض نمایش گذاشت. در موقع تشکیل کنگره فردوسی نوشین و مین باشیان سه پرده نمایش از شاهنامه بیرون کشیدند بر روی صحنه آوردند. و [[مجتبی مینوی]] در آن دوره نامه تنسر، تاریخ مازیار، نوروزنامه، جلد اول شاهنامه شاهنشاهی ساسانیان و «ویس و رامین» را تصیح کرد که در آنها فکر هدایت و همه ربعه دخالت داشت.<ref name=اثر/>
هدایت در زندگی و کارهای کافکا به وجود نیروهای متضادی پی‌برد که اساس زندگی‌اش را تشکیل می‌داد. شکل خاصی از پوچیِ زندگی که در شخصیت و آثار کافکا و هدایت نقش بسته از منظرهای بسیاری شبیه به‌هم است.
# هر دو از خانواده‌هایی بودند که فشار سنگینی بر وجودشان وارد آورد و آنها را در مسیری پیش راند که ذاتاً نمی‌توانستند آن راه را دنبال کنند. کافکا فشار را از جانب پدر و نحوهٔ کمک‌های او می‌دید و هدایت این فشار از سنن و رسوم دیرپای خانوادهٔ برجسته‌ای حس می‌کرد که به‌لحاظ خدمات اجتماعی جایگاه مهمی داشت.
# هر دو در مطالعه و تحصیل ناموفق و نامرتب باشند که از عواقب فشار خانوادگی بود.
# هر دو خود را در دام کارهای بی‌ارزش، روزمره و تحمل‌ناپذیر اداری گرفتار دیدند. ناچیزی و مسخرگیِ کارشان این احساس را ایجاد کرد که به‌‌نحوی از توقع‌هایی که از خود دارند باز‌مانده‌اند و به‌دنبال آن احساس گناه و بی‌ارزشی کردند.
# هر دو از توانایی و نیروهای درونی خود آگاه و از افکار کم‌مایهٔ اطرافیان بیزار و متنفر بودند.
# تفاوتِ بین خود را با دیگران به‌خوبی می‌شناختند و گرچه تنهایی و انزوا را از جنبه‌های خاصی می‌ستودند درکل از آن رنج می‌بردند.
# انگیزه‌های درونی، آنان را به یافتن مکان و مرتبه‌ای در جامعهٔ انسان‌ها و سازش و همکاری با دیگران و ادامهٔ زندگی خوش و عادی تحریک می‌کرد.
# گاه هر دو مانند جانور داستان «کاوش‌های یک سگ» نوشتهٔ کافکا شک می‌کردند که وفاداری و جانب‌داری‌شان از حقیقت درونی، می‌تواند برایشان بسیار گران تمام شده باشد. مانند سگ داستان، تمایل هر انسانی را در جست‌وجو و گفتوگو از حقیقت درونی می‌‌یافتند و تمایلی متضاد، آنان را به خاموش و خفه‌کردن این حقیقت درونی وا‌می‌داشت و تاحدامکان به ادامهٔ زندگیِ بی‌دردسر تشویق می‌کرد.
# هدایت و کافکا با اطمینان و اتکایی که به توانایی خود داشتند به دفاع در مقابل دنیای خارجی روی آوردند و بالاخره مسئله مرگ، تاحدی آنان را به وسوسه انداخت که دست به خودکشی ترغیب زدند.
===علت شهرت===
=====فرق هدایت با کافکا<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۷۵و۷۶}}</ref>=====
# هدایت در «پیام کافکا» از طرفی انزوای کافکا را به‌صورت تنهایی و احساسی از ناسازگاری او با پوچی دنیای اطرافش تعبیر میکند و از طرف دیگر، رهایی او از توهم و توانایی او را در روبه‌روشدن با پوچی زندگی، بدون پناه‌بردن به دلداری‌ها و تسلی‌های مذهبی، بررسی میکند؛ درنتیجه با اصرار ''ماکس برود'' دوست کافکا درخصوص ایمانی که کافکا در پایان عمر به مذهب یهود آورد و با نظر خوش‌بینانه و مثبت و مذهبی به جزئیات آدمی نگریست، به‌شدت مخالفت است.
# اختلاف دیگر این دو در بیان نیرومندانهٔ امید زندگی کافکا و یأس و بی‌پناهی هدایت در حالات زندگی اوست. به‌همین‌دلیل «تنهایی» در کارهای هدایت تاریک‌تر و دردناک‌تر جلوه‌گر می‌شود.
# هدایت در مقایسه با کافکا به‌نسبت وضعیت سیاسی و موقعیت‌های اجتماعی که در آن می‌زیست، با تجلی وحشتناک‌تری از پوچی روبه‌روست.
# در نظر کافکا سازمان اجتماعی با مفاهیمی چون شخصیت‌نداشتن، حقارت، فساد و تشریفات بی‌معنی و بیخود جامعه برابر است؛ ولی در نظر هدایت، سازمان اجتماعی، استبداد مقتدرانه‌ای بود که در سایه‌اش، آزادی بیان را ستمگرانه خفه کرده بودند و صمیمانه‌ترین اجتماع ادبی را تماماً زیر نظر داشتند و کوچک‌ترین مخالفت با گردانندگان اجتماع، جان انسان را به‌مخاطره می‌افکند.
===فیلم ساخته شده براساس===
====آیا هدایت از [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] تأثیر پذیرفته بود؟====
پیش از هدایت، جمال‌زاده در «[[یکی بود یکی نبود]]» نویسندگان را به استفاده از اصطلاحات عامیانه و نثر حکایتی توصیه کرده بود؛ لذا این فکر در برخی از اهالی ادبیات به‌وجود آمد که صادق هدایت که در آثارش از این نمونه‌ها بهره برده، متأثر از جمال‌زاده است. درحالیکه آثار هدایت مستقلاً محصول ذوق و ابتکار شخصی، توجه او به زندگانی طبقهٔ پایین اجتماع، همدلی او با اکثریت محروم، علاقهٔ باطنی او به ایران و زبان و تمدن ایران باستان، شیفتگی او به زیبایی و سادگی زبان جاری و واکنش او برضد خرافات و کهنه‌پرستی است. ادب‌پژوهان نشان داده‌اند که هدایت هرگز بر آن نبود که به‌طور تصنعی خود را وارد شیوهٔ خاصی از نویسندگی کند شیوه‌ای که توسط دیگران توصیه شده باشد. «هانری گریوزلا» نیز این تفکر را که بین کار صادق هدایت و محمدعلی جمال‌زاده ارتباطی باشد به‌صراحت رد میکند و باور دارد که «جمال‌زاده یک نمود کم‌وبیش مجزایی بوده است.» سپس هدایت را بنیان‌گذار مکتب نوین داستان‌نویسی در ایران معرفی میکند و نفوذ او را تنها عامل مؤثر و مسلم در روش داستان‌نویسی ایران می‌داند.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۲۷}}</ref>
آثار ساخته شده مرتبط با زندگی و آثار صادق هدایت:
[[پرونده:Hedayat-Bozorg Va Partou Alavi-Farzad-Loretta.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''نشسته: کنار [[مسعود فرزاد]] و پرتو علوی{{سخ}}ردیف وسط: [[بزرگ علوی|علوی]] و یکی از دوستان{{سخ}}بالا: لورتا'''</center>]]
===بنیان‌گذاری [[گروه ربعه]]===
هدایت و سه نفر از دوستان نزدیکش [[مجتبی مینوی]] و [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]] گروهی تشکیل دادند موسوم به «گروه ربعه» که خواستار تحول در ادبیات بود. این گروه و هوادارنش به‌شدت در مقابل [[گروه سبعه]] قرار گرفت که به قالب‌های کهن ادبی پایبند بود. [[ملک‌الشعرای بهار]]، [[بدیع‌الزمان فروزانفر]]، [[جلال‌الدین همایی]]، [[عبدالعظیم قریب]]، [[رشید یاسمی]]، [[سعید نفیسی]] و نصرالله فلسفی اعضای اصلی سبعه بودند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= رضی|عنوان= زمینه‌ها و عوامل نومیدی صادق هدایت|ژورنال= پژوهش‌های ادبی|تاریخ= بهار۱۳۸۵|ص= ۱۱۱}}</ref>{{سخ}}
* دلیل انتخاب نام «ربعه» به‌تعبیر مینوی:
:یک دهن‌کجی بود به آن جماعتی که ایشان را به اسم ادبای سبعه می‌شناختیم و هر مجله و کتاب و روزنامه‌ای که به‌فارسی منتشر می‌شد از آثار قلم آنها خالی نبود. هم آنها از هفت نفر بیشتر بودند و هم ما از چهار نفر. اما آنها هزاروهزار دل داشتند درحالیکه ما یگانه بودیم.<ref name="rabeedevistnavadonoh">{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۹۹}}</ref>{{سخ}}
* ''مسعود فرزاد'' دیگر عضو این گروه چهارنفره، جایی می‌نویسد:
:چهار تا جوان فرنگ‌رفته و زبان‌دان بودیم که درعین‌حال دست‌وبال ما در ادبیات فارسی نیز بند بود و هر چهار تا شوق کار در زمینهٔ ادبیات ایران داشتیم. نکتهٔ دیگر، ترکیبِ جالب گروه بود. هدایت فرانسه می‌دانست، بزرگ علوی، آلمانی، من انگلیسی می‌دانستم و مینوی عربی. با این کیفیت هریک از نفرات این گروه درمجموع می‌توانست با اکثر رویدادها و حوادث ادبی جهان آشنا باشد.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۰}}</ref>{{سخ}}
* فرزاد انتخاب نامِ گروه را درپی شوخی می‌داند:
:شوخی ربعه‌شدن داستانی هم دارد. آن موقع ناشر فعالی در تهران بود به‌نام «محمد رمضانی» که اغلب کتب فارسی را او چاپ می‌کرد. آن شب دوست من از قول رمضانی گفت که ایشان معتقدند که در ایران هرچیز و هر مقالهٔ ادبی و... که نوشته می‌شود متعلق به یک تن از «گروه سبعه» است. من خندیدم و گفتم خوب، آنها «سبعه» و ما هم از امشب می‌شویم «ربعه»! البته این یک شوخی «[[وغ‌وغ ساهابی]]» بود. تعمداً اربعه را ربعه گفتم بودم که وزن سبعه را داشته باشد. ماجرای این شوخی را که برای هدایت و دو نفر از دوستانم تعریف کردم، همه خندیدیم و از آن شبْ این اسم «ربعه» ماندنی شد.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۰و۳۰۱}}</ref>
* اما میان ادبای سبعه و ادبای ربعه، تفاوت چشمگیری بود. افراد سبعه، پاسداران ادبیات کلاسیک ایران بودند درحالیکه هدایت و یارانش، چشم‌هایشان به ادبیات خارجی باز بود. به‌گفتهٔ فرزاد:
:''تحت هدایتِ «هدایت» به حقایق اصیل‌تری آشنا شده بودیم که همهٔ تلاش ما این بود که سنت‌های پیچیده و مهجور و غامض و درعین‌حال توخالی زمان را شکسته و مفری به‌سوی ادبیات نوین باز کنیم.''<ref name= "sisadoyeknameha">{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۱}}</ref>
* [[بزرگ علوی]] نیز در مقاله‌ای دربارهٔ گروه ربعه چنین می‌نویسید:
{{گفتاورد تزیینی|مسعود فرزاد در «سرگذشت خود» چنین آورده است: «در حدود ۱۳۱۰شمسی گروه ربعه به پیشوایی صادق هدایت تشکیل شد.» مسعود فروتنی کرده و نخواسته است شخص خود را برجسته جلوه دهد. اصطلاح تشکیل‌شدن ربعه، دست‌کم از نظر من، صحیح نیست. اصلاً ربعه‌ای تشکیل نشد. صادق هدایت که از هرگونه گروه‌بندی و سازمان‌دهی بیزار بود و هرگز وارد هیچ گروه و حزبی و دسته‌بندی نشد، نمی‌توانست پیشوا باشد. این لغتی بود که دیگران به ما دادند.
:ما سه نفر دیگر که هرکدام یک کتاب کوفتی چاپ و منتشر کرده، هنوز غوره نشده چه برسد به مویز، می‌خواستیم خودی نشان بدهیم. پایمان به‌کمک مسعود فرزاد، برادرزن سعید نفیسی به این محفل ادبای سبعه باز شد. طبیعی است که حضرات صدرنشین ادبیات، آثار ما را بهخصوص [[سه قطره خون]] هدایت را به‌سخره می‌گرفتند و ما را هیچ‌جا راه نمی‌دادند؛ مگراینکه خود را به یکی از آنها می‌چسپاندیم و خودی نشان می‌دادیم. شبی پس از برگشت از خانهٔ نفیسی، در راه، فرزاد گفت: «خوب اگر آنها ادبای سبعه هستند ما هم ادبای ربعه هستیم.» گفتم: «آخر ربعه که معنی ندارد!» پاسخ داد: «دِ! معنی نداشته باشد عوضش قافیه که دارد.»<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان= فرزاد، انسان رنجدیده و ستیزگر|ژورنال= آینده|تاریخ= مرداد۱۳۶۱|ص= ۱۷۴تا۱۷۶}}</ref>}}
* گروه ربعه همراهانی چون [[عبدالحسین نوشین]]، [[نیما یوشیج]]، غلام‌حسین مین‌باشیان، [[پرویز ناتل خانلری]]، [[محمد مقدم]]، [[شین پرتو]]، [[ذبیح بهروز]]، [[صادق چوبک]]، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[محمدعلی جمال‌زاده]]، [[علی‌اصغر سروش]] نیز داشت؛ اما قطب گروه ربعه، چنان‌که مینوی گفته، صادق هدایت بود.<ref name= "sisadoyeknameha"/>
* فیلم «بوف کور» ساختهٔ کیومرث درم بخش با بازی پرویز فنی زاده.
===هدایت و پیرامون او===
* «سفر بهاری» ساخته کیومرث درم بخش با بازی پرویز فنی زادهمشغله فکری.
====دیدگاه‌ها دربارهٔ سلیقهٔ ارتباطی====
* تئاتر «بوف کور» به کارگردانی نیلوفر بیضایی
نظر صادق هدایت درباب روابط عاطفی را بیش از هرکسی باید از خلال حرفهای خودش که گاه آمیخته با شوخی است، ردگیری کرد. هدایت در گفتوگویی با مصطفی فرزانه می‌گوید:
* فیلم «داش آکل» ساخته مسعود کیمیایی.
:اگر منظورت این است که چرا خانم‌بازی نمی‌کنم علت جای دیگر است. اولندش کو دختر تروتمیز تودل‌برو که بخواهد با من مغازله بکند؟ نه ماشینِ سواریِ آمریکایی دارم، نه برورو و دم‌ودستگاه. اگر هم قرار باشد بروم با لگوری‌ها خاک‌توسری بکنم، نصیب نشود.{{سخ}}
* «گفتوگو با سایه» ساختهٔ خسرو سینایی<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://www.cinemajournal.ir/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%DA%A9%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D9%87-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%B9/|عنوان =ادعای جالب خسرو سینایی: صادق هدایت کسی بود که روی عکس رضاشاه شاخ کشید}}</ref>
* [[پرویز ناتل خانلری]] باور دارد که:
:هدایت با آن حجب و کم‌رویی خاصش در معاشرت با زنان بسیار «محتاط» و حتی ترسو بود. هیچ به‌یاد ندارم که صادق هنگام صحبت با زنی به چشم آن زن نگاه کرده باشد. برای او صحبت‌کردن و معاشرت با زن‌ها یک نوع ناراحتی شدید به‌وجود می‌آورد.<ref name= "Khanlarideuxcentdixhuit">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۸}}</ref>{{سخ}}
* دربارهٔ شایعاتی که آن زمان، درباب همجنس‌گرابودن هدایت بر سرزبان‌ها بود خانلری چنین توضیح می‌دهد:
:''شایعاتی که پس از مرگ او دربارهٔ «سلیقهٔ مخصوصش» بر سر زبان‌ها انداختند فقط یک شایعه بود که از دو علت ناشی می‌شد. یکی همان حجب دور از حد وی دربارهٔ زن‌ها و دیگری تظاهرات بی‌‌جایی که در سال‌های آخر عمر به یاریِ تنی چند که دورش را گرفته بودند به‌راه انداخته بود.''<ref name= "Khanlarideuxcentdixhuit"/>{{سخ}}
* دیدگاه خود هدایت دربارهٔ مسئلهٔ همجنس‌گرایی چنین است:
{{گفتاورد تزیینی|از شکسپیر گرفته تا خواجه همه‌شان این‌کاره بوده‌اند. حیوانات هم این‌کاره‌اند. طبیعت این‌جوری است. مردها برای اینکه جلوی سروهمسر، مردْ حساب بشوند خودشان را می‌زنند به بچه‌بازی. برای مردهای اینجا بنداز مردی حساب می‌شود. نظربازی همیشه رواج داشته است. زیبایی پسندیدن ربطی به زن و مرد بودن ندارد... خودشان هزار فسق و فجور دارند و جانماز آب می‌کشند؛ ولی وای به وقتی که بشنوند نوابغ هوموسکسوئل(همجنس‌گرا) بوده‌اند... همه‌شان می‌خواهند ادای «اسکار وایلد»، «ژان کوکتو» و «ژید» را دربیاورند. نه‌خیر! همهٔ شعرا و نویسنده‌ها از زن بیزار نبوده‌اند. برعکس، خیلی هم عاشق زن بوده‌اند. آدمیزاد همه‌جوره هست، مثل حیوانات.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۵۷}}</ref>}}
===حضور در فیلم‌های مستند دربارهٔ خود===
[[پرونده:Hedayat & dostan.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از راست: آندره سوروگین، [[مجتبی مینوی|مینوی]]، مین‌باشیان و [[مسعود فرزاد|فرزاد]]{{سخ}}در پیک‌نیک دوستانه، خارج از تهران</center>]]
بخشی زیادی از زندگی صادق هدایت به کافه‌‌نشینی می‌گذشت. در خیابان لاله‌زار نو کافه‌ای بود به نام «رزنوار(گل سیاه)» که بعدها به «ژاله» تغییر نام داد صادق دوران اولیهٔ عمرر را در این کافه می‌نشست؛ ولی در اواخر زندگی روزها کافه «فردوس» خیابان استامبول بود و شب‌ها کافه «ماسکوت» خیابان فردوسی.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص=۸}}</ref> پس از انتشار «زنده‌به‌گور» (۱۳۰۹) هدایت با [[بزرگ علوی]]، [[مسعود فرزاد]] و [[مجتبی مینوی]] آشنا شد. این چهار نفر که هر شب در کافه «رزنوار» دور هم جمع می‌شدند. بعدها دیگرانی نیز به این جمع اضافه شدند: غلام‌حسین مین‌باشیان که سرگرد بود و حسین سرشار، هر دو موسیقی‌دان بودند و [[عبدالحسین نوشین]] و همسرش لورتا که بازیگر بودند. همچنین یان ریپکا ایران‌شناس چکسلواکیایی که برای آشنایی با ادبیات معاصر ایران، در تهران حضور داشت و با هدایت آشنا شد و [[پرویز ناتل خانلری|خانلری]] را نیز به هدایت معرفی کرد. از دیگر دوستان هدایت که گاهْ شب‌ها در کافه به او می‌پیوستند: [[حسن قائمیان]]، [[محمد پروین گنابادی]]، محسن هشترودی، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[صادق چوبک]]، [[ابوالقاسم انجوی شیرازی]] و آندری سِوروگین بودند.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۱۰و۳۱۱}}</ref> اکثر دوستان هدایت، همه روشن‌فکران جوانی از خانواده‌هایی نسبتاً متجدد و مرفه بودند. بهباور همایون کاتوزیان، آنها یاغیانی اجتماعی و فکری، مهاجم، شیک و آلامُد (بهروز) بودند که هرکدام یا تحصیلاتش در اروپا بود یا حداقل فرهنگ قسمتی از کشورهای اروپایی را می‌شناختند.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۱۴}}</ref>
===اتفاقات بعد از انتشار آثار===
====خودکشی====
=====پیش از خودکشی=====
* هدایت پانزده سال پیش از دومین اقدام به خودکشی، به یکی از دوستانش، چنین گفته بود:
:''خودکشی با گاز آسان‌ترین نوع خودکشی است. تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد میکند اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور میکند.''<ref name="montipanjahochahar">{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۵۴}}</ref>
در سه سال آخر عمر، هدایت نامه‌هایی به حسن شهیدنورایی می‌نویسد که در متن آنها حالت پژمردگی و کلافگی و بیگانگی و بیهودگی او کاملاً روشن است. یک سطر از مضمون این نامه‌ها:
:''اما چیزی که هست حالا اصلاً حوصلهٔ چاق سلامتی ندارم... احتیاج به تسلیت هم ندارم. آینده هم خودم میدانم که برایم بن‌بست است. تقصیر کسی هم نیست... .''<ref name= "soixentquatorze">{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۷۴}}</ref>{{سخ}}
و در نامهٔ دیگری می‌نویسد:
{{گفتاورد تزیینی|سرتاسر زندگی، ما یک bete Pourchasse (حیوان مناسب شکار) بوده‌ایم. حالا دیگر این جانور traquee شده(گیر افتاده) و حسابی از پا درآمده. فقط مقداری reflexes(واکنش) به‌طرز احمقانه‌ای کار خودشان را انجام می‌دهند. گناهمان هم همین بوده که زیادی به زندگی ادامه داده‌ایم و جای دیگران را تنگ کرده‌ایم.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۷۴و۷۵}}</ref>}}
این قبیل نامه‌ها به افرادی مثل شهیدنورایی، [[محمدعلی جمال‌زاده]] و دیگر دوستان هدایت که تعدادشان کم نیست حالت مضطرب، عصبانی و افسردهٔ هدایت را به‌خوبی منعکس میکند. لحن و مضمون این نامه‌ها گویای آن است که هدایت به‌احتمال زیاد از جوانی تا هنگام مرگ، با بیماری افسردگی دست‌به‌گریبان بوده است.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۷۷}}</ref>
* هدایت نظر مثبتی به کافکا داشت و «گروه محکومین» او را ترجمه کرد. در بخش پیام کافکا که ابتدای کتاب آمده، می‌نویسد:
{{گفتاورد تزیینی|ای مرگ! تو از غم و اندوه و زندگی کاسته، بار سنگین آن را از دوش برمی‌داری... تو مانند مادر مهربانی هستی که بچه‌ٔ خود را پس از یک روزِ طوفانی در آغوش کشیده و نوازش میکند و می‌خواباند... تو پرتو درخشانی، اما تاریکی‌ات می‌پندارند. تو سروش فرخندهٔ شادمانی هستی؛ اما در آستانهٔ تو شیون می‌کنند. تو فرستادهٔ سوگواری نیستی. تو درمان دل‌‌های پژمرده می‌باشی... .<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۷۸}}</ref>}}
* و جمله‌ای دیگر از هدایت:
:«بعضیها در همهٔ عمر خود مجذوب خودکشی هستند و مقاوت آنها در برابر این کنش بیهوده است.»<ref name="montipanjahochahar"/>
===مکانی به نام او===
[[پرونده:LastNoteOfHedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''آخرین یادداشت خودکشی هدایت:{{سخ}}دیدار به قیامت، ما رفتیم و دل شما را شکستیم. همین.'''</center>]]
خانهٔ هنر و ادبیاتی در شهر برلین آلمان وجود دارد به نام '''''خانه هنر و ادبیات هدایت'''''.
[[پرونده:Hedayatdeadbody.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''خودکشی با گاز در آپارتمان اجاره‌ای{{سخ}}شمارهٔ ۳۷مکرر، خ.شامپیونه پاریس{{سخ}} سه‌شنبه ۲۰فروردین۱۳۳۰'''</center>]]
[[پرونده:HeDaytDeadBody2.gif|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''پیکر کفن‌پوش هدایت در تابوت{{سخ}}پیش از خاکسپاری'''</center>]]
=====پس از خودکشی=====
جسم بی‌جان صادق هدایت را شب‌هنگام دوشنبه ۱۹فروردین۱۳۳۰(۹آوریل۱۹۵۱) در آپارتمان کوچکش کشف کردند. او پس از مسدودکردن منافذ پنجره‌ها شیر گاز اجاق آشپزی را باز کرده و روی تخت دراز کشیده بود. زن و مردی ارمنی‌ایرانی که هدایت چند بار در خانهٔ آنها شام خورده بود و این بار هدایت از آنها دعوت کرده بود که شام مهمان او باشند سبب کشف جنازه هدایت شدند. آنان پس از اینکه چند بار در می‌زنند و پاسخی نمی‌شنوند متوجه بوی گاز می‌شوند و پلیس را خبر می‌کنند.<ref name= ''سرانجام صادق''>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۱۸۵}}</ref>{{سخ}}
پس از مرگ هدایت بحث‌های بسیاری دربارهٔ این واقعه درگرفت. بعضیها کوشیدند خودکشی هدایت را معلول عواملی غیرشخصی وانمود کنند. گروهی تصور می‌کردند که او بر اثر مرگ دوست خود، ''حسن شهیدنورایی'' تحت‌تأثیر یک بیماری درمان‌ناپذیر روحی بود. عده‌ای می‌پنداشتند که وی از بازگشت تعصبات مذهبی که یکی از مثال‌های آن، قتل شوهرخواهرش رزم‌آرا بود بیمناک گشته باشد. هرچند کسانی نیز بودند که باور داشتند او به قصد اعتراض به نظام موجود اجتماعی دست به چنین عملی زد و نتیجتاً مرگ او جنبهٔ سیاسی دارد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۵۵}}</ref> اظهارات مبالغه‌آمیزی نیز عنوان شده نظیر اینکه هدایت پاریس را برای خودکشی انتخاب کرد؛ زیرا تهران را لایق این کار نمی‌دانست. یا اینکه در پاریس خوکشی کرد؛ چراکه نمی‌خواست که میهن آریایی خود را به خون خود بیالاید. همچنین بعضیها او را در مسلک شهدا به‌حساب آوردند.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۱۹}}</ref>{{سخ}}
پس از خودکشی هدایت اکثر مطبوعات ایران، به‌ویژه دو مجلهٔ «[[سپیدوسیاه]]» و «فردوسی»، به‌شکل چشمگیری موضوع نویسندگی، نقد آثار و زندگی و مرگ او را نشر دادند. برادر بزرگ‌تر صادق هدایت، محمود که تا مدت‌ها دربارهٔ برادرش و مرگ او سکوت کرده بود پس از انتشار مقالهٔ «از خاطرات ادبی دکتر [[پرویز خانلری]]» بهقلم [[صدرالدین الهی]] که بخش زیادی از آن به صادق هدایت اختصاص داشت سکوت خود را شکست و دربارهٔ زندگی برادرش و قدرنشناسی جامعه در برخورد با برادرش، سخن گفت و انتقادهای تندی بر اطرافیان هدایت، دوستان و هم‌مشربانش وارد آورد که آنها را بسیار برآشفت. پس‌ازآن تا مدت‌ها خانوادهٔ هدایت، دوستان او را متهم به قدرنشناسی کردند و یاران هدایت، خانواده‌اش را به درک‌نکردن نابغه‌ای که از درون آن جمع برخاسته بود.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۲۶و۸۲۷}}</ref>
===جایزه‌ای ادبی به نام هدایت===
===نگاره‌ها ترسیمی از هدایت===
این برنامه به همت نشر هنوز و جهانگیر هدایت از سال 81 آغاز به کار کرد شرکت کنندگان آثار ادبی خود را از اول خرداد تا آخر آبان ماه به دفتر این مراسم ارسال می‌کنند و جوایز نفرات برتر در روز ۲۸ بهمن (سالروز تولد هدایت) اهدا می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی =http://sadegh-khan-hedayat.com/faHome.aspx|عنوان =}}</ref>
# «انتقاد بر فیلم ملانصرالدین در بخارا» و «انتقاد بر ترجمهٔ کتاب بازرس اثر گوگول» مرداد۱۳۲۳، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال اول
# «معرفی کتاب خاموشی دریا اثر ورکور» اسفند۱۳۲۳، مجلهٔ سخن، شماره۳، سال دوم
# «آمدن شاه بهرام ورجاوند» تیر۱۳۲۴، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
# «انتقاد بر ترجمهٔ رسالهٔ زعفران اثر ابوالعلاء معری» مرداد۱۳۲۴، مجلهٔ پیام نو، شماره۹
# «یادداشتی بر کتاب فرق‌الشیعه» مهر۱۳۲۵، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال سوم
# «توضیحی دربارهٔ قدمت قصهٔ بلبل سرگشته» آذرودی۱۳۲۵، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
# «ضحاک و فریدون» اسفند۱۳۲۹، مجلهٔ ایران‌آباد، شماره۱۲
# «دربارهٔ شعر نو» اسفند۱۳۳۲، روزنامهٔ پولاد، شماره۲۸۸، سال هشتم
# «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» دفاع صادق هدایت از ایران و زبان فارسی، سال۱۳۴۷ و ۱۳۴۸، مجلهٔ سخن، دورهٔ هجدهم
===سبک و لحن و ویژگی آثار===
===سبک و لحن و ویژگی آثار===
مشغله فکری هدایت که در کلیه آثار قبل از ۱۹۳۷ او یافت می‌شود بر محور عشق و مرگ دور می‌زند ولی هدایت نویسنده است نه شاعر نه فیلسوف او نمی‌خواهد نظریاتش را به صورت سیستم در بیاورد و به خواننده حقنه کند.
{{بلی}} هدایت در آثارش، نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان مشروطه به‌زبان معاصر را که درحال تکوین بود، ادامه می‌دهد. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ سبک اوست. بهباور [[سیروس شمیسا]] در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند. برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد ساده و روشن بیان میکند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان= سبک نثر داستانی هدایت|ژورنال= پژوهش‌های نقد ادبی|تاریخ= زمستان۱۳۹۶|صص= ۱۳و۱۴}}</ref>{{سخ}}
نویسندگی برای هدایت وسیله بیان احساسات و تأثرات و در یک کلمه دریافت خود از زندگی است آنچه را که می‌اندیشد و به هر گونه که می‌اندیشد بر صفحه کاغذ می‌ریزد در انتخاب کلمات دقت نمی‌کند و برای زیبایی ترکیب آنها زحمت نمی‌کشد تا جایی که کسانی به او خرده گرفته‌اند که به فرم و تکنیک داستان‌نویسی آشنا نیست گفته‌اند سبک [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] در هدایت نفوذ و تأثیر داشته است.<ref name=اثر/>
بهباور [[پرویز ناتل خانلری]] همین توجه‌به سادگی است که باعث می‌شود در نوشته‌های هدایت به‌ندرت با مترادف‌ها و مکررها برخورد می‌کنیم. نویسنده در کارهایش می‌کوشد که همان کلمهٔ لازم را پیدا کند و روی کاغذ بیاورد. او معتقد است که وجه تمایز هدایت از دیگر نویسندگان هم‌زمانش، این است که هدایت عبارت‌پرداز نیست.<ref name="atshsodachahahrda">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان= سبک نثر داستانی هدایت|ژورنال= پژوهش‌های نقد ادبی|تاریخ= زمستان۱۳۹۶|ص= ۱۴}}</ref>{{سخ}}
هدایت بهترین نمونه‌های ادبیات مردم‌گرا و شخصیت‌هایی در پیوند با وقایع اجتماعی ارائه میکند:
{{بلی}} دیگر ویژگی مهم نثر هدایت، تناسبی است که او بین درون‌مایه و سبک نثر داستان رعایت میکند؛ مثلاً در داستان «میهن‌پرست» نخستین بندهای داستان که به معرفی «سیدنصرالله» اختصاص دارد تدارکی است حساب‌شده برای لحنی که در سراسر داستان حفظ شده است. این وحدت لحن که جنبهٔ روایی داستان را تقویت میکند ذهن خواننده را به زمینه‌های اجتماعی داستان نیز معطوف می‌سازد. در این بخش از داستان، هدایت با انتخاب تعابیر کنایی و ترفندهای لفظی و کاربرد مفردات و ترکیبات ادیبانه و عامیانه دربرابر خودنمایی زبان «سیدنصرالله» که لغات عربی را با مخرج صحیح و اصیل استعمال میکند و «شک و تردید از معلومات خود در ذهن مستمعان باقی نمی‌گذارد» نوعی بدیل و نقیضه ساخته است.<ref name="atshsodachahahrda"/>{{سخ}}
هدایت در «حاجى آقا» تصویری زنده و در یاد ماندنی از یک تاجر تیپیک ایرانی ترسیم میکند و در «فردا» به رنج‌‌هاى کارگران می‌پردازد.
آثار صادق هدایت مملو از لطیفه‌های تند و شوخی‌های نیش‌دار است. در آثار او بیزاری از ابتذال و میل به ردکردن عقاید جاری دیده می‌شود. در آثار او می‌توان حملات کم‌وبیش سختی به مسائلی که عموماً در آن زمان مورد توجهٔ عامهٔ مردم است، استخراج کرد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص=۳۶}}</ref>{{سخ}}
به قول [[جلال آل‌احمد|آل‌احمد]] [[«بوف کور»]] به دنبال خود یک سلسله ادبیات بوف کوری به وجود آورده.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =صدسال داستانه‌نویسی ایران|صفحه =}}</ref>
{{بلی}} آثار ناسیونالیستی و رمانتیک هدایت بازتابی از موج آریایی‌گری، بیگانه‌ترسی و بیگانه‌زدایی‌اند که در دهه‌های نخستین قرن بیستم به‌سرعت در میان روشن‌فکران، تجددطلبان و تحصیل‌کردگان رشد کرده بود. هم تأثیر محیط و هم تأثیر آرای شخص هدایت در آن دوران در آثارش مشهود است. بهباور محمدعلی همایون کاتوزیان، این آثار هدایت، خوانشی‌ترین آثار اوست؛ اما داستان‌های رئالیستی و انتقادی هدایت تاحد زیادی از شخص، شخصیت و عواطف او فاصله دارند. موضوع این داستان‌های هدایت معمولاً زندگی مردم عادی است که اگر او از درون دربارهٔ آنها نظری داشته باشد از بیرون نسبت به آنها تعصبی نشان نمی‌دهد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۶۷}}</ref>{{سخ}}
به‌طورکلی ویژگی‌های نثر هدایت، چنین برمی‌شمارند:
# هدایت همچون نویسندگان معاصر دیگر، از زبان عامیانه استفاده کرده است و بهخصوص برخی واژگان عامیانه نثرش غرابتی خاص برای خواننده دارد.
# شخصیت‌های روشن‌فکر هدایت بیشتر به زبانی شاعرانه که در آن واژگان فرنگی کم نیست و پر از ابهامات فلسفی و پوچی است، سخن می‌گویند.
# توصیفات نثر هدایت بیشتر بر شخصیت و فضاسازی متمرکز است و ویژگی اصلی هر دو تیرگی است.
# یکی از ویژگی‌های مهم فکری در نثر هدایت، کاربرد مؤلفه‌های ابهام‌زا است که نشان از تردید‌های ذهنی او دارد.
# در نثر هدایت همه‌گونه تکرار از حرف، واژه و جمله و بهخصوص عدد دیده می‌شود.
# نحو نثر هدایت درمجموع ساده، اما نمونه‌های نسبتاً زیادی از نارسایی‌های زبانی به‌چشم میخورد.
# نثر هدایت، بهخصوص در [[بوف کور]]، [[سه قطره خون]] و [[زنده‌به‌گور]] شاعرانه است. تشبیه، اسناد مجازی، استعاره‌های رمزی و نوعی متناقض‌نما مهم‌ترین عناصر شاعرانهٔ نثر هدایت است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان= سبک نثر داستانی هدایت|ژورنال= پژوهش‌های نقد ادبی|تاریخ= زمستان۱۳۹۶|ص= ۴۸}}</ref>
===کارنامه فهرست آثار===
===بررسی چند اثر هدایت===
صادق هدایت در سال ۱۳۲۳ نوشته:
====[[بوف کور]]====
:ادبیات ایران بیشتر از هرچیزی به ترجمه شاهکارهای ادبی قدیم و جدید خارجه نیازمند است زیرا یکى از علت‌های بزرگ جمود و عدم تناسب و رشد فکرى ما نسبت به کشورهای متمدن، نداشتن تماس با افکار و سبک‌‌‌ها و روش‌های دنیای امروزه است همان‌طور که امروز ناگزیریم از لحاظ علمى و هنری و فنی از دنیای متمدن استفاده بکنیم از لحاظ ادبی و فکری نیز راه دیگری در دسترس ما نخواهد بود و برای این منظور نیازمند ترجمه دقیق و صحیح آثار ادبی دنیا هستیم متأسفانه باید اقرار کرد که از این حیث بسیار فقیر می‌باشیم، به طوری که از هزار و یک آثاری که باید ترجمه و شناخته شده باشد، به فارسی ترجمه نشده است و آنچه شده طرف اطمینان نمی‌باشد، چون اغلب در ماهیت این کتابها دخل و تصرف فاحشی شده است و عبارات مسخ گردیده به نحوی که با اصل تطبیق نمی‌کند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =صدسال داستان‌نویسی ایران|صفحه =}}</ref>
=====خلاصهٔ داستان=====
====تألیفات====
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:BlindOwlCover.jpg|120px|چپ]]مردی بی‌نام، نقاش پیشه، متفکر، خدانشناس و سراپا وسوسه شروع میکند به تعریف دردی باورنکردنی و به نوشتن جریان اتفاقی مافوق‌طبیعی که دو ماه و چهار روز قبل اتفاق افتاده و زندگی‌اش را دگرگون و زهرآلود کرده است. این مرد می‌گوید که هدفش از نوشتن بیشتر و بهتر شناختن خود است. دو ماه و چهار روز قبل در سیزدهم‌فروردین، شب‌هنگام زنی سیاه‌پوش، جلوی خانهٔ راوی ظاهر می‌شود. این زن دختر اثیری است که راوی قبلاً از توی سوراخ هواخوری در خانه‌اش او را دیده و شیفته‌اش شده بود؛ اما بعداً نتوانست دوباره او را پیدا کند و حتی سوراخ هواخوری هم برای همیشه ناپدید شد. دختر اثیری وارد خانه می‌شود و بدون اینکه حرفی بزند روی تخت راوی دراز می‌کشد. راوی مقداری شراب لای دندان‌های کلیدشدهٔ دختر می‌ریزد و پهلویش دراز می‌کشد. ملتفت می‌شود که دختر مرده است. راوی احساس میکند که باید دو کار انجام دهد. یکی اینکه از چشم‌های مورب ترکمنی و افسونگر دختر تابلو بکشد و دوم اینکه دختر را دفن کند. نزدیک سپیدهٔ صبح چشم‌های دختر به‌طور معجزه‌آسایی باز می‌شود و راوی آنها را روی کاغذ می‌کشد. سپس جسد دختر را تکه‌تکه میکند و تکه‌ها را در چمدان می‌تپاند. در بیرون از خانه، پیرمردی با کالسکهٔ نعش‌کشی پیدا می‌شود که راوی و چمدان سنگینش را به شاه‌عبدالعظیم می‌برد. آنجا حین کندن گور، کالسکه‌چی یک گلدان عتیقه مربوط به شهر ری باستانی پیدا میکند. جسد دختر که دفن شد راوی تک‌وتنها در تاریکی میگردد. دوباره پیرمرد کالسکه‌چی پیدایش می‌شود و گلدان را به راوی تعارف میکند و او را سوار کالسکه میکند و به خانه‌اش می‌رساند. در خانه، راوی حین نگاه‌کردن به گلدان متوجه می‌شود همان تصور روی تابلوی خودش و همان صحنهٔ دختر اثیری که از سوراخ هواخور دیده بود دور گلدان نیز نقاشی شده است. او درحال‌کشیدن تریاک، محو تماشای هر دو تصویر می‌شود. راوی در ادامهٔ داستان می‌نویسد که پس از کشیدن تریاک در دنیای جدیدی بیدار می‌شود که در آن به شهر ری می‌گویند: «عروس دنیا» یعنی راوی در عالم خواب و رویا به زندگی یا وضعیت قرون وسطایی برگشته است. در این دنیای جدید و قدیمی باز راوی می‌نویسد اتفاقی افتاده که باید آن را برای سایهٔ خود تعریف کند؛ ولی این دفعه از دستگیرشدن توسط داروغه و یک دسته گزمه می‌ترسد و می‌نویسد که لکه‌های خون به عبا و شالگردنش چسبیده است. راوی اضافه میکند که دیروز مردی جوان به‌نظر می‌رسید درحالیکه امروز همانند پیرمردی است شبیه مرد کالسکه‌چی و عین مرد خنزرپنزری که هر روز بساطش را در کوچهٔ روبهروی پنجرهٔ اتاق راوی پهن میکند. در دنیای جدید، راوی تنها نیست. زنی دارد که او را لکاته صدا می‌زند و خانوادهٔ زن و یک پرستار و حکیم‌باشیِ محل دوروبر او حاضرند. به‌علاوه مدتی است که راوی ناخوش است. او ابتدا سرگذشت مادر و پدر خود را می‌نویسد که هرگز آنها را ندیده و سپس به پیشامدهای پنج روز متوالی می‌پردازد که در روز آخر با ریخت و لباس پیرمرد خنزرپنزری و گزلیک به‌دست به اتاق زنش می‌رود و حین عشق‌بازی با او چاقو به بدن زن فرومی‌رود و زن می‌میرد و یکی از چشم‌های زن سرانجام در دست راوی است. در این هنگام راوی در آینه به خود نگاه کرده و مشاهده میکند که عین پیرمرد خنزرپنزری شده است. راوی از شدت اضطراب ناگهان بیدار می‌شود. تقریباً موقع طلوع آفتاب است. گلدان را جست‌وجو میکند تا بیشتر تصویر دختر اثیری روی آن را مشاهده کند؛ اما گلدان نیست. از خانهٔ او پیرمرد کالسکه‌چی همراهبا چیزی شبیه کوزه در دستمال، با چالاکی از خانهٔ او دور می‌شود. راوی به خود نگاه میکند و می‌بیند سرتاپایش آلوده به خون است. درضمن فشار وزن مردهای را روی سینه حس میکند... کتاب در همین‌جا تمام می‌شود.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۸|ک= بوف کور|ص= ۱تا۱۷۸}}</ref><ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= هیلمن|عنوان= بوف کور هدایت|ژورنال= ایران‌شناسی|تاریخ= تابستان ۱۳۷۷|ص= ۲۸۵تا۲۸۷}}</ref>}}
# رباعیات خیام، سال۱۳۰۳
# انسان و حیوان، انتشارات بروخیم
# فواید گیاهخواری، چاپ برلین ۱۳۰۶
# زنده بگور، سال۱۳۰۸
# اسیرفرانسوی، سال۱۳۰۹
# پروین دختر ساسان، تهران ۱۳۰۹، انتشارات امیرکبیر، کتابخانه فردوس
# مجموعه '''''زنده بگور'''''، تهران ۱۳۰۹، انتشارات امیرکبیر، مشتمل بر داستان‌های: ''زنده بگور''، ''اسیرفرانسوی''، ''داود گوژپشت''، ''مادلن''، ''آتش پرست''، ''آبجی خانم''، ''مردهخورها''، ''آب زندگی''
# مجموعه '''''سه قطره خون'''''، تهران ۱۳۱۱، انتشارات امیرکبیر، شامل داستان‌های: ''سه قطره خون''، ''گرداب''، ''داش آکل''، ''آینه شکسته''، ''طلب آمرزش''، ''لاله''، ''صورتک‌ها''، ''چنگال''، ''محلل''
# اصفهان نصف جهان، تهران ۱۳۱۱، انتشارات امیرکبیر
# علویه‌خانم، تهران ۱۳۱۲، انتشارات امیرکبیر
# نیرنگستان، تهران ۱۳۱۲، انتشارات امیرکبیر
# مازیار(با همکاری [[مجتبی مینوی]])، تهران ۱۳۱۲، انتشارات امیرکبیر
* دارالمجانین: [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] کتابی دارد تحت عنوان «دارالمجانین» که درمورد زندگی صادق هدایت است. اثر در واقع نخستین کتاب ادبی (تقریباً داستان واره) است که دربارهٔ زندگی صادق هدایت نگارش یافته و جلال آل‌احمد در نامه‌اش به جمال‌زاده از این کتاب نام برده و خطاب به جمال‌زاده می‌نویسد که در دارالمجانین به هدایت دهن کجی کرده‌ای.
* چهل داستان برای صادق هدایت (چاپ اول پاییز ۹۶)
* در پس کوچه های پاریس با برادرم صادق هدایت (چاپ دوم، پاییز ۹۶)
* نیمه پنهان سرگذشت صادق هدایت از جهانگیر هدایت
* یاد هدایت ۸۲: گزیده‌ای از داستان‌های شرکت کننده در دومین دوره‌ی جایزه ادبی صادق هدایت
* یاد هدایت ۸۱: گزیده‌ای از داستان های شرکت کننده در اولین دوره‌ی جایزه‌ص ادبی صادق هدایت
* سی و شش روز با صادق هدایت: جهانگیر هدایت، ۱۳۸۱
* آلبوم «آهوی تنها» مجموعه نقاشیهای صادق هدایت: جهانگیر هدایت، ۱۳۸۱
* خیام صادق، مجموعه آثار صادق هدایت درباره‌ی خیام: مقدمه و گردآوری جهانگیر هدایت، ۱۳۸۱
* سه قطره خون، نقدها و نظرها، ترجمه‌ی انگلیسی: مقدمه و گردآوری جهانگیر هدایت، ۱۳۸۱
* آلبوم «از مرز انزوا» مجموعه کارت پستال‌های صادق هدایت: مقدمه و گردآوری جهانگیر هدایت،۱۳۸۱
* مرد اسیری: حسن عطایی راد، سید جلال قیامی میرحسینی، ۱۳۸۲، ۴۸۵صفحه
* صادق هدایت و هراس از مرگ: دکتر محمد صنعتی، ۱۳۸۰، ۴۳۰صفحه
* آلبوم «حسرتی، نگاهی و آهی» مجموعه عکس‌های صادق هدایت: جهانگیر هدایت، ۱۳۷۹
* هدایت و سپهری: دکتر بهرام مقدادی، ۱۳۷۹، ۱۹۰صفحه
* تاویل بوف کور: محمد تقی غیاثی، ۱۳۷۷، ۲۵۷صفحه
* زندگی و عشق و مرگ از دیدگاه صادق هدایت: شاپور جورکش، ۱۳۷۷، ۲۶۰صفحه
* ارزیابی آثار و آرای صادق هدایت: مریم دانایی برومند، ۱۳۷۶، ۲۸۰صفحه
* زندگی و هنر صادق هدایت: سیروس طاهباز، ۱۳۷۶، ۲۴۹صفحه
* نامه های صادق هدایت: محمد بهارلو، ۱۳۷۴، ۴۰۰صفحه
* بر مزار صادق هدایت: بوسف اسحاق پور (به زبان فرانسه)، ترجمه باقر پرهام، ۱۳۷۳، ۱۱۷صفحه
* صادق هدایت: محمد رضا قربانی، ۱۳۷۲، ۲۰۸صفحه
* صادق هدایت و مرگ نویسنده: دکتر محمد علی همایون کاتوزیان، ۱۳۷۲، ۱۸۹صفحه
هدایت دهه بیست شمسی را به ترجمه آثار کافکا (١٣٣٢) و چند داستان کوتاه، و اندیشیدن درباره دنیای دلهره‌آمیز او مى‌گذراند و پیام کافکا (١٣٢٧) را در ستایش از کافکا و به واقع در توضیح اندیشه‌‌هاى خود مى‌نویسد.
====مجموعه داستان‌هاى سگ ولگرد====
این مجموعه در سال ١٣٢١ منتشر مى‌شود. هدایت در داستان‌هاى این کتاب بار دیگر به مضمون‌‌هاى مورد علاقه خود مى‌پردازد.
در '''دُن ژوان کرج''' که نقدى است بر رمان‌هاى پَست عشق آلود، '''کاتیا''' و '''تجلّی'''، رفتن معشوقه با دیگری، سبب فروریزی درونىِ مرد عاشق مى‌شود.
آدم‌‌هاى بیگانه و تنهاى داستان‌هاى '''بن بست'''، '''تخت ابونصر''' و '''تاریکخانه''' نیز در هر گام به دام تازه‌‌‌‌اى بر مى‌خورند تا عاقبت به بن بست برسند و مرگ را با آغوش باز بپذیرند. همه آنها با سرگشتگی در جستجوى گمشده‌‌‌‌اى هستند؛ در '''سگ ولگرد''' هویت از دست رفته، در '''تجلّى''' و '''بن بست''' عشق و دوستی فنا شده و در '''تخت ابونصر''' امنیت و آسایش رخت بر بسته را مى‌جویند و نمى‌یابند.
هدایت در بهترین داستان کتاب،از زاویه دید تازه یک سگ به زندگی سگىِ انسان‌ها مى‌نگرد، گویى از دنیاى پر تزویر آدمها به دنیای بی تکلّف، لاابالی و بچگانه حیوانات پناه برده و در انس با آنها سادگی، احساسات و مهربانى را، که در زندگى از آن محروم مانده بود، جستجو مى‌کرد.
پات، سگى از نژاد اصیل، وقتى به دنبال ارضاى تمایلات جنسى خود رفته گم شده است. در اینجا هم، مثل بوف کور، فاصله باریکى میان نزدیکى جنسى و مرگ وجود دارد. زیرا هدایت نیازمندى‌‌هاى طبیعی را با احتیاجات منطقی و انسانى متناقض مى‌داند.
هرکس به نوعى پات را مى‌آزارد. حس مى‌کرد وارد دنیای جدیدی شده که نه آنجا را از خودش مى‌دانست و نه کسی به احساسات و عوالم او پی مى‌برد. جست‌و‌جوى قهرمانان داستان‌هاى دیگر نیز براى یافتن دنیاى گمشده قدیم به شکست مى‌انجامد. مرد عجیب احوالِ داستان '''تاریکخانه''' لذّتِ لحظه خوشبختى را به کمک خودکشی حفظ و تثبیت مى‌کند. '''سگ ولگرد''' مى‌تواند داستان زندگى انسانى بیگانه در جامعه‌‌‌‌اى پست باشد.
او یا باید اصالت و آرمان خود را حفظ کند و رنج ببرد، یا به ابتذال تن دهد و برای گرسنه نماندن دم بجنباند و اجازه دهد هرکس قلاده‌ای بر گردنش زند و به نوعى آزارش دهد. اگر چنین کند، و با زندگى متداول بسازد، سر از زباله دانى‌‌‌ها در مى‌آورد و پس از سگدو زدن‌‌هاى بى نتیجه -مثل پات که در پى اتومبیل مى‌دود- از پاى در مى‌آید.
هدایت پوچی و بیهودگی زندگی زمانه خود را به شکلى هنرمندانه بیان مى‌کند. در این داستان، حیوانى که
در ته چشم هایش یک روح انسانی دیده می شود حتى نمى‌تواند کوچک‌ترین اعتراضی به زیست خفّت‌بار خود کند. او از اصل افتاده‌ای است که به جزاى گناهى نامعلوم، چون سگى ولگرد قربانى مى‌شود. به واقع، قهرمانِ نوعىِ هدایت -مثل خود نویسنده- به پایان کار خود نزدیک می شود. آیا این شخص یک نفر بچه اعیان خسته و زده شده از زندگی بود یا ناخوشی غریبی داشت؟ در هر صورت مثل مردم معمولى فکر نمى‌کرد.
زندگى او تشکیل شده از یک رشته عدم موفقیت، دوندگى‌‌هاى بیهوده و عشق های ناکام.
همه قهرمانان مجموعه سگ ولگرد زندگى خود را مرور مى‌کنند و طی تک گفتارهاى بلندى به جمع‌بندى افکار خود مى‌پردازند.
هدایت داستان '''تخت ابونصر''' -افسانه‌ای تخیلی-علمى درباره زنده شدن یک مومیایی باستانی- را در ستایش دنیای گمشده قدیم نوشت؛ و در داستان طنزآمیز'''میهن پرست''' مناسبات اجتماعىِ معاصر را به سخره گرفت و صدای اعتراض خود را بر ضد سیاستمداران فضل فروش اما فاسد و غیر مسئول بلند کرد، و با نشان دادن حقارت روحى اینان، به تحقیر دوران مشعشع پرورش افکار پرداخت.
افشاى چهره واقعى کسانى که از اعتبار اجتماعى بالایی برخوردارند، اما ازعوامل سقوط فرهنگ و جامعه هستند. مضمون اساس آثار جدید هدایت را تشکیل مى‌دهد.
بن مایه آثار هدایت ضدیت با اقتدار پدرسالار است. در افسانه آفرینش (خیمه شب‌بازی در سه پرده) و '''قضیه‌‌هاى ولنگارى'''(١٣٢٣) و '''توپ مروارى''' براى استهزاى موضوع مورد نظر از فرم‌‌هاى کمیک و کاریکاتورى بهره مى‌جوید.
====حاجی آقا====
هدایت در '''حاجى آقا''' (١٣٢٤) به توصیف زندگى یک شخصیت تیپیک در قالبی نمایشی مى‌پردازد. حاجى ابوتراب نماینده
طبقه‌‌‌‌اى است که با وجود ضعف و بیمارى و افتادن در سراشیب زوال، همچنان بر مسند قدرت است و مى‌کوشد دیکتاتورى سیاه رضا شاه را تجدید و تحکیم کند. به قول منتقدى حاجى الگوى یک سرمایه دار سنتّى، حماسه حقیر یک طبقه اندک مایه است. پدرسالار بوف کور در وجود او عینیت مى‌یابد.
پس از وقایع شهریور ١٣٢٠ و سقوط رضاشاه، حاجى نیز چون بسیاری از همگنانش از تهران مى‌گریزد.
اما به زودى اوضاع عادى مى‌شود و همه دزد‌‌‌ها و خائن‌‌‌ها و جاسوس‌‌‌ها و جانى‌‌‌ها و همکاران حاجى که با او همسفر بودند، پیروزمندانه به تهران
بر مى‌گردند و از طریق احتکار غذا و دارو در دوران جنگ، سودهاى کلان مى‌برند.
حاجى در هشتى خانه‌اش مى‌نشیند و آدم‌‌هاى گوناگون به دیدارش مى‌آیند؛ در برخورد با هر یک از آنان، جنبه‌‌‌‌اى از شخصیت حاجى رو مى‌شود.او سهام‌دار کارخانه، قاچاقچى، مقاطعه کار و مالک است و هدایت با تیزبینى او را در مرکز ثقل امور جارى جامعه قرار مى‌دهد.او از میهن‌پرستى دم مى‌زند، اما با سفارت‌خانه‌‌هاى بیگانه ارتباط دارد؛ حسرت امنیت دوره دیکتاتورى را مى‌خورد و چشم به راه قدوم هیتلر، ثانیه شمارى مى‌کند.
حاجى، نماینده سرمایه‌دارى تجارى ایران، خصائل ملاکین را دارد، اما سودهاى سرشارى از توسعه مناسبات سرمایه‌دارى وابسته مى‌برد. عوامل متعددى براى حفظ این وضع دارد که روزنامه‌نگاران قلم به مزد و دیگران از آن جمله‌اند. پس از پایانِ جنگ، آمریکا جاى آلمان را در ذهن او مى‌گیرد
به طورى که قسمتى از سرمایه‌ى خود را به آنجا منتقل مى‌کند.
در این داستانِ سراسر بحث و جدل، هدایت حرف‌‌هاى خود را از دهان منادى الحق مى‌زند:
:من در این جامعه که به فراخور زندگى امثال شما درست شده نمى‌توانم منشاءِ اثر باشم، وجودم عاطل و باطل است... اما افتخار مى‌کنم در این چاهک خلا هیچکاره‌ام... توى این چاهک فقط شماها حق دارید که بخورید و کلفت شوید... اما من محکومم که از گند شماها خفه بشوم.
=====تحلیل و بررسی=====
* صادق هدایت اولین بار سال۱۳۱۵ [[بوف کور]] را در بمبئی هندوستان به‌شکل چاپ دستی با خط خودش و به‌صورت پلی‌کپی منتشر کرد. نخستین نوبت چاپ این اثر در ایران برمی‌گردد به انتشار بخش‌هایی از ''بوف کور'' به‌صورت پاورقی در روزنامهٔ «ایران» در سال۱۳۲۰.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۳}}</ref>
* در «بوف کور» صحنه‌ها عموماً مبهم، رؤیاانگیز، سربسته و مرموز است و محل وقوع این صحنه‌ها دنیایی بین دنیای خواب و بیداری است؛ یعنی دنیایی که انعکاسی از دنیای حقیقی دارد.
* خواننده «بوف کور» احساس تلخ و ناگواری از سازگاری دنیا، دشواری رسیدن به مقصود، شکنجهٔ روحی، بیزاری از همه‌کس و همه‌چیز در خود می‌یابد. می‌بیند حتی آنچه مطلوب آدمی است با همهٔ فریبندگی‌ها، زیبایی‌ها و عشوه‌گری‌ها همچون لاشهٔ مردهای گندانیده شده است. ایمان محکم به پوچ‌بودن، مجازی‌بودن، منفی‌بودن، ناپایدار‌بودن، مسخره‌بودن دنیا در سطربه‌سطر رمان محسوس است. دنیایی که در آن پناهگاهی جز عالم نیستی نمی‌توان یافت و زندگی نوعی کشمکش در درونِ وجود و نوعی دربه‌دری و آوارگی در دنیای وجود است. دنیایی لغزنده و گریزان، محکوم و مطرود، محدود و پست، پرآشوب و پردغدغه و پر از بیم و هراس. دنیای رجاله‌ها، دنیایی که در آن آدمی پیوسته است با نیروی معنوی مردهای تجزیه‌شده که لاشه‌اش گندیده است و مگس و زنبورهای طلایی گرد آن در پروازند؛ ولی وزن این لاشه همچنان روی سینه فشار می‌آورد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص= ۴۹و۵۰}}</ref>
* قسمت اول رمان چه از لحاظ ساختمان و چه از لحاظ لحن، شیوهٔ رمانتیک‌های قرن بیستم است و جنبهٔ تراژیک این مکتب را در مسئلهٔ مرگ‌واری حفظ کرده است. معشوق در این قسمت، خودِ مرگ است که به‌صورت یک دختر اثیری تجلی میکند و در قسمت دوم، زنی است که به شخصیت‌های گوناگون ظاهر می‌شود؛ نه‌اینکه زن‌های مختلفی باشند که به یک چهره درآیند. شالودهٔ «بوف کور» بر جریان عشق شکست‌خوردهٔ جوانی بنا شده که از زن فقط نگاه سرزنش‌آمیز دیده است و در خود، فرورفته و در تنهایی می‌سوزد و برای اینکه از چنگ شیدایی و دلدادگی خود رها شود داستان این عشق را روی کاغذ می‌آورد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۴}}</ref>
* در قسمت اول، راوی داستان عصارهٔ نظریهٔ خودش را دربارهٔ عشق و مرگ، در زمان محدود یک روز، با اشخاصی معدود و لمس‌نشدنی و گذرا بیان میکند. اشخاص قسمت دوم رمان شبح‌وار نیستند. شخصیت‌های داستان‌اند و هریک بهدقت وصف می‌شوند. هرچند اسم خاص ندارند و چهره‌شان به یکدیگر شبیه است؛ ولی مشخصاتشان طوری است که هریک نمونه‌ای از افراد کوچه و خیابان و بهخصوص اطرافیان راوی را می‌سازند.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۷}}</ref>
* در ''بوف کور'' هدایت از تمام صنایع ممکن هنر و مخصوصاً هنر نویسندگی عصر خود استفاده کرده و از یک سرگذشت منطقی که از صافیِ «بین خواب و بیداری» گذشته باشد آگاهانه‌ترین اثر زمان خود را ساخته است. از این حیث کار او شبیه کاری است که ''ادگار آلن پو'' در شعر معروفش «غراب» کرده است. ادگار آلن پو این شعر را آگاهانه و به‌طورعمد، با دقت بسیار بران صورت ساخته است.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۸۹}}</ref>
* در قسسمت دوم ''بوف کور'' هدایت نیز همچون معماری هنرمند و ماهر، ساختمانی بنا کرده که هر جز آن حاوی حرف‌ها، اندیشه‌ها و احساسات اوست. در این قسمت، هدایت این نوول را بسط داده و از آن رمان ساخته است.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۰}}</ref>
* بهنقل از مصطفی فرزانه، انگیزه‌ٔ هدایت از نوشتن «بوف کور» این بود:
{{گفتاورد تزیینی|فقط می‌خواهم پیش از اینکه بروم بمیرم، دردهایی که مرا خرده‌خرده مانند خوره یا سلعه، گوشهٔ این اتاق خورده است روی کاغذ بیاورم؛ چون به این وسیله بهتر می‌توانم خودم را مرتب و منظم کنم. آیا مقصودم نوشتن وصیت‌نامه است؟ هرگز. چون نه مال دارم که دیوان بخورند و نه دین دارم که شیطان ببرد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۲و۳۹۳}}</ref>}}
* به‌گفتهٔ [[حسن قائمیان]] از دوستان نزدیک هدایت:
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:Hasan Ghaaemian On Bouf Kour.jpg|100px|راست]]''بوف کور مسلماً در همان حالتی نوشته شده که کافکا در آن حالت چیز می‌نوشته؛ یعنی در حالت خواب و بیداری، در عالم رؤیا، در عالم خلسه... در بوف کور فرار هدایت، از زندگی معمول و گریز او از حقیقت‌های این زندگی که سرشار از ابتذال و پستی است کاملاً هویداست.''<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشتهها و اندیشه‌های او|ص=۴۸}}</ref>}}
* از دههٔ بیست که «بوف کور» برای اولین بار انتشار یافت مسئلهٔ منابع آن و نفوذ سایر آثار در آن، موضوع بحث‌های بسیار شد. دیدگاه غالب در آن زمان ملهم از نظرات حزب توده بود که هنوز نیز البته با قوت و مقبولیت بسیار کمتری رواج دارد و براساس این دیدگاه، بوف کور موقعیت سیاسی زمان رضاه‌شاه را منعکس میکند. [[احسان طبری]] در سال۱۳۲۶ طی مقاله‌ای این تفسیر را برای نخستین بار مطرح کرد. او در صحبت از هدایت، ضمن‌آنکه بوف کور را تراوشاتی از «تاریکی‌ها و تلخ‌کامی‌های روح هدایت» و دون شأن نویسنده‌ای مترقی می‌داند درعین‌حال ارزیابی‌‌اش از کتاب «سند محکومیت جامعهٔ مبتذل عصر، مبین عظمت روح کسی است که در آن محیط خفقان‌آور رنج کشیده است.»<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۷}}</ref> هرچند پس از مرگ هدایت، دیگر افرادی که وابسته به حزب توده بودند این تفسیر را گسترده کردند و گفتند:
:''با تشدید تسلط دیکتاتوری هدایت بیشتر در تیرگی یأس و بدبینی فرومی‌رود. فشار دیکتاتوری برای تحکیم پایه‌های لرزان فرمان‌روایی‌اش به‌طور مدام افزایش می‌یابد. دستگاه تفتیش عقاید وحشیانه به کاوش وجدان‌ها می‌پردازد. در این موقعیت هدایت از زبان بوف کور سخن می‌گوید.''<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۸}}</ref>
* کاوش‌های بسیاری نیز دربارهٔ تأثیرپذیری هدایت از آثار خارجی و دیگر منابع شد. کافکا، سارتر، خیام، ریلکه، ژرار دونروال، ادگار آلن‌پو و دیگران را از نویسندگان تأثیرگذار بر ساخت «بوف کور» می‌دانند. ''مایکل بیرد'' در کتابش «بوف کور به‌عنوان یک رمان غربی» با استفاده از منابع ادبی غربی و نیز چند اثر دیگر هدایت، در بررسی خاستگاه غربی رمان، توجه خود را روی دو فرآیند متمرکز میکند: ''«فرآیند نفوذی و فرآیند ارتباطی مابین فرهنگ‌ها.»'' آنچه مسلم است یافتن تأثیر متقدمان در کار نویسنده لزوماً از اعتبار و اصالت آن کم نمی‌کند. هر نویسنده‌ای بدون شک تحت نفوذ فرهنگ و ادب سرزمینی قرار دارد که خود در آن نشو و نما کرده است.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۸}}</ref>
* نتیجه آن که رمان «بوف کور»، با دست‌وپنجه نرم‌کردن با مسئله‌ای جهانی، بدون اینکه از شرق و غرب تأثیرات چشمگیری در ساخت ادبی‌اش بگیرد مرز‌ها را پشت‌ِسر گذارد و تبدیل به اثری بین‌المللی شد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۹}}</ref>
حاجى آقا داستانى بى اوج و هول و ولاى داستانى است و با تغییراتى جزئى به مقاله‌‌‌‌اى تبلیغى بدل مى‌شود. هدایت نتوانسته است شخصیت و عملکرد حاجى را به شکلى داستانى بر متن زندگى اجتماعى توصیف کند. بی‌شک مدتى پس از خواندن داستان، گفتوگوها و حرف‌‌هاى شعارى از یاد مى‌روند، زیرا تکرارى و عارى از خلاقیت هنرى‌اند. اما پیرمرد، رفتار و حرکاتش فراموش نشدنى است و در ذهن خواننده مى‌ماند. با وجود ضعف داستان و اغراقی که به کار رفته، حاجی آقا چهره‌‌‌‌اى زنده، قابل لمس و یکى از تیپ‌‌هاى ماندنى ادبیات معاصر ایران است. به قول منتقدىی: بزرگى این رمان در بازنمایى تیپیک زندگى بورژوازى بازرگان در شخصیت حاجى است. منش فرصت طلبانه، نرمش بى‌اندازه‌ى خوى و رنگارنگى چهره‌ى سیاسى این جناح از بورژوازى را که مى‌تواند با شکل‌‌‌ها و موقعیت‌‌هاى گوناگون اجتماعی خود را هماهنگ و یگانه کند، هدایت با هوشمندى و باریک بینى نشان داده است.
====[[سه قطره خون]]====
* خلاصهٔ داستان:
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:ThreeDropOfBloodCover.jpg|120px|چپ]]راوی داستان که نامش در پایان کتاب، میرزااحمدخان معرفی می‌شود یک سال است که در تیمارستان به‌سر می‌برد و مدتی است می‌خواهد قلم به‌دست گیرد؛ ولی غیر از عبارت «سه قطره خون» چیزی نمی‌تواند بنویسد. در تیمارستان تیپ‌های مختلفی بستری‌اند. روشن‌فکر (راوی و تقی)، ناظم، دکتر، شاعر (عباس)، آدم‌های عوام و رجاله مثل محمدعلی، حسن، رخساره و بیگانه‌ای که قصاب معرفی شده است. همهٔ این افراد، بهخصوص آن‌هایی که در تیمارستان بستری شدند دیوانه‌اند حتی خود راوی که کل روایتش هذیانی است و نیز زمانی که دربارهٔ دختری جوان که با یک زن و مرد به ملاقات عباس آمده بود آن استنباط غیرمنطقی را مطرح میکند: «آن دختر به من می‌خندید. پیدا بود که مرا دوست دارد. اصلاً به هوای من آمده بود. صورت آبله‌روی عباس که قشنگ نیست.»{{سخ}}
سیاوش، رفیق راوی و نیز پسرعموی رخساره، نامزد راوی است. کسی که راوی در پایان داستان از سَروسِرّش با رخساره یاد میکند. ناظم که از همه دیوانه‌تر است و به‌ظاهر عاقل می‌نماید قاتل اصلیِ گربه است. البته دو تیپ دیگر، عباس (شاعر) و راوی (روشن‌فکر) نیز قاتل گربهٔ نرند؛ چراکه هر دو شعر «سه قطره خون» را سروده و خوانده‌اند:
{{شعر|نستعلیق|سبک=color: darkred}}{{ب|دریغا که بار دگر شام شد|سراپای گیتی سیه‌فام شد}}
{{ب|همه خلق را گاه آرام شد|مگر من که رنج و غمم شد فزون}}
{{ب|جهان را نباشد خوشی در مزاج|به‌جز مرگ نبود غمم را علاج}}
{{ب|ولیکن در آن گوشه در پای کاج|چکیده است بر خاک سه قطره خون}}
{{پایان شعر}}
شعر به اینجا که می‌رسید مادر رخساره با تغییر از اتاق بیرون می‌رود. رخساره ابروهایش را بالا می‌کشید و می‌گوید: «این دیوانه است.» بعد دست سیاوش را میگیرد و هر دو قهقه می‌خندند و از در بیرون می‌روند. به‌هرحال، افراد ناشناس دیگری نیز در قتل این گربه که صدایش در عشق‌بازی با نازی (گربهٔ ماده) گوش‌خراش است، دخیل‌اند. قاتلان معمولاً گربه‌ها را مجرم می‌دانند؛ اما می‌گویند «سه قطره خون» مال گربه نیست. مهم‌تر از همه، فقط آدمها نیستند که قاتل گربه‌اند؛ بلکه عشق و هوس نیز مایهٔ مرگ گربه‌هاست.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= تسلیمی|عنوان= تحلیل سه قطره خون با رویکرد جامعه‌شناسی ساخت‌گرا|ص=۱۷۸ و ۱۷۹}}</ref>}}
* مجموعه‌داستان «سه قطره خون» برگزیده‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت و شامل ده داستان است که «طلب آمرزش» را ''فرخ غفاری'' ترجمه کرد. در پایان این کتاب توضیحی دربارهٔ برخی از واژگان فارسی آمده است. برخی از معروف‌ترین داستان‌های هدایت در این مجموعه جا دارد؛ مانند '''سه قطره خون، گرداب، داش‌آکل، محلل، آینهٔ شکسته، طلب آمرزش، گجسته دژ'''.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= پوینده|عنوان= معرفی کتاب: سه قطره خون|ژورنال= کلک|تاریخ= خرداد۱۳۶۹|ص= ۱۸۴}}</ref>
====[[سگ ولگرد]]====
* خلاصهٔ داستان:
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:SageVelgardCover.jpg|120px|چپ]]«پات» سگ اسکاتلندی در هوس یافتن ماده‌سگی، صاحب خود را گم میکند و در کوچه و بازار سرگردان می‌شود. مردم از آزار و اذیت این سگ بی‌پناه، پرهیز ندارند و از شاگرد قصاب گرفته تا پسرک شیربرنج‌فروش به او سنگ می‌زنند. در میان این خستگی‌ها و کتک‌ها، بوهای مختلف او را به یاد خوشِ گذشته می‌اندازد. یاد دوران کودکی در آغوش پُرمهر مادر، بازی در میان سبزه‌ها، آسایش در خانهٔ صاحبش، دوستی با پسر صاحب‌خانه و... بوی غریزهٔ ماده او را به باغی می‌کشاند که سرانجام با چوب و دستهٔ بیل باغبانان از آنجا بیرون رانده می‌شود. هیچ‌کس احساس او را درک نمی‌کند و همه با او دشمنِ خونی‌اند و او شدیداً نیاز به محبت دارد. در پایان داستان شخصی به او خوراک لذیذی می‌دهد و او به‌خیال اینکه این شخص صاحبش شود دنبال ماشینش می‌دود؛ اما تمام بدنش درد میگیرد و او را از حرکت بازمی‌دارد و درنهایت با لاشهٔ سرد او و سه کلاغ که برای درآوردن چشم‌های میشی‌اش آمده‌اند داستان به‌پایان می‌رسد.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= شریفی ولدانی|عنوان= بازتاب اسطوره در سگ ولگرد|ژورنال= ادب و زبان|تاریخ= پاییزوزمستان۱۳۹۳|ص= ۲۳۹}}</ref>}}
* بررسی اثر:{{سخ}}
''سگ ولگرد'' عنوان مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت است که در سال۱۳۲۱ به‌چاپ رسید. «سگ ولگرد» از همین مجموعه، اولین داستانِ کوتاه هدایت است که از هنگام انتشار، با استقبال زیادی مواجه شد. برخی از نویسندگان آن دوره، مانند [[جلال آل‌احمد]] این داستان را موفق‌ترین اثر هدایت دانسته‌اند. بهباور آل‌احمد، منظور از سگ در این داستان، شخص هدایت است؛ زیرا در جامعه‌ای زندگی میکند که او را به‌دلیل عقاید و افکارش طرد کرده‌اند. داستان «سگ ولگرد» را از همان سال‌های اول پس از انتشار، نقادان، نویسندگان، هنرمندان، فیلم‌سازان و شعرا استقبال کردند. بهباور برخی داستان «انتری که لوطی‌اش مرد»، نوشتهٔ [[صاق چوبک]]، تقلیدی هنری از این داستانِ هدایت است.<ref name= ''طرد هدایت''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= شریفی ولدانی|عنوان= بازتاب اسطوره در سگ ولگرد|ژورنال= ادب و زبان|تاریخ= پاییزوزمستان۱۳۹۳|ص= ۲۳۴}}</ref>
====فردا====
==مطالعهٔ منابع بیشتر==
در مقابل حاجى آقا، داستان '''فردا'''(١٣٢٥) توصیفى از زندگى و مبارزات کارگران در فضایى اندوه‌بار است. این داستان که از لحاظ به کار گرفتن صناعت جریان سیال ذهن براى پیشبرد داستان، از نخستین آثار ایرانى است، از دو تک گویى تشکیل شده است. در آغاز '''مهدى زاغى''' حرف مى‌زند.
===کتاب===
او کارگرى دل‌زده است و روحیه‌ى تیپیک کارگران داستان‌هاى حزبى آن دوره را ندارد(بر خلاف حاجى) و اعتراض‌هایش از سر بى حوصلگى و سرخوردگى است. او هم، چون روشن‌فکران و کارمندان داستان‌هاى هدایت، با خویشتن درگیر است:
# «کتاب صادق هدایت» محمود کتیرایی، تهران: اشرفی، ۱۳۵۰
:این سرما از هوا نیست، از جاى دیگه آب مى‌خوره؛ تو خودمه. {{سخ}} و یک بار مى‌گوید:
# «نابغه یا دیوانه؟!: ناگفته‌ها دربارهٔ صادق هدایت» محمود طلوعی، تهران: علمی، ۱۳۸۷
# «یکصدمین سال تولد صادق هدایت در ایران و جهان» جهانگیر هدایت، تهران: دنیای دانش: جاویدان، ۱۳۹۱
در واقع، این حرف هدایت است که از دهان مهدى بازگو مى‌شود. مهدى زمانى گرایشى به حزب یافته ولى دیرى نگذشته که از فرصت طلبى‌‌‌ها سرخورده و به حزبى‌‌‌ها گفته است:
===مقاله===
:شماها مرد عمل نیستید، همه‌اش حرف مى‌زنید... غلام راست مى‌گفت که من درست مقصودشان را نمى‌فهمم. شاید این هم یک جور سرگرمیه.
# «[[بوف کور]]، غنای فرم و محتوا» محمد تقوی، فصلنامهٔ زنده‌رود، سال اول، ش:۱، پاییز۱۳۷۱، ص:۴۵تا۵۴
# «آب از سرچشمه گل‌آلود است» علی‌رضا حافظی، ادبیات داستانی، سال اول، ش:۱۱، شهریور۱۳۷۲، ص:۳۸تا۴۰
# «که سر به کوه و بیابان تو داده‌ای ما را» پیتر ایوری، کلک، ش:۷۱و۷۲، بهمن و اسفند، ص:۴۰۹تا۴۱۲
==نوا و نما و نگاه==
<gallery>
پرونده: Hedayat&javani.jpg
پرونده: Hedayat..sadegh.jpg
پرونده: Hedayat javan.jpg
پرونده: Hedayat.sadeq.jpg
پرونده: Hedayat.s.jpg
مهدى که براى کار در چاپ‌خانه‌اى به اصفهان رفته است، همراه دو رفیق دیگرش، در یک اعتصاب کارگرى کشته مى‌شود.
در تک گویى دوم، که طبیعى‌تر از کار در آمده است، غلام -دوست مهدى و عضو اتحادیه و حزب- پس از اطلاع از مرگ مهدى، درباره‌ى او مى‌اندیشد.
حزب به او امید خوشبختى در '''فردا''' را مى‌دهد،
اما فردا او باید در عزاى رفیقش شرکت کند.
====توپ مرواری====
طنز هدایت شدیدترین و نومیدانه‌ترین جلوه‌ى خویش را در '''توپ مروارى''' مى‌یابد. بخشى از این اثر در نخستین ماه‌‌هاى تابستان سال١٣٣٢، به صورت پاورقى هفته‌نامه‌ى آتشبار انتشار یافت.
هدایت مى‌کوشد غبار افسانه‌اى را از روى تاریخ کنار بزند و صاحبان اقتدار و متفکرانِ دربارى را هجو کند. و با نمودنِ ابتذالِ درونىِ بزرگان، حقارت روحى آنان را برملا کند و نظام شاهنشاهى را مورد طعن و لعن شدید قرار دهد. با این حال، از موضع تاریخ‌سازی مردم و موقعیت‌‌هاى مشخص اجتماعى حرکت نمى‌کند بلکه از دیدگاهى فرویدى بر نقش غرایز جنسى شخصیتها در تاریخ تاکید مى‌ورزد. مثلا علت حمله‌ى نادر شاه به هند و آوردن توپ مروارى به ایران را ناشى از خواست زنان یائسه‌اش براى آبستن شدن به مدد توپ مى‌داند!
در توپ مرواری بازگویی داستان توپی که در میدان ارک قرار داشت و زنان (بر اساس باورى خرافی)
برای آبستن شدن سوارش می‌شدند، بهانه‌ى مرور بر مقوله‌ى قدرت از دوره‌ى صفویه تا دهه ۱۳۳۰ می‌شود. هر سطر این داستان اشاره به موضوعی تاریخی دارد، و هدایت برای بازگویی تاریخ به سلیقه خود، قالبی ابتکاری می‌آفریند این نوشته لحنى افسانه‌وار و زبانی هتّاک دارد هدایت با نثر پختهٔ کلاسیک مآبِ خود نثر متون کهن را تقلید میکند. و با به کارگیری زبان‌های عربی، ترکی و لهجه‌های گوناگونِ زبان فارسی به نوعی در هم آمیختگی عجیبی از سرگذشت‌‌‌ها و باورها دست می‌یابد. همه امور مهم را به شوخی میگیرد تا تابوها را بشکند و با خرافه‌پرستی مقابله کند.
پادشاه اندلس، کریستف کلمب را فرا می‌خواند تا به تسخیر بلاد تازیان رود. کلمب به جای رسیدن به عربستان سرزمین آمریکا را کشف میکند و در آنجا توپ را می‌یابد. آن را با خود به پرتغال می‌آورد کاشفان -مستعمره‌چی‌های بعدی- توپ را به جزیره هرمز می‌آورند توپ، عامل استعمار، به مرور نشانه‌ای از قدرت نظامی و جنسی می‌شود، و از ورای تاریخ آن، تاریخ رسوخ استعمار و بهره‌وری‌های آن از ناآگاهی و خرافه‌پرستی مردم شرق، بازگو می‌شود. وقتی سپاه دراویش (صفوی جزیره‌ى هرمز را از پرتغالی‌‌‌ها میگیرد، دختر البو قرق پرتغالی، توپ را با خود به هند می‌برد. نادر توپ را از هند به ایران بازمی گرداند. برخورد هدایت به تاریخ، برخورد یک قربانی است که طبعا نمی‌تواند وقایع تاریخی را جدّى بگیرد، بلکه از آن مضحکه‌‌‌‌اى می‌سازد و عظمت آن را به سخره میگیرد. وقایع تاریخ یک فاجعه یا رومان است که به تناسب مقتضیات وقت هر مورّخى مطابق سلیقهٔ خودش از میان هرج و مرج اسناد تاریخی بهره‌برداری کرده است.
منتقدی معتقد است: توپ مرواری آخرین اثر هدایت است و در آخرین دوران کمال و پختگی و بلوغ فکری او نوشته شده است. در آن روزگار هدایت بر اثر مطالعه آثار جیمز جویس به دقایقی از قبیل آهنگ کلمات و موسیقی آنها، و صدایی که بر اثر تلفظ چند کلمه از پی یکدیگر از جمله برمى‌خیزد، و دقایقی از این نوع ، توجه بسیار داشت... هر یک کلمه را با دقت بسیار برگزیده، و هزاران گوشه و کنایه و لطف و ظرافت هنری را در ترکیب کلمه به کلمه‌ى آن در نظر داشته و حتی آهنگ کلمات آن را از نظر فرو نمی‌گذاشته است.
با این همه توپ مرواری اثرى پراکنده است. البته بخشی از پراکنده‌گویی‌‌‌ها به عمد و برای گریز از مخاطرات صورت گرفته است، زیرا هدایت در نوشتن تاریخ ملاحظهٔ هیچ چیز را نکرده و بی‌پروایی بسیار به خرج داده است. طنز هدایت در این اثر گاه جرقه می‌زند تا هرآنچه شرف انسانی را به یغما می‌برد در آتش بسوزاند. اما این طنز جانبدار و هیجانی، به هجوى تلخ و نومیدانه تبدیل می‌شود. زیرا، تنها فایدهٔ تاریخ این است که از مطالعه‌اش به ترقی و آینده بشر هم ناامید می‌شود. هدایت، برخلاف دهخدا که با سلاح خنده به مردم امید می‌دهد و پایداری آنان را در برابر استبداد و جهل برمی‌انگیزد، بیشتر قصد انتقام جویى از عامه نادانی را دارد که او را از نفرت و بیزاری لبریز کرده‌اند.
هدایت که در نخستین دوره نویسندگی خویش چند نمایشنامه و داستان تاریخی سفارشی نوشته بود، در این دوره آثاری سفارشی در جهت باورهای سیاسی مردم گرایانه می‌نویسد، و در هر دو مورد تابع سلیقه حاکم بر فضای روشن‌فکری می‌شود. هدایت به زودی، با درک ماهیت احزاب از آنان دوری می‌گزیند. برای او در آینده نیز چون گذشته امیدی نیست. در جهانی که همواره او را پس می‌زند، پاسخی برای خود نمی‌یابد؛ و چون می‌داند که آزادی فردی -جدا از رهایی جامعه - امکان ندارد، گریزى فردی را بر می‌گزیند و خود را می‌کشد. عاقبت در وجود پر تناقض او، نومیدی بر امید چیره می‌شود. مردم زندگی می‌کنند و از جنبش‌‌‌ها و شکست‌‌‌ها می‌گذرند،اما نمی‌توانند نویسنده‌‌‌‌اى را، که ضمن ترس از ناآگاهی ویرانگر مردم، آنها را دوست داشت و در جهت پیروزی آنها می‌نوشت، همراه خود ببرند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان =صدسال داستان‌نویسی ایران|صفحه =}}</ref>
====[[بوف کور]]====
گروهی هدایت را با بوف کور می‌شناسند واین کتاب رابهترین اثر او می‌دانند و عده‌ای آن را فاقد ارزش تلقی می‌نمایند.
=====بوف کور از دید [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]]=====
:مثلا صادق هدایت خواسته از سبک سور رئالیسم استفاده بکند. به اعتقاد من بدترین کتابش همین کتاب بوف کوراست.
=====اظهار نظر نجف دریابندی=====
:از [[بوف کور]] خوشم نمی‌آید، برای اینکه زیادی منحط است. منحط به معنی، دکادان یعنی در آستانه فساد.<ref name=آدینه>{{یادکرد ژورنال|عنوان =|ژورنال =ماهنامهٔ آدینه شماره۳۷|سال =۱۳۶۸|صفحه =۲۰}}</ref>
===ناشرانی که با او کار کرده‌اند===
ناشرانی که آثار هدایت را به‌چاپ رسانده‌اند در زمان حیات و بیشتر بعد از مرگش:
سیمرغ، مجید، فردوسی، امیراکبیر، مجله سخن، بازرگانی نجات، مجمع جهانی اهل بیت، نشر قطره، انتشارات نگاه، نشر ناژین، نشر آزادمهر، انتشارات صادق هدایت،انتشارات راشین، کتاب‌سرا، راویان مهر، دانش نگار، آوا نوشت، معین، جامه دران، کاروان، امید فردا، نیک فرجام، انگیزه مهر، آوای مکتوب، جامی مصدق، آلاچیق، نشر علم، آوای چکامه، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، هنر پارینه، زریاب، روزگار بدرقه جاویدان، ارمغان، کتاب کوله پشتی، گهبد، آریابان، بادبادک، ورجاوند، نشر چشمه، اسطوره، نشر باهم.
کتاب‌های هدایت به زبان‌های؛ ترکی، آلمانی، انگلیسی،
فرانسه، هلندی، ایتالیایی، ژاپنی، رومانیایی، سوئدی، چینی و استانبولی ترجمه شده و توسط ناشران زیر چاپ و منتشر گردیده‌اند.
Grove press, suhrkamp verlag, goethe&hafis verlage, l-aleph, jose corti, feltrinelli, yapi kerdi yayinlari.oneworld classics, Velage editation, studio editorial, Phebus, Sirueal Henan university press, Poorna publications, Hakusuisha, Kokusho, keibunsha, university of texaspress, Dejongboeken, palto yayinlari, atac yayinlari, kirmizi yayinlari, pales yayinlari ,nora kitap, timasyayinlari, dorlionyayinevi, insankitap, ayriniti yayinlari, edityra polirom.
===تجدید چاپ‌ها===
====با سانسور====
تجدید چاپهای آثار نویسنده همرا سانسور فراوان بود تا جایی که گاهاً اثر را مخدوش می‌کرد (به قول کاتوزیان اثر چنان مثله می‌شد که حتی فهم آن نیز برای نویسنده ٔاثر نیز دشوار می‌نمود) و تنها چند اثر او توسط انتشارات صادق هدایت در اصفهان و زیر نظر جهانگیر هدایت از جمله [[بوف کور]] بعد از چهل سال (برابر با نسخهٔ اصلی) در سال ۱۳۸۳ تجدید چاپ شد و بقیهٔ آثار با سانسور چاپ شدند.
====تجدید چاپهای فراوان====
بعد از انقلاب؛ چاپ کتاب‌های هدایت بعد از مدتی وقفه از سر گرفته شد و تجدید چاپ فراوان شد:
# {{یادکرد وب|نشانی= https://nl-nl.facebook.com/groups/ZndgyMbhm/|عنوان= دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمی دشنام‌شنیده|ناشر= فیس‌بوک صادق هدایت|تاریخ انتشار= ۱اسفند۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۱۸فروردین۱۳۹۹}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-9/440853-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DB%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%AC-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C|عنوان= حیات سیاسی نیما یوشیج و صادق هدایت در گفتوگویی منتشرنشده با زنده‌یاد انور خامه‌ای|ناشر= رکنا|تاریخ= ۸آذر۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۱۹دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2597|عنوان= بیانات در دیدار اعضای گروه ادب‌وهنر صدای جمهوری اسلامی ایران|ناشر= دفتر حفظ و نشر آثار خامنه‌ای|تاریخ= ۵اسفند۱۳۷۰|تاریخ بازدید= ۱۹دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://karvand.persianblog.ir/aN3Bj5YoK4Cgn43LkyX4-%D8%B3%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A7%D9%84%D8%AB|عنوان= سه خاطره(از بیستمین سال‌مرگ مهدی اخوان ثالث)|ناشر= کاروند| تاریخ انتشار= ۶شهریور۱۳۸۹|تاریخ بازدید= ۲۸دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.cinemajournal.ir/43-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%87-%DA%A9%DB%8C%D9%88%D9%85%D8%B1%D8%AB-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D9%81//|عنوان= ۴۳ سال بعد از تجربه کیومرث درم‌بخش، پرویز فنی‌زاده، کارگردانی کمنامونشان سراغ «بوف کور» رفت!|ناشر= نت‌نوشت|تاریخ= ۲۹مارس۲۰۱۷|تاریخ بازدید= ۶بهمن۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://netnevesht.com/sahereh-movie-critic/|عنوان= بررسی تطبیقی فیلم ساحره به‌کارگردانیِ داوود میرباقری و داستان عروسک پشت‌ِپرده از صادق هدایت|ناشر= نت‌نوشت|تاریخ= ۲۶خرداد۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۲۲دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://arttalks.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A8%D9%88%D9%81-%D9%86%D9%87-%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%88%D8%B1/|عنوان= نمایش بوف نه‌چندان کور، روایت غیروفادار سجادی از بوف کور|ناشر= آرت‌تالک|تاریخ بازدید= ۱۵دی۱۳۹۸}}
صادق هدایت داستان‌نویس، منتقد ادبی، مترجم و پژوهشگر زبان پهلوی و ادبیات فولکلور، روزنامه‌نگار و نمایشنامهنویس بود.
* * * * *
اهالی ادبیات، صادق هدایت را در ردیف‌های نخست نویسندگان بزرگ معاصر ایران می‌دانند.[۱] هدایت بیش از چهل عنوان داستان، سه نمایشنامه، سه مقاله دربارهٔ فرهنگ توده (فولکلور)، مطالعاتی دربارهٔ خیام و کافکا، پژوهش‌هایی درخصوص زبان پهلوی و ترجمه‌هایی از این زبان به‌فارسی، برجای گذاشته است.[۲] از آثار بسیار برجستهٔ هدایت و مهم‌ترین اثر داستانی ادبیات ایران، رمان بوف کور است که نخستین رمان فارسی نیز شناخته می‌شود.
او طی زندگی‌اش با افراد سرشناس بسیاری در ارتباط بود با آنها رابطهٔ دوستی داشت و به‌طور متقابل، بر آنها تأثیر گذاشت و از آنها تأثیر می‌گرفت. پرویز ناتل خانلری، بزرگ علوی، مجتبی مینوی، مسعود فرزاد، محمدضیاء هشترودی، حسن قائمیان، صادق چوبک و ابوالقاسم انجوی شیرازی برخی از این افراد بودند.[۳]
درعین‌حال منتقدانی نیز داشت که شاید نیما سرشناس‌ترینشان باشد. نیما به ارزش‌های راهگشای کار هدایت آشنا بود و انتقادهایش به او زمانی به‌شکل نقد ادبی و با استدلال‌های شفاف فنی بیان می‌شد و زمان دیگری متوجه مضمون آثار کسی است که به‌قول او انگار نمی‌خواهد در دنیای «بدون انزجار و وحشت» زندگی کند. بنیان‌گذار شعر نو در پایانِ نامه و پس از انتقادهای فراوان به کاستی‌های کار هدایت از منظر داستان‌نویسی مدرن، نثر او را می‌ستاید و تلاش‌هایش در این زمینه را هم‌سنگ کار خود در شعر عنوان میکند:
«کاری که تو در نثر انجام دادی، من در نظم کلمات خشن و سقط انجام داده‌ام که به نتیجهٔ زحمت آنها را رام کرده‌ام... .»[۴]
او فروردین۱۳۳۰ در آپارتمانی اجاره‌ای در خیابان «شامپیونه» پاریس، پایتخت فرانسه، با گاز به زندگی خودش پایان داد.[۵]
هدایت در پنج‌سالگی (با لباس سفید)، همراهبا خواهران، برادران و عموزاده‌هایش، باغ پدربزرگ (نیرالملک)
از راست: عیسی، صادق و محمود هدایت
در کنار برادرانش، عیسی و محمود
شانزده‌سالگی، تهران
جوانی سرشار از شور
درحال تخته‌نردبازی با محمد مقدم
همراه جمعی از دانشجویان (ایستاده)، فرانسه، ۱۳۰۶
همراهبا ترز، معشوقهاش و مادر او
تصویری پس از اولین اقدام به خودکشی، پاریس ۱۳۰۷
حضور در جشن بالماسکه، تهران، ۱۳۰۹
قلهک تهران، ۱۳۰۹
از چپ: هدایت، حسن رضوی، بزرگ علوی و دو نفر از دوستان اطراف تهران، ۱۳۰۹
یک شب توی باغچه برّه یا گوسفندی را به درخت بستند. سراسر شب بع‌بع می‌کرد. بامدادان او را کشتند. ظهر که به خانه برگشتم، فهمیدم از گوشت همان بره یا گوسفند غذا پخته بودند. بوی خون و گوشت توی دماغم پیچیده بود. دلم آشوب شد و دیگر لب به گوشت نزدم.[۶]
«ژان دو لاری ویر»
«
نقل از هدایت:
پدرم برای آموختن زبان فرانسه اهمیت خاصی قائل بود. شروع کردم به خواندن کتاب به این زبان و به‌دنبال نصیحت فلسفی، ترجمهٔ مقالات و داستان‌های کوتاه از زبان فرانسوی، چون مجلات آن دوره فقط برای ترجمه حاضر بودند دستمزد بدهند. ضمناً از این راه می‌توانستم پول توجیبیِ کمی به‌دست بیاورم. مجله‌ای که بیش از دیگران دستمزد می‌داد، مجلهٔ هفتگی ترقی بود که برای آن، هفته‌ای یک شعر یا یک نُووِل یا سرگذشت شخص مشهوری را ترجمه می‌کردم. بعد از مدتی که برای این مجله چند داستان از چخوف، گیدو ماپاسان، چند شعر از بودلر، ورلن و کنتس دو.نو.آی که به‌سختی ترجمه کردم، به صرافت افتادم که اشعار بی‌قافیه و به‌صورت نثری را که می‌سازم به‌صورت ترجمه از یک شاعر فرانسوی جا بزنم. اسم این شاعر را گذاشتم «ژان دولاری ویر» و به نام مستعار «فری» مترجمش بودم.
سردبیر مجله، مدرسی، مردی بود ادیب و لیسانسهٔ حقوق. این اشعار را می‌پسندید و ظاهراً مورد لطف خوانندگانش می‌یافت و بابت هر ستون مجله، بیست تومان به من می‌پرداخت. تااینکه وقتی خواستم به فرنگ بیایم، به دیدنش رفتم. به او گفتم: «راستی اگر کسی برایتان ترجمه‌ای از ژان دولاری ویر» آورد چاپ نکنید. پرسید: «چرا؟» گفتم: «برای اینکه همچو شخصی وجود ندارد!» مدرسی بی‌اینکه منتظر توضیحات من شود درحالیکه دیکسیونر لاروس کوچک را از جاکتابی پشت‌سرش برمی‌داشت، گفت: «الآن تاریخ تولدش راهم برایتان میگویم.» و البته اسم او را در صفحات اعلام این لغت‌نامه پیدا نکرد و دل‌چرکین شد.[۷]
»
اولین مواجهه با ادبیات اروپا
«
خاطره‌ای از هدایت:
در مدرسهٔ سن‌لویی یک کشیش بود که بهش فارسی یاد می‌دادم و او درعوض به من درس خصوصی فرانسه می‌داد. موجود عجیبی بود. با وجود کشیش‌بودن سلیقهٔ خاصی در ادبیات داشت. چشم و گوشش باز بود. از خدا و پیغمبر هم بجا و نا‌بجا صحبت نمی‌کرد. اصلاً او مرا تشویق به چیز نوشتن کرد. کتاب‌های «مریمه»، «تئوفیل گوتیه»، «ماپاسان»، «گوبینو»، «بودلر»، «ادگار آلن پو» و «هوفمان» را به دستم می‌داد. خوشبختانه هیچ تعصب ادبی نداشت. ادبیات روسی، آلمانی، اسپانیایی... و بالاخره هرچیز به‌نظرش جالب می‌آمد و عجیب این بود که تازه‌نویسنده‌هایی را هم که بعداً مشهور شدند، می‌شناخت؛ اما انتخاب نویسنده‌ها بی‌حساب‌وکتاب نبود. «دن کیشوت» را او به من داد، بخوانم. آن‌قدر هم از پاریس و وفور کتاب گفت، آن‌قدر از کوچه‌پس‌کوچه‌های پاریس تعریف کرد که وقتی به پاریس رسیدم انگار سالها آنجا زندگی کرده بودم.[۸]
»
یاد برادر
«
بهنقل از محمود هدایت:
اتاق صادق نزدیک در ورودی بود و پنجره‌هایش به خیابان باز می‌شد. او اکثراً در اتاقش بود؛ یا می‌خواند یا می‌نوشت. هروقت بی‌خبر سرمی‌رسیدم، می‌دیدم مشغول نوشتن است. عادت داشت که تا وقتی کسی را می‌دید یادداشت‌هایش را جمع می‌کرد و کنار میگذاشت. از او می‌پرسیدم: «چه می‌نویسی؟» شانه‌هایش را بالا می‌انداخت و می‌گفت: «ولش... بعد معلوم می‌شه!»
شب و روز کارش خواندن و نوشتن بود. چشمش ضعیف شده بود. چشمش درد می‌کرد. مدام قطره، توی چشمش می‌ریخت و مشغول کارش می‌شد. حتی یک بار ندیدم که او در آن اتاق، کاری جز خواندن و نوشتن بکند. زندگیش این طوری می‌گذشت.[۹]
»
مریدان احمق!
«
به‌گفتهٔ اردشیر آوانسیان:
بارها به منزل او [هدایت] رفته بودم. اتاق، اثاثیهٔ سادهٔ کمی داشت. گربه‌اش را بسیار دوست می‌داشت. بارها در منزلش به من گز اصفهان و باقلوای یزد داده است. پرسیدم: «صادق! تو که بودجه نداری! چطور چنین چیزهای گرانی می‌خری؟» تبسمی کرد و گفت: «احمق‌هایی هستند که برایم می‌فرستند.» بعدها فهمیدم که او مریدانی دارد که از یزد و اصفهان، این‌طور چیزها برایش می‌فرستند... عیب هدایت در آن بود که آدم مأیوس و ناامیدی بود و به‌طور مؤثری تحت‌تأثیر کافکا قرار داشت. علت هم آن است که در کشور، نهضتی قوی وجود نداشت؛ لذا او به ملت ایران، «ملت ریقو» می‌گفت.[۱۰]
»
هدایتِ بذله‌گو
پرویز ناتل خانلری باور دارد که بذله‌گویی هدایت از دو جا سرچشمه می‌گرفت؛ یکی استعداد خانوادگی آنها در بذله‌گویی و دیگری تربیت نیمه‌فرانسوی او. خانلری داستانی از زبان هدایت در این باره نقل میکند:
«
بعد از آنکه ما ریش و سبیل درآوردیم و به‌اصطلاح برای خودمان آدمی شدیم کم‌کم شروع کردیم به اینکه دَمی به خمره بزنیم و چون من مشروب‌های خوب را خیلی دوست می‌داشتم همیشه مقداری مشروب اصیل در کمدم پیدا می‌شد. پدرم موضوع را فهمیده بود. تا می‌دید ما شراب خوبی گیر آورده‌ایم و گذاشته‌ایم که سرِفرصت یک لیوان بخوریم، می‌آمد شراب را می‌برد یا بطری را نصفه می‌کرد و روی کاغذ می‌نوشت: «پسر! شرابت را خوردم شراب خوبی نبود. آن‌طورکه می‌گفتی دو تومان گران خریده‌ای، دو قران هم نمی‌ارزد.» و دو قران روی کاغذ میگذاشت و می‌رفت و ما در حسرت شراب می‌سوختیم.
یک روز باخبر شدم که برای پدر یک بطر کنیاک هنسی اعلا آورده‌اند. همین که غافل شد، رفتم سر کمدش. بطری را برداشتم و جایش کاغذ گذاشتم و نوشتم: «پدر! کنیاکت را خوردم بسیار مزخرف بود. حیف پول که آدم پول این کنیاک را بدهد؛ چون واقعاً به هیچ نمی‌ارزد پولی برایت نگذاشته‌ام.»[۱۱]
»
ترز: معشوقهٔ هدایت
ترز (therèse) معشوقهٔ صادق در رنس، زمان تحصیلش در پاریس بود. پدر ترز در جنگ جهانی اول در جبههٔ «ماژینو» کشته شده بود و مادرش آرزو داشت دختر او با مرد دل‌خواه خود ازدواج کند و خوشبخت شود.
نخستین اقدام
صادق هدایت در اوایل خرداد۱۳۰۷، برای نخستین بار اقدام به خودکشی کرد. بهنقل از تقی رضوی:
«
صبح آن روز هدایت را توی یک کافه در مرکز پاریس دیدم. خیلی گرفته به‌نظر می‌رسید. زیاد حرف نزد و بیشتر از معمول نوشید. موقع خداحافظی، چند کاغذ بهم داد تا برای دوست و اقوامش در تهران پست کنم. این بیشتر نگرانم کرد و خواستم تعقیبش کنم؛ اما توی شلوغی مترو او را گم کردم. آخرش رفتم پیش نصرالله انتظام، دبیر دوم سفارت در پاریس که بعداً اولین رئیس مجمع عمومی سازمان ملل شد. و گفتم که رفتار هدایت نگرانم کرده. بعد دوتایی یک‌راست رفتیم [محل زندگی هدایت] تا او را ببینیم که خانه نبود؛ اما اثاثیه‌اش را بسته بود. روز بعد، از تلاش ناموفق او برای خودکشی باخبر شدیم.[۱۲]
»
رضوی پس از این ماجرا هدایت را می‌بیند. هدایت برای رضوی این‌طور شرح می‌دهد:
تو پاریس که از تو جدا شدم یک‌راست به کافه‌ای در کشان [محل زندگی هدایت] رفتم و چند گیلاس دیگر هم زدم. حساب را پرداختم و بقیه‌اش را انعام دادم. بعد رفتم به یک نقطهٔ پرت‌افتاده کنار رودخانهٔ مارن و از بالای یک پل قدیمی شیرجه زدم آن تو. نمی‌دانستم که یک جفت جوان در قایق زیر پل سرگرم معاشقه‌اند. جوانک فوری پرید و مرا بیرون کشید؛ اما تا اسم و آدرس یک آشنای نزدیک را نمی‌دادم ول‌کُن نبود. بالاخره نشانی عیسی، برادرم را در مدرسهٔ توپخانه دادم.[۱۲]
عینک سیاه آقای نویسنده
عیسی هدایت برادر صادق که در زمان تحصیلِ هدایت در فرانسه در همان کشور درس نظامی می‌خواند پس از نخستین خودکشیِ هدایت، از تلاش سفارت ایران برای درمان مشکلات روحی صادق از طریق استخدام یک دکتر مغزواعصاب می‌گوید:
«
سفارت ایران، هدایت را به یک پروفسور مغزواعصاب معرفی کرد و پروفسور برای انجام معاینه و اظهار تشخیص خود هشت روز وقت خواست. در این هشت روز، از دور و نزدیک دربارهٔ او تحقیق کرد. نُووِل‌هایی را که او به‌زبان فرانسه نوشته بود، مطالعه کرد. حتی یک بار از من خواست که او را بی‌خبر از اتاقش بیرون ببرم تا مخفیانه همهٔ اثاثیه و آثارش را بهدقت بررسی کند و این کار را هم کردیم. به‌کمک مترجم اکثر آثار، نامه‌ها و یادداشت‌هایی را که به‌زبان فرانسه نوشته شده بود، مطالعه کرد. کتاب‌هایی را که او مطالعه می‌کرد، بررسی کرد. دست‌آخر با خود او به گفتوگو نشست و او را بهدقت معاینه کرد. بعد در حضور همهٔ اعضای سفارت، لبخندی زد و دست روی شانهٔ او گذاشت و گفت: «آقایان! این نویسندهٔ جوان شما از همهٔ ما سالم‌تر است و فقط یک عیب دارد. عیب او این است که دنیا را از پشت عینک سیاه تماشا میکند. سعی کنید این عینک را از جلوی چشم او بردارید!»[۱۳]
»
سوراخ‌کردن چشم‌های محمدرضاشاه!
«
اردشیر آوانسیان تعریف میکند که:
هدایت از عصبانیت و تنفری که نسبت به رضاشاه و خاندانش داشت بدترین فحش‌ها را به شاه و فامیلش می‌داد و فحش‌های آبدار حوالهٔ زن و دخترهای شاه می‌کرد.
روزی رفقا باز مرا بردند کافه. صادق هدایت وارد شد. ما را ندیده بود. نشست پشت یک میز. باعجله پول حقوقی را که از وزارت گرفته بود، درآورد. شروع کرد باعجله روی آن اسکناس‌ها نقاشی‌کردن. تا آخرین دانهٔ این اسکناس‌ها را درآورد و روی آنها نقاشی کرد و دیگر راحت شد و بعد شروع کرد به حرف‌زدن با دیگران. اما این نقاشیهای او چه بود؟ قبل از همه، سوزنی درآورد و چشم‌های محمدرضاشاه را سوراخ کرد. دو تا شاخ بالای سرش کشید و سیبیل‌های چخماقی برایش درست کرد.[۱۴]
»
هدایت بی‌حال‌وحوصله
دورانی که هدایت پس از انصراف از تحصیل به ایران بازگشته بود «آژانس پارس» بنگاهِ مطبوعاتی وابسته به وزارت خارجه بود. سالها بعد، این بنگاه به آژانس خبریِ غول‌پیکر پارس تبدیل شد که بعد از انقلاب اسلامی هم نام آن به «ایرنا» تغییر یافت. در این زمان محمدعلی جمال‌زاده و محمد مقدم هر دو هدایت را به نصرالله انتظام، رئیس این بنگاه معرفی کردند و او در آنجا مشغول‌به‌کار شد. اصلی‌ترین وظیفهٔ هدایت، ترجمهٔ مقالات مطبوعات خارجی بود؛ اما او فقط چند ماهی آنجا دوام آورد. مدتی پس از استعفای هدایت از آژانس پارس، وقتی جمال‌زاده، نصرالله انتظام را در ژنو دید از او چگونگی و دلیل استعفای هدایت را جویا شد و انتظام توضیح داد:
پس از چندی متوجه شدم هدایت، هنگام ترجمه، همهٔ فعل‌ها را در وجه شرطی صرف میکند. وقتی دلیل این کار را پرسیدم، پاسخ داد که بعدازظهرها هیچ وجه دیگری به فکرش نمی‌رسد! من گفتم که بنابراین بهتر است صبح‌ها ترجمه کنی. هدایت پاسخ داد که اصلاً ممکن نیست! چون صبح‌ها به‌هیچ‌وجه حال ترجمه ندارم![۱۵]
توهین نژادپرستانه
هم‌زمان با برگزاری جشن هزارهٔ فردوسی به‌سال۱۳۱۳ در تهران، علی مقدم و صادق هدایت جزوه‌ای منتشر کردند که مجموعهٔ آن، یعنی شعر مقدم و کاریکاتورهای هدایت، ریشخند و اهانتی بود به یکی از مهمانان مراسم، «جمیل صدقی زهاوی» که نمایندهٔ کشور عراق بود و در جشن حضور داشت و بر سر مزار فردوسی شعری به‌فارسی در ستایش او خوانده بود. این جزوه، اندکی پس از برگزاری مراسم هزارهٔ فردوسی منتشر شد و عنوان آن «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» بود که از طنزی تلخ در تحقیر شخصیت شاعر و توهین به اعراب و به‌سخره‌‌گرفتن شعری که در ستایش فردوسی سروده بود، مایه داشت. در مقدمهٔ کتاب «وغ‌وغ ساهاب» به‌چاپ فرانسه آمده است:
«
تهیه و تدوین این جزوه واکنشی است در اعتراض به شرکت شاعری از شاعران عراقی در کنگرهٔ بزرگداشت فردوسی. «پیشکش‌آوردن...» اعتراضی است مبتنی‌بر احساسات افراطی میهن‌پرستانه... و ملهم از همان مقولات «عرب را رسیده است...» و «تفو بر تو ای چرخ گردون، تفو...»
»
در همان مقدمه، از قول عیسی، برادر صادق آمده است که:
برخی می‌گویند هدایت به هندوستان رفت تا در کمپانی فیلم‌برداری کار کند یا برای خواندن زبان پهلوی رفت؛ ولی حقیقت چیز دیگری است. سال۱۳۱۳ آقای علی مقدم جزوه‌ای به نام «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» چاپ کرد که شکل عرب روی جلد آن را صادق کشیده بود. انتشار این جزوه، خشم جناب آقای علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ آن زمان را برافروخت و با کمک مراجع قانونی صادق هدایت ممنوع‌القلم شد و تحت‌تعقیب قرار گرفت... برای خاموش‌شدن سروصداها و آرامش اعصاب تحریک‌شده‌ٔ صادق صلاح بود که مسافرتی بنماید و چندی نگذشت که با فروش اثاثیه و کتاب‌هایش، به هندوستان رفت...[۱۶]
آخرین روزهای حضور در ایران
بنابه گفتهٔ اِنجوی شیرازی هدایت قبل از آخرین سفرش به اروپا بی‌اندازه خسته بود. سلسلهٔ اعصابش به‌کلی از هم در‌رفته بود. محیط هم از هر جهت ناراحتی‌های او را تشدید می‌کرد. ناچار به فکر سفر اروپا افتاد و برای مرخصیِ چهار‌ماهه و استعلاجی راهی شد. هرچند نیت هدایت این بود که در اروپا کاری پیدا بکند که با آن کار، مدتی در اروپا بماند. فروختن کتابخانه‌اش، خالی‌کردن اتاقش، بخشیدن اشیا یا کتاب‌هایش به اشخاص، بالاخص همراه‌بردن دورهٔ آثارش که از هر نسخه یکی جلد کرده داشت و در آنها تجدیدنظر کرده بود همهٔ اینها نشان می‌داد که او به‌شکل سفری طولانی یا لااقل بیشتر از چهار ماه رهسپار اروپا می‌شود. کتاب‌هایی که غالب آنها و بلکه همگی، حاشیه داشت و به خط دست او بود به نازل‌ترین بها به‌فروش رفت. آنگاه به فکر تخلیهٔ اتاق و بیرون ریختن «احمال» و «اشقال» دیگر افتاد. آنچه به او تعلق داشت و در آن اتاق کذایی پدری بود همه‌وهمه را بیرون ریخت و بیرون فرستاد. حتی کاغذهای سفید و مدادپاک‌کن و مداد و این قبیل وسایل را.[۱۷]
از کسانی که بر بالین صادق هدایت در آپارتمانش حاضر بودند نقل است که:
وقتی همراه با پلیس وارد آپارتمان شدیم پیکر لاغر و ضعیف هدایت به گونه‌ای قرار داشت که انگار یکی دیگر از شوخی‌های همیشگی‌اش را می‌کرد. در کنار تختش مبلغ ۴۵۱۰ فرانک جهت مراسم کفن‌ودفن قرار داشت. و همچنین نقل است که تکه‌های کاغذ پاره‌ای که نوشتهٔ کامل ازبینرفته بود و تنها چیزی که خوانده می‌شد این بود: «روی جاده نمناک»
و این همان سرنخی است که مهدی اخوان ثالث در شعر و متنی پرمحتوی می‌کوشد تا در موضوعات داستان‌های قبلی به موضوع داستان ازبینرفته که آخرین دستنوشتهٔ هدایت بوده پی‌ببرد.
نان‌خوردن از نام هدایت و بررسی قانونی آن
نگاهی گذرا به آثاری که پس از مرگ هدایت دربارهٔ او منتشر شده است نکته‌هایی را روشن می‌سازد. برخی باور دارند که از هر ده کتاب دربارهٔ هدایت دست‌کم هفت کتاب به‌گونه‌ای است که از آن بوی سودجویی می‌آید. گروهی، با تکثیر غیر‌مجاز و غیر‌اخلاقی، از آثار صادق هدایت نان می‌خورند. این افراد آگاهانه و به‌عمد، هر روز عنوان یکی از نوشته‌های هدایت را بر جلد مجموعه‌ای از نوشته‌های او حک کرده و کتاب جدیدی جعل می‌کنند. این کار، درمجموع نه به‌زیان هدایت که به‌ضرر ادبیات کشور است؛ چراکه با اعتماد و علاقهٔ خوانندگان آثار ادبی، برخورد غیرانسانی صورت میگیرد و نتیجهٔ آن، واخوردگی و سرخوردگی خوانندگان در درازمدت است. هر بار که عنوان یکی از داستان‌های صادق هدایت را روی جلد کتابی قرار دهند و به‌انتخاب خود، چند داستان و نوشته از هدایت را به‌شکل کتابی مستقل چاپ کنند به‌مرورد تعداد کتاب‌های صادق هدایت به تعداد نوشته‌های وی خواهد رسید. درحالیکه نویسنده در زمان حیاتش آثار خود را تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است. اخلاق و قانون نیز حکم میکند که همان طبقه‌بندی‌ها، مجموعه‌ها و نام‌گذاری‌های مد‌نظر و تأیید نگارنده، ملاک همیشگی باشد. علاوه‌بر این کام‌جوی‌ها هستند کسانی که در نقش محقق و نویسنده به جان نام و حیثیت ادبی هدایت افتادند و از نام او نان می‌خورند. به‌گونه‌ای که قبح این کار چنان کم‌رنگ شده که برخی از افراد سرشناس و محققانِ عنوان‌دار نیز از انجام آن روی‌گردان نیستند.[۱۹]
۱۳۲۲: انتشار داستان «آب زندگی»؛ انتشار «گزارش گمان‌شکن» و «کارنامه اردشیر پاپکان» ترجمه‌شده از متن پهلوی.
۱۳۲۳: انتشار «زند وهمن یسن»، ترجمه از متن پهلوی؛ انتشار مجموعهٔ «ولنگاری».
۱۳۲۴: عضویت در انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی؛ پیوستن به هیئت تحریریهٔ مجلهٔ پیام نو؛ برگزاری مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط ایران و شوروی در آبان‌ماه؛ سفر به شوروی برای شرکت در جشن بیست‌و‌پنجمین سال تأسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه در آذر به‌همراه هیئت و بهاتفاق علی‌اکبر سیاسی.
۱۳۲۵: تشکیل کنگرهٔ نویسندگان و گویندگان ایران با شرکت هدایت.
۱۳۲۷: انتشار «گروه محکومین» بهاتفاق حسن قائمیان.
۱۳۲۸: دعوت از هدایت برای شرکت در کنگره جهانی هواداران صلح و پاسخِ منفی وی به این دعوت.
۱۳۲۹: انتشار کتاب «مسخ» به‌همکاریِ حسن قائمیان؛ عزیمت به فرانسه.
۱۳۳۰: خودکشی با گاز در نیمهٔ دوم فروردین در سن ۴۸سالگی؛ خاکسپاری در ۲۷فروردین در گورستان پرلاشز پاریس.
شرح‌حالی به‌زبان هدایت
روشن است که وقتی هدایت درخواست علامه دهخدا را برای نوشتن شرح‌حالی از خود رد میکند آنچه از وی به‌جا مانده، زیر نوعی فشار و محذور بوده است. درواقع هدایت با این سطرها کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد: من همان‌قدر از شرح‌حال خودم رَم می‌کنم که درمقابل تبلیغات امریکایی‌مآبانه. آیا دانستن تاریخ تولدم به‌درد چه کسی میخورد؟ اگر برای استخراج زایچه‌ام است این مطلب فقط باید طرف توجه خودم باشد. اگرچه از شما چه پنهان، بارها با منجمان مشورت کرده‌ام؛ پیش‌بینی آنها هیچگاه حقیقت نداشته. اگر برای علاقهٔ خوانندگان است باید اول مراجعه به آرای عمومی آنها کرد. چون اگر خودم پیش‌دستی بکنم مثل این است که برای جزئیات احمقانهٔ زندگیم قدر و قیمتی قائل شده باشم. به‌علاوه خیلی از جزئیات است که همیشه انسان سعی میکند از دریچهٔ چشم دیگران خودش را قضاوت بکند و از این جهت مراجعه به عقیدهٔ خود آنها مناسب‌تر خواهد بود؛ مثلاً اندازهٔ اندامم را خیاطی که برایم لباس دوخته بهتر می‌داند و پینه‌دوز سرگذر هم بهتر می‌داند که کفش من از کدام طرف ساییده می‌شود. این توضیحات همیشه مرا به یاد بازار چارپایان می‌اندازد که یابوی پیری را در معرض فروش می‌گذارند و برای جلب مشتری به صدای بلند جزئیاتی از سن و خصایل و عیوبش نقل می‌کنند. از این گذشته شرح‌حال من هیچ نکتهٔ برجسته‌ای دربرندارد. نه پیش‌آمد قابل‌ِتوجهی در آن رخ داده، نه عنوانی داشته‌ام، نه دیپلم مهمی در دست دارم و نه در مدرسه شاگرد درخشانی بوده‌ام؛ بلکه برعکس، همیشه با عدم موفقیت روبه‌رو شده‌ام. در اداراتی که کار کرده‌ام همیشه عضو مبهم و گمنامی بوده‌ام و رؤسایم از من دل خونی داشته‌اند به‌طوری‌که هروقت استعفا داده‌ام با شادی هذیان‌آوری پذیرفته شده است. روی‌هم‌رفته، موجود وازدهٔ بی‌مصرف، قضاوت محیط دربارهٔ من می‌باشد و شاید هم حقیقت در همین باشد.[۲۱][۲۲]
صادق هدایت روز ۲۸بهمن۱۲۸۱ دو سال پیش از جنبش مشروطهٔ ایران، در تهران خیابان کوشک به‌دنیا آمد.[۲۳] پدربزرگش رضاقلیخان هدایت از رجال دورهٔ ناصری و پدرش رضا‌قلی اعتضادالملک، رئیس مدرسهٔ نظام بود و مادرش زیورالملک، دختر مخبرالسلطنه.[۲۴] دایی صادق، نصرالملک هدایت در دوران پهلوی ۱۴ بار وزیر و سناتور شد. زیورالملک، فردی تحصیل‌کرده بود و تمام روزنامه‌هایی آن دوران را می‌خواند و مانند اکثر خانوادهٔ هدایت وابستهٔ به فرهنگ دورهٔ قاجار بود و از دوران پهلوی دل خوشی نداشت. درضمن از آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها نفرت داشت و همیشه می‌گفت: «آمریکا، آب زیر کاه.»[۲۳] به‌گفتهٔ بیژن جلالی، پسرخالهٔ هدایت «[صادق] روحیهٔ طنز و تندیِ زبان و حدت ذهن و کج‌خلقی خود را از مادر به‌ارث برد.»[۲۵] نسبت صادق هدایت به رضاقلیخان هدایت، شاعر و مورخ قرن سیزدهم هجری قمری می‌رسد. مخبرالسلطنه، پدربزرگ مادری صادق نیز از همین خاندان بود. مخبرالسلطنه، هنگام قیام شیخ‌محمد خیابانی و شهادت او والی آذربایجان بود. وی در سال‌های تحصیل صادق در فرانسه، نخست‌وزیر رضاشاه بود و بارها در اختلافات هدایت با سفارت ایران در فرانسه و مقامات فرهنگی، از صادق، به‌شکل غیرمستقیم حمایت کرده بود.[۲۶]
هرچند خاندان هدایت، خاندانِ جاافتادهٔ قدیمی و در زمرهٔ اشراف آن زمان محسوب می‌شدند؛ پدر هدایت، از مقام خیلی بالا و تمول چشمگیری بهره‌مند نبود.[۲۷] هدایت دو برادر و سه خواهر بزرگ‌تر از خود داشت.[۲۴] برادر بزرگ‌تر صادق، محمود، حقوق‌دان بود و سپس قاضی دیوان عالی کشور شد. او در زمان نخست‌وزیریِ سپهبد رزم‌آرا که شوهر‌خواهر برادران هدایت بود؛ یعنی در سال‌های ۱۳۲۹تا۱۳۳۰ به سِمت معاونت نخست‌وزیر گماشته شد. برادر دیگر صادق، عیسی در استخدام ارتش بود و دورهٔ آموزش افسری توپخانه را در فرانسه گذراند.[۲۸]
اوان کودکی
صادق در شش‌سالگی به دبستان علمیه فرستاده شد و با پایان تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ دارالفنون رفت. هدایت در ۱۵سالگی چشم‌درد سختی گرفت و مجبور شد برای بهبود، شش ماه خواندن و نوشتن را کنار بگذارد. این بیماری، او را یک سال از هم‌شاگردی‌هایش عقب انداخت. در سال بعد، ۱۲۹۸شمسی هدایت را به مدرسهٔ معتبر سن‌لویی فرستادند. در آنجا درس‌ها را هم به‌فارسی و هم به‌فرانسوی تدریس می‌کردند. هدایت در سال۱۳۰۴ از سن‌لویی فارغ‌التحصیل شد.[۲۹] از همان دوران مدرسه، متونِ ادبیِ فارسی و فرانسوی را با ولع می‌خواند و علاقهٔ خاصی نیز به «علوم خفیه» نشان می‌داد. ۱۵یا۱۶ساله بود که مطالعهٔ کتاب‌های خاصی را آغاز کرد. هدایت با کتابخانه‌های مهم و معروف فرانسه مکاتبه می‌کرد و با هزینه‌های گزاف این کتابها را به‌دست می‌آورد. مطالعهٔ این کتاب‌هایی باعث حیرت خانواده می‌شد؛ زیرا مربوط به علم جادوگری بود. او در ماه دو یا سه جلد از این کتابها را می‌گرفت و سپس گوشه‌ای می‌نشست و ساعت‌ها به مطالعهٔ آنها می‌پرداخت. موضوعات این کتابها عموماً مسائلی در زمینه احضار روح، جادوگری، کیمیاگری، جفر، رمل، کف‌بینی و پیشگویی بود. هدایت گاه خود نیز کارهایی می‌کرد شبیه آنچه در کتاب خوانده بود. سرگرم این دست مطالعه‌ها و کارها بود که ناگهان کتابی فرانسوی به نام «شارلاتانیزم دو ووآله(charlatanisme de voile)» از پاریس به دستش رسید که او را از جا تکان داد. این کتاب پرده از حقه‌بازی‌های جادوگران برداشته بود و صادق را تحت‌تأثیر قرار داد و پس از آن، دست از مطالعهٔ کتاب‌های جادوگری برداشت.[۳۰]
در کنار برادران و پدرش
همراهِ پسردایی‌اش خسرو هدایت، شهر گان در بلژیک
سال‌های نویسندگی
هدایت در مدت ۲۸ سال فعالیت ادبی، بیش از یکصد اثر ادبی از خود به‌جا گذاشت. آثارش را در دو دوره باید دید:
صادق هدایت نوشتن را از همان دوران مدرسه آغاز کرد و در آن زمان دو جزوهٔ «رباعیات خیام» و «انسان و حیوان» را منتشر کرد؛ رباعیات خیام را در ۱۸سالگی به‌سال۱۳۰۲[۳۲] و رسالهٔ «انسان و حیوان» را که پیش‌نویسی شد برای اثری دربارهٔ فواید گیاهخواری، پنج سال بعد در اروپا. دامنهٔ موضوع رسالهٔ دوم، به‌نسبت رسالهٔ اول، وسیع‌تر است و پی‌پروایی در طرح و اندیشه‌ها و تازگی آنها شناخت روشن‌تری از ارزش‌ها و احساسات مؤلف جوان میسر می‌سازد.[۳۳]
هدایت نخستین داستانش را در اواخر سال۱۹۲۹م(۱۳۰۹ش) در پاریس نوشت و عنوان «زنده‌به‌گور» را بر آن گذارد. وی در سال۱۹۳۱م(۱۳۱۰ش) داستان «سایهٔ مغول» در مجموعهٔ «انیران» و یک سال بعد ۱۳۱۱ش مجموعهٔ سه قطره خون شامل یازده داستان را انتشار داد. سال۱۹۳۳م(۱۳۱۲ش) داستان «علویه‌خانم» را که سرشار از توصیف‌ها و محاورهای محلی و معمولی است، چاپ کرد. در سال۱۹۳۴م(۱۳۱۳ش) در تهران، اثر نسبتاً کوچکی با عنوان طنزآمیز کتاب «مستطاب وغ‌وغ ساهاب» منتشر شد که نویسنده نام خود را در آغاز آن ذکر نکرده بود؛ ولی خیلی زود پی‌بردند که این هجو نیش‌دار دربارهٔ محققان، دانشمندان، مترجمان، هنرپیشگان، نویسندگان، ناشران و کتاب‌فروشان آن زمان، بهقلم صادق هدایت و مسعود فرزاد است.[۳۴]
صادق هدایت دوران اقامت خود در بمبئی دو داستان به‌زبان فرانسوی با نامهای Lunatique و Sampingue نوشت.[۳۴] وی به‌سال ۱۳۱۵ش رمان بوف کور را که قبلاً در تهران پایه‌ریزی و آغاز کرده بود در بمبئی تکمیل کرد و در همان‌جا بسیار محدود، به‌چاپ رساند.[۳۵]
تمایلات رئالیستی نثر صادق هدایت، در دورهٔ دوم فعالیت ادبی او استحکام و توسعه پذیرفت؛ دورانی که تغییر وضع ایران، پس از شهریور۱۳۲۰ و برکناری رضاشاه از سلطنت، هدایت را تحت‌تأثیر قرار داده بود. در آن سالها او دامنهٔ موضوعات و زمینه‌های آثارش را بسط داد و مسائل حاد اجتماعی و مبارزهای میهن‌پرستی و مردم‌دوستی در ردیف داستان رئالیستی جالب آن زمان نوشته‌های هدایت قرار گرفت که از نمونه‌هایش سه مجموعه‌داستان «سگ ولگرد»، «ولنگاری» و «آب زندگی» است. در سال۱۳۲۴ هدایت داستان «حاجی‌آقا» را می‌نویسد که از حیث حجم، بزرگ‌ترین اثر اوست.[۳۶]
همراهبا برادر بزرگ‌ترش عیسی در فرانسه
در جمع عده‌ای از دانشجو‌ها در پاریس
زندگی در سفر
۵شهریور۱۳۰۵خورشیدی صادق هدایت از راه بندرپهلوی (انزلی) و سپس بندر بادکوبه (باکو)، عازم مسکو می‌شود. از مسکو با ترن، ابتدا به برلین و سرانجام به بروکسل در کشور بلژیک می‌رود. این سفر، از طرف وزارت فواید عامه و از طریق بورسیهٔ تحصیلی برای هدایت و ۱۱۰ نفر از دانشجویان ایرانی میسر می‌شود. هدایت قرار است در بندر «گان» در بلژیک، در رشتهٔ ریاضیات عالی تحصیل کند. سپس به پاریس می‌رود و چند بار رشتهٔ تحصیلی خود را عوض میکند: از معماری به دندان‌سازی، از دندان‌سازی به امور رفاهی و از امور رفاهی به ادبیات. هدایت هیچ علاقه‌ای به تحصیل آکادمیک نداشت و به‌جای مطالعهٔ دروس دانشگاهی خود، اکثر وقت خود را به نوشتن می‌گذراند. در این دوره، بازهٔ طولانی مشاجره با خانواده شروع می‌شود. از یک طرف خانواده با فشار بسیار، مجبورش می‌کنند که ادامهٔ تحصیل دهد؛ چراکه تحصیل در فرنگ را برای او امتیازی می‌دانستند که می‌تواند رفاه صادق را در آینده تضمین کند و برای او زن، خانه و شغل مناسب به‌ارمغان آورد از طرفی، صادق هیچ رغبتی به این آمال خانواده نشان نمی‌داد و تحصیل، برای او سرخوردگی به‌‌بار می‌آورد. این مشاجره‌ها در متن نامه‌نگاری‌های هدایت با خانواده است. سرانجام در سال۱۳۰۸ از تحصیل انصراف می‌دهد و سال۱۳۰۹ به ایران بازمی‌گردد.[۳۷][۳۸]
سال۱۳۱۴ش شین.پرتو (علی شیرازپور)، از دوستان صادق هدایت دعوت میکند که باهم به هند بروند. هدایت به‌علت اشتیاق به این سفر، از شرکت سهامی‌کل ساختمان استعفا داده و ۳دسامبر۱۹۳۶ راهی بمبئی می‌شود و در آپارتمان شین.پرتو در بمبئی اقامت میکند. دو سال بعد، شهریور۱۳۱۶ هدایت به تهران بازمی‌گردد.[۳۹]
آذر۱۳۲۴خورشیدی از جانب دانشگاه تاشکند در ازبکستان، از هدایت دعوت می‌شود که همراهبا چند شخصیت ایرانی دیگر مانند علی‌اکبر سیاسی، رئیس دانشگاه تهران و فریدون کشاورز، از رؤسای حزب توده، برای مدت ۱۵ روز، به‌مناسبت ۲۵ساله‌شدن دانشگاه آسیای میانه به آن دیار سفر کنند. مطابق با پاسپورت هدایت، او در ۱۶آذر۱۳۲۴ وارد ازبکستان شده و در تاریخ ۲۹آذر۱۳۲۴ به ایران برمی‌گردد.[۳۹]
کنار غلام‌حسین مین‌باشیان، سردبیر مجله «موسیقی»
پیشه‌ها
هدایت پس از بازگشت از فرانسه، سال۱۳۰۹ در «بانک ملی ایران» آغازبه‌کار میکند. در این دوره بارقه‌هایی از امیدواری اولیه در هدایت پدیدار است؛ چراکه به‌قول خودش می‌توانست «پولی به جیب بزند.» هرچند این امیدها برای مستقل‌شدن در زندگی، دیرپا نیست و اندکی بعد، در مهر۱۳۱۰ از این کار استعفا می‌دهد. در این زمان طی نامهای به دوستش، تقی رضوی می‌نویسد، قصد دارد پس از استعفا به‌شکل شراکتی با دو نفر از دوستانش، کتابخانه‌ای دایر کنند؛ هرچند چنین نمی‌شود و در نامهٔ بعدی‌اش به تقی رضوی به‌تاریخ مهر۱۳۱۱ خود را کارمند ادارهٔ تجارت می‌نامد. هدایت از ۶شهریور۱۳۱۱ تا دی۱۳۱۳ در اداره‌کل تجارت کار می‌کرد و تا ۳۰اسفند۱۳۱۴ در وزارت امور خارجه مشغول بود. در این دوره او در «آژانس خبری پارس» (ایرنا) استخدام شد که در آنجا وظیفهٔ انتخاب متن و ترجمه از مطبوعات خارجی را برعهده داشت. پس از آن نیز دوره‌ای را در شرکت سهامی‌کل ساختمان گذراند. وی در سال۱۳۱۶ پس از بازگشت از سفر هند، مجدداً در بانک ملی ایران استخدام شد؛ اما بیش از یک سال در آنجا نماند. پس از آن، او با چاپ مقاله در مجلات مختلف همچون «موسیقی» امورات می‌گذراند. آخرین شغلی که هدایت، پیش از سفر بی‌بازگشتش، در ایران برعهده داشت، مترجمی برای دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود.[۴۰]
خودکشی و پس از آن
صادق هدایت، اولین بار در اوایل خرداد۱۳۰۷ با انداختن خود در رودخانهٔ مارن، خودکشی کرد. هرچند از آن، جان سالم به‌در برد[۱۲] در نهم‌آوریل۱۹۵۱میلادی(۱۹فرروردین۱۳۳۰) دومین اقدام را در آپارتمان خود واقع در بولوار «سن میشل» خیابان «شامپیونه» پاریس انجام داد و با گشودن شیر گاز، زندگی خود را به‌پایان رساند. جسدش را در گورستان «پرلاشز» به خاک سپردند. پس از رفتن ابدی‌اش، در مطبوعات و روزنامه‌های اروپای غربی مرثیه‌ها و مقاله‌های بسیاری انتشار یافت.[۳۱] «توپ مرواری» اثری از اوست که پس از مرگش منتشر شد. نشریه‌های متعدد پایتختی در مقاله‌های گوناگون خود نوشته‌اند که هدایت پیش از مرگ، تعداد زیادی از نسخههای چاپ‌نشده‌ٔ نوشته‌های خود را سوزانده است.[۳۶]
سرودهٔ اخوان در رثای هدایتخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
مهدی اخوان ثالث در مقدمهٔ شعرش چنین نوشته:
مدت‌ها پس از خودکشی صادق هدایت همین چندی پیش در اخبار او خواندم که در ایام نزدیک به آن فرجام تلخ، چندتایی آثار منتشرنشدهٔ خود را که نزد این‌وآن بوده ازشان میگیرد و با آنچه از این دست آثار پیش خودش بوده یکجا در یک لحظهٔ بحرانی و خشماگین می‌سوزاند و از آن جمله کتابی یا کتابچه‌ای بوده است یا نمی‌دانم چه نامش «روی جادهٔ نمناک» که شاید بعضی از دوستان دمخور و نزدیک هدایت این کتاب را نزد او دیده باشند یا نام و نشانش را شنیده. اما جز آنچه گذشت دیگر خط‌وخبری از چندوچون این اثر منتشرنشده و سوختهٔ او ظاهراً در دست نیست یا ما انبوه و عامه مردم بی‌خبریم... باری، از حرفهای او گذشته، اصلاً نفس خبر و اسم و سرنوشت این اثر معدوم از آن عزیز برای من خاطره‌انگیز و دردآلود بود و پرسش‌ها و حسرت‌ها و تأثرها با خود داشت که یحتمل از خوانده‌های کار او پیشم کمتر نبود. گرامی خوبی که ننگ وجود تهران را بر صفحهٔ این ملک، هزاره‌ای و قرنی چندیک‌بار، پیداشدن چنین نازنین فرزندی در دامنش مگر بشوید و کفاره دهد. اکنون این زمزمه‌ای است با او و برای او و کتیبهٔ شکسته‌بسته‌ای بر آستانهٔ یاد ارجمند او.
روی جادهٔ نمناک
اگرچه حالیا دیری‌است کان بی‌کاروان کولی
ازین دشت غبارآلوده کوچیده است
هنوز از خویش پرسم گاه:
آه
چه می‌دیده است آن غمناک روی جادهٔ نمناک
زنی گم کرده بویی آشنا و آزار دلخواهی؟
سگی ناگاه دیگر بار
وزیده بر تنش گمگشته عهدی مهربان با او.
سیه‌روزی از عبث بیزار و سیر از عمر
به‌تلخی باخته دار و ندار زندگی را در قماری سرخ؟
و شاید هم درختی ریخته هر روز همچون سایه در ریزش
هزاران قطرهٔ خون بر خاک روی جادهٔ نمناک؟
چه نجوا داشته با خویش؟
پیامی دیگر از تاریکخون دلمرده سودازده، کافکا؟
درودی دیگری بر هوش جاوید قرون و حیرت عصیانی اعصار
ابر رند همهٔ آفاق، مست راستین خیام؟
تفوِ دیگری بر عهد و هنجار عرب یا با تفی دیگر به ریش عرش و بر آیین این ایام؟
چه نقشی می‌زده است آن خوب
به شوق و شور یا حسرت؟
دگر بر خاک یا افلاک روی جادهٔ نمناک؟
مگر آن نازنین عیاروش لوطی؟
شکایت میکند ز آن عشق نافرجام دیرینه
و ز او پنهان، به‌خاطر می‌سپارد گفته‌اش طوطی؟
کدامین شهسوار باستان می‌تاخته چالاک
فکنده صید بر فتراک روی جادهٔ نمناک؟
که می‌داند چه می‌دیده است آن غمگین؟
دگر دیری است کز این منزل ناپاک کوچیده است.
و طرف دامن از این خاک برچیده است.
ولی من نیک میدانم
چو نقش روز روشن بر جبین غیب می‌خوانم
که او هر نقش می‌بسته است یا هر جلوه می‌دیده است
نمی‌دیده است چون خود پاک روی جادهٔ نمناک.
شخصیت و اندیشه
ویژگی‌های شخصیتی
«
بهنقل از ونسان مونتی:
هدایت کمتر راز درونش را پیش کسی می‌گشود؛ مگر بعضی مواقعِ نادر که درددل می‌کرد یا مواقعی که مطالعهٔ اثر تازهٔ نویسندهٔ دیگری او را به‌وجد می‌آورد و تا دوستان خود را در شادی‌ای که از یافتن این اثر به او دست داده بود سهیم نمی‌کرد، آرام نمی‌نشست. او دوستان بالنسبه زیادی داشت که قادر به فهمیدن او بودند. بسیار فروتن بود و تنفر داشت که کسی بی‌اجازهٔ او نام خودش یا آثارش را به‌کار ببرد. بذله‌گو بود. استعداد عجیبی داشت که برخی از صحنه‌های زندگی را مضحک جلوه دهد و نقطهٔ ضعف اشخاص را بیابد؛ ولی بیشتر وقت‌ها یک دورهٔ گرفتگی و نومیدی وصف‌ناپذیری را طی می‌کرد. باوجود ظاهر لاابالی، بسیار منظم بود. اتاق خود را بهدقت مرتب می‌کرد. همیشه به نامه‌ها پاسخ می‌داد و می‌دانست چگونه خرج خود را تنظیم کند. یکی از خصایص برجستهٔ او دلسوزی نسبت به حیوانات بود. معتقد بود که هیچ‌کس حق ندارد آنها را از زندگی محروم کند. شاید به‌همین‌سبب بود که گیاه‌خوار ماند. به سگ که در سرزمین اسلامی نجس شمرده می‌شود نان و ماست می‌داد و این حیوان را موضوع داستانی به نام «سگ ولگرد» قرار داده است. گربه را بسیار دوست و گرامی می‌داشت و همیشه یک گربه به‌روی میزش بود. موسیقی را بسیار دوست می‌داشت. یکی از داستان‌های او به نام «لاله» به پرویز محمود در تهیهٔ یک سمفونی الهام بخشید.[۴۱]
»
باور به وطن
میهن‌دوستی صادق هدایت را اطرافیانش صحه می‌گذارند. بهباور ونسان مونتی:
صادق هدایت یک ایرانی وطن‌پرست بود شیفتهٔ این کشور بود و وطنش را بیشتر از هرچیزی دوست داشت. وطن‌پرستی او هیچ ارتباطی با هیاهو و خودخواهی نداشت. وطن‌پرستی او به‌معنای خاصی بود. وطن در نظر او فقط کوه و جنگ و دشت و بیابان و شهرها نبود. او اگر وطنش را دوست داشت مردمان آن را دوست داشت؛ مردمی که در این سرزمین زندگی می‌کردند و بی‌گناه در فقر و مذلت و ستم‌کشی به‌سر می‌بردند. هدایت در آثار خود دلش با این مردم است و آنها را می‌شناسد. شریک دردشان است و می‌کوشد دردها و کیف‌های آنها را برای خوانندگان خود جلوه سازد. علاقهٔ او به گذشته نیز از همین منظر است.[۴۲]
هرچند بهباور برخی، همچون پرویز ناتل خانلری گروهی از نویسندگان ایرانی آن دوره، به‌نوعی از وطن‌پرستی که افراطی و پر از تعصب بود، خو گرفته بودند که صادق هدایت نیز جزیی از آن دسته است:
من اسم وطن‌پرستی هدایت و امثال او را وطن‌پرستی منفی و احساساتی می‌گذارم. منفی از آن جهت که این نوع وطن‌پرستی هیچ‌گونه جهان‌بینی با خود نداشت و هیچ‌گونه طریقهٔ عملی برای پیشرفت این «وطن عزیز» در اندیشه‌های آنان ارائه نمی‌شد و احساساتی ازآن‌روی که این دسته از نویسندگان هرآنچه را که مخالف اعتقادات شخصی خود بود مطرود و غیرقابل قبول می‌پنداشتند و اعتقادات شخصی آنها نسبت به وطن اگر مبالغه نکنیم چیزی در ردیف تعصبات نژادی اروپاییان پس از جنگ جهانی اول بود. هدایت به‌شدت به وطنش عشق می‌ورزید و این آب و خاک را دوست می‌داشت؛ اما همچنان که گفتم در این دوست‌داشتن‌ها منطق را کمتر ملاحظه می‌کرد و به احساس بیشتر توجه داشت.[۴۳]
اضطراب روحی و زیست خیامی
درباب زیست خیامیِ صادق هدایت باید به حرف خودش در کتاب «ترانه‌های خیام» رجوع کرد:
«راز آفرینش در زندگی از ازل، نوشته، گردش دوران، ذرات گردنده، هرچه باداباد هیچ است دم را دریابیم.»[۴۴]
کتاب «گروه محکومین و پیام کافکا» نیز نشان از اضطراب روحی هدایت دارد که به‌شکل باورش دربارهٔ کافکا بروز می‌یابد:
«کافکا بیش از دیگران احساس تندی از سردی دنیا دارد؛ ولیکن نه می‌تواند این سردی را از خود براند و نه به آن خو کند... او به‌جای اینکه از این فضای یخ‌زده بگریزد و در حرارت کانون خانوادگی پناهنده شود، به‌سوی سرمای فلج‌کننده، به‌سوی خاموشی جاودان و تهی بی‌پایان می‌رود و دلیرانه راه خود را می‌پیماید.[۴۵] هرگاه کافکا تن خود را به مرگ می‌سپارد برای این است که از فریب‌های زندگی گمراه نشود و به‌جز ستایش «پوچ» زیر بار چیز دیگر نمی‌رود. آیا نتیجه‌ای می‌توان گرفت جزاینکه برای انسان هیچ راه دررو نیست و امیدی هم وجود ندارد؟[۴۶] انسان با جسم خود حس میکند که محدود و جداست و گاهی بدبخت. نه‌تنها باید با جسمی هم‌منزل شد؛ بلکه از همه بدتر یک جسم پست پلید است که پستی آن نسبی نیست و مطلق است و به ما چسبیده.»[۴۷]
هدایت طی نامهای به محمدعلی جمال‌زاده در تاریخ ۲۳مهر۱۳۲۷، یعنی کمتر از سه سال پیش از خودکشی، چنین می‌نویسد:
«
حرف سر این است که از هر کاری زده و خسته و بیزارم و اعصابم خرد شده. مثل یک محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می‌آورم و حوصلهٔ همه‌چیز را از دست داده‌ام. نه می‌توانم دیگر تشویق بشوم و نه دلداری پیدا کنم و نه خود را گول بزنم. وانگهی میان محیط و زندگی و مخلفات دیگر ما ورطهٔ وحشتناکی تولید شده که حرف یکدیگر را نمی‌توانیم بفهمیم.[۴۸]
»
به‌گفتهٔ ونسان مونتی، فکر مرگ همیشه در سر او بود. بیشتر داستان‌هایش با مرگ کسی ختم می‌کرد و در آن پایان غم‌انگیز داستان‌ها که پیش‌بینی هم نشده است در نظر خواننده امری اجتناب‌ناپذیر جلوه داده می‌شود.[۴۹]
زمینهٔ فعالیت
داستان‌نویسی
برخی افراد، صادق هدایت را بنیان‌گذار نگارش داستان کوتاه در ایران می‌دانند. بعضی از نویسندگان معاصر، تحت تأثیر سبک و سیاق نگارش وی قرار گرفته‌اند.[۵۰]
داستان‌های هدایت با درنظرگرفتن مضامین، در پنج دسته قرار میگیرد:
۱. واقع‌گرایانه ۲. طنزآمیز ۳. ملی‌گرایانه ۴. شخصی یا ذهنی‌روانی ۵. علمی‌تخیلی
هدایت در این داستان‌ها سعی کرده با استفاده از زبان و تکنیک‌های داستانی مفاهیمی چون اخلاق، عادات، رفتارها، علایق، اعتقادها و مسائل مردم عامه را بازتاب دهد؛ اما معمولاً در این بازتاب‌ها، نشانی از «دلسوزی برای طبقات محروم اجتماع» در آثار مشاهده نمی‌شود. بهباور برخی، حتی اگر هدایت، عامه را در این داستان‌ها قضاوت کرده باشد، این قضاوت منفی است؛ زیرا خیلی از شخصیت‌های این داستان‌ها، مردمانی دورو، دروغ‌گو، بی‌عفت، بی‌اخلاق و در چند نمونه، دزد و آدم‌کش‌اند که البته از خصلت رئالیستی و انتقادی این داستان‌ها برمی‌خیزد. ضمن آنکه هدایت در این داستان‌ها قضاوت مشهود و ملموسی دربارهٔ گفتار و کردار آن جماعت نمی‌کند.[۵۱]
در این داستان‌ها هدایت برخلاف داستان‌های واقع‌گرایانه‌اش حضور و اندیشه‌های شخصی خود را کم‌وبیش آشکار باقی گذاشته است. این آثار اغلب مضامینی کوبنده دارد و هدف هدایت در آنها «تعیین تکلیف با هیئت حاکمهٔ ادبی و تسویه حساب با هیئت حاکمهٔ سیاسی است که اعضایشان اغلب یکی بودند.» مثلاً «قضیهٔ خر دجال» تمثیلی دربارهٔ سیدضیاالدین طباطبایی، کودتای سوم‌اسفند و دورهٔ بیست‌سالهٔ حاکمیت رضاشاه است. داستان «میهن‌پرست» نیز در وصف دو تن از ادبای رسمی و بانفوذ دوران رضاشاه، یعنی سیدولی‌الله نصر و علی‌اصغر حکمت است. هدایت در این داستان آشکارا این دو تن را به‌سخره میگیرد و به آنان می‌تازد.[۵۲]
داستان‌های ملی‌گرایانه
«سایهٔ مغول»
«آخرین لبخند»
پروین، دختر ساسان»
«مازیار»
در دو داستان نخست و دو نمایشنامهٔ بعدی نیز نظرات شخصی هدایت آشکار است و گاه کار به شعاردادن و ناسزاگویی می‌کشد. با پایان‌گرفتن جنگ جهانی اول، اندیشه‌های احساساتی ملی‌گرایانه به‌صورت ایدئولوژی قدرت حاکم وقت، تبدیل شد و بر افکار و آثار بسیاری از روشن‌فکران و نویسندگان، حتی هدایت که میانه‌ای با قدرت حاکم نداشت، تأثیر گذاشت.[۵۳]
در این نوشتهها حضور شخص نویسنده بسیار آشکار است و نمی‌توان بین داستان و عوالم نویسنده مرز قطعی‌ای قائل شد. حال‌وهوای این داستان‌ها بسیار به‌هم شبیه است و تمام آنها با مرگ یا خودکشی قهرمان داستان پایان می‌یابند. در سراسر رمان «بوف کور» «گرد مرگ پاشیده است». داستان «زنده‌به‌گور» نیز چنین خاتمه می‌یابد: «این یادداشت‌ها با یک دستهٔ ورق در کشوی میز او بود؛ ولیکن خود او در تختخواب افتاده، نفس‌کشیدن از یادش رفته بود.»[۵۴]
علمی‌تخیلی
داستان «س.گ.ل.ل.» در زمرهٔ داستان‌های علمی‌تخیلی هدایت است که در نوع خود اولین است.[۵۳]
پژوهشگری
ادیبان، هدایت را پژوهشگرِ حوزهٔ ادبیات فولکلور و آغازگر جنبش گردآوری و تدوین علمی ترانه‌ها و قصه‌های عامیانه می‌دانند. هدایت با این دید که تحقیق در فرهنگ مردم، برخی از نقاط تاریک فلسفی و تاریخی را برای جامعه روشن میکند ترانه‌ها و قصه‌هایی را که می‌شنید یا برایش می‌فرستادند، بی‌هیچ دخل و تصرفی به‌چاپ می‌رساند. او برای جلب توجه افراد باسواد به اهمیت فرهنگ مردم و اشاعهٔ روش علمی جمع‌آوری آن، از زمان نگارش نخستین داستان‌هایش تا سال‌های پایانیِ عمر، چندین مقاله نوشت: مقدمه بر «اوسانه» و «نیرنگستان» و مقالات «ترانه‌های عامیانه» چاپ‌شده در مجلهٔ «موسیقی» و «فُلْکْلُر یا فرهنگ توده» و نیز «قصه‌ها و ترانه‌های عامیانه» منتشرشده در مجله‌های «موسیقی» و «سخن». هدایت در جایگاه داستان‌نویسی آگاه به زبان و روح عامهٔ مردم و نیز با ذوق ادبیِ و دیدگاه تخیلیِ خود، ترانه‌ها و افسانه‌های فولکوریک را «صدای درونی هر ملت» می‌نامد. او گردآوری فولکلور، از طریق جست‌وجو در «ولایت‌ها و دهکده‌ها» را وظیفهٔ هر فرد وطن‌پرستی می‌دانست. گردآوریِ فرهنگ توده، به‌روش علمی، پس از چاپ کتاب «نیرنگستان» آغاز شد و توجه به اهمیت روایت‌های شفاهی در رشد ادبیات نوشتاری را باید برجسته‌ترین بخش نظریات فولکلورشناسی هدایت دانست. او پس از برشماریِ ارزش ادبی، فکر نیرومند و تازه و نیز زبان ساده و طبیعیِ هنر و ادبیات تودهٔ آنها را «مصالح اولیهٔ بهترین شاهکارهای بشر» می‌داند و رد آن را در برخی از متون کلاسیک ادبیات فارسی، مثل «ویس و رامین» دنبال میکند.[۵۵]
حوزهٔ پژوهشی هدایت در آثاری چون مقدمه، شرح و ترجمهٔ متون پهلوی نیز وسعت یافته است. علاقه به ایران باستان و جلوه‌های مقاومت ایرانیان در برابر اقوام «غیرایرانی» به‌شکل‌های گوناگون در داستان‌ها و نمایشنامه‌های هدایت بازتاب دارد. این علاقه در سال‌های اقامت او در هند، با آموختن زبان پهلوی و ترجمهٔ چند متن باستانی به‌زبان فارسی، نمود بیشتری یافت. هدایت پس از بازگشت از سفر هند، ضمن چاپ متونی که در هند ترجمه کرده بود متن‌های دیگری را نیز به‌فارسی برگرداند. «کارنامهٔ اردشیر پاپکان»، «گجسته ابالیش»، «شهرستان ایرانشهر»، «گزارش گمان‌شکن»، «فصولی از یادگار جاماسب»، «زند وهمن یسن» و «آمدن شاه‌بهرام ورجاوند» نمونه‌هایی است که از او به‌جای مانده است. هدایت بر این آثار مقدمه‌هایی نیز نوشته که بهباور بسیاری نشان‌دهندهٔ جستوجوی کنجکاوانه و درازمدت او در ادبیات پیش از دوران اسلام و آگاهی دین‌شناختیِ اوست. وی در این مقدمه‌ها پس از معرفیِ رساله و ارائه اطلاعات نسخه‌شناسی، درون‌مایهٔ متن را شرح داده است. هدایت مطالعات خود در متون پهلوی را با مقالهٔ «خط پهلوی و الفبای صوتی» دنبال کرد. «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» را که در پاسخ به سیدحسن تقی‌زاده و در اثبات غنای زبان و ادبیات پهلوی نوشت باید نمونه‌ای بارز در این حوزهٔ پژوهشگریِ او دانست.[۵۵]
نقدنویسی
صادق هدایت مسائل ادبی و فرهنگی دوران خود را از نظر دور نمی‌داشت. او در حوزه‌‌های متفاوت، از فرهنگ عامه، متون پهلوی، ادبیات کلاسیک ایران تا ادبیات جهان و ادبیات معاصر ایران را نقد می‌کرد. هدایت نقد را هم به‌اندازهٔ داستان‌هایش جدی می‌گرفت؛ ازاین‌رو فرمی به نام «قضیه» ابداع کرد که با استفاده از آن، توانست نقد را از حد شرح و تفسیر اثر خارج کند و نقدهایش را به رتبهٔ خلق اثر ادبی برساند.[۵۶]
هدایت فعالیت خود در زمینهٔ نقد آثار کلاسیک را با نوشتن یادداشت‌هایی بر ترجمهٔ «فرق‌الشیعه» و «رسالهٔ غفران» ابوالعلاء معری نشان داد. نقدی که هدایت در این دو مقاله نوشته است لحنی جدی دارد؛ اما در نقدهای بعدی‌اش بر متون کلاسیک، مثل «در پیرامون لغت فرس اسدی» و «شیوهٔ نوین در تحقیق ادبی» (دربارهٔ خمسهٔ نظامی) هرچند لحن مقالهٔ ظاهراً جدی است، توانسته با طنزی عمیق شیوهٔ استادان دانشگاهیِ «گروه سبعه» در تصحیح و تحشیهٔ متون کهن را دست اندازد.[۵۵]
نقد وسیع هدایت بر «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی است. وی در آن نقد، اثر را رمان خوانده و توانایی شاعر در توصیفات عاطفی و عاشقانه و اطلاعات وسیعش در اصطلاح‌ها و لغت‌های عامیانه و مثل‌ها و حکمت‌ها را می‌ستاید.[۵۷]
اصلی‌ترین کار پژوهشی‌انتقادی هدایت بهباور برخی، نقد کامل او بر خیام است که به‌صورت مقدمه ابتدای «ترانه‌های خیام» منتشر کرد. پرداختن به رباعیات خیام سالها مشغلهٔ ذهنی هدایت بود. او این کار را نه در جایگاه منتقدی حرفهای که برای دفاع از ارزش‌های ذهنی خود انجام داد. بسیاری باور دارند که آنچه هدایت دربارهٔ خیام نوشته است نشان از شکل‌گیری افکار و روحیات خودش، به‌نسبت اندیشه‌های خیام دارد و درواقع وی می‌کوشد تا شخصیت و اندیشه‌های خود را در قالب نقد خیام ارائه دهد. باری، هدایت در این مقدمهٔ پنجاه‌صفحه‌ای، اشاره‌ای به وقایع زندگی خیام نمی‌کند و صرفاً به فلسفه و هنر شاعری او می‌پردازد. مقدمهٔ «ترانه‌های خیام» تلاشِ همه‌جانبهٔ هدایت برای شناختن و شناساندن این فیلسوف و شاعر است.[۵۷]
آشنایی دقیق هدایت با ادبیات جهان سبب شد که تا پایان عمر، اخبار کتاب‌های جدید را دنبال کند. وی بر تعدادی از ترجمه‌های آثار مدرن ادبیات جهان، مقدمه‌های انتقادی نوشت و بعضی را در مطبوعات معرفی کرد. یکی از مقدمه‌های نخستش را ابتدای کتاب «دوشیزهٔ ارلئان» اثر شیلر به‌ترجمهٔ دوستش، بزرگ علوی نگاشت و در آن به بررسی زمینهٔ تاریخیِ درام پرداخت. مقدمهٔ «خاموشی دریا» اثر ورکور، ترجمهٔ حسن شهیدنورایی، نقد دیگری است از هدایت که موضوع اثر را توضیح داده و چند سطر در تشویق مترجم نوشته است. او در مقدمهٔ «کارخانهٔ مطلق‌سازی» نوشتهٔ کارل چاپک به‌ترجمهٔ حسن قائمیان، پس از معرفی نویسنده، از شگرد ادبی او می‌نویسد و تلاش پدیدآور در هم‌خوانیِ لحنِ خاص قهرمانان با منش آنان را رضایت‌بخش می‌داند. هدایت نقدی نیز بر ترجمهٔ م.ع.شمیده از «بازرس» گوگول نوشت و ضمن مقایسه ترجمه با اصل اثر و نشان‌دادن انحراف‌ها و کاستی‌ها نتیجه گرفت که «در ترجمه یا اقتباس، حذف یا اضافه‌کردن جملات جایز نیست؛ مگر تا حدی که لطمه به فکر نویسنده وارد نیاورد یا مطلب را نسبت به زبان ترجمه‌نشده، روشن‌تر بنمایاند.»
اما مهم‌ترین مقدمهٔ هدایت «پیام کافکا» است که بر ترجمهٔ حسن قائمیان از «گروه محکومین» نوشت. هدایت که با کافکا احساس نزدیکی روحی و ذهنی داشت با لحن صمیمانه و سرشار از احترام، به معرفیِ دنیای شگرف این نویسنده پرداخت و یکی از نمونه‌های نخست نقد ادبیِ مدرن ایران را پدید آورد. او در این مقاله ضمن بازنمایی جهان‌بینیِ کافکا از ورای نوشته‌هایش، مدرنیسم ادبی را به خوانندگان معرفی کرد. هدایت در تحلیل دین‌شناختی آثار کافکا مرزبندی قاطعی دارد؛ از گرایش صرف اگزیستانسیالیستی می‌پرهیزد و می‌کوشد «تعابیر فلسفی را با گونه‌ای از چاشنی اجتماعی همراه سازد و اندیشه‌های انتزاعی را در پرتو وضعیت مشخص تاریخی توضیح دهد».[۵۸]
هدایت در زمینهٔ نقد ادبیات معاصر ایران نیز آثاری دارد. آنچه به کار هدایت که یکی از نقاط عطف در نقد ادبی ایران است برجستگی می‌بخشد، مقاله‌های طنزآمیزی اوست که دربارهٔ ادبیات دوران خود نوشت و در آنها شکل ادبیِ تازه‌ای برای انتقاد ابداع کرد به نام «قضیه». هدایت در نقدهایش بر ادبیات معاصر ایران، برخوردی جدی با نظام ادبی مسلط بر زمانه دارد. او در کتاب خود «وغ‌وغ ساهاب» که همراهبا مسعود فرزاد منتشر کرد به نظم ادبی مستقر هجوم آورد و «پرسشگری» و «تفکر» دو خصلت مدرن و موجد تخیل را اساس طنزهای انتقادی در این اثر قرار داد. این اثر را «تز گروه ربعه در مقابل کهنه‌پرستان گروه سبعه» می‌شناسند. در این کتاب، هدایت خواننده را در تهران عصر رضاشاه می‌گرداند و ابتذال فرهنگی دوران، از سینما و تئاتر گرفته تا کتاب‌فروشی‌ها و کافه‌ها و روزنامه‌ها را پیش چشم خواننده می‌آورند.[۵۹]
صادق هدایت گاهی نقاشی هم می‌کشید. بیشتر آثار او مربوط به دورهٔ تحصیلش در فرانسه است. پدرش به او گفته بود که به سراغ نقاشی برود؛ چراکه «خاندان آنها خیری از ادبیات ندیده‌اند.» هدایت خود را «نقاش مرده‌ها» می‌دانست.[۶۱] چند نقاشی مشهور از هدایت:
«آهوی تنها»: آهویی که سر به آسمان بلند کرده است. این نقاشی به‌مناسبت چهل‌وششمین سالگرد درگذشت هدایت در سال۱۳۷۶ چاپ شد. نوشتهٔ زیر نقاشی نیز به‌خط صادق هدایت است.[۶۲]
«اهورامزدا»: اهورامزدا با بال‌های شکسته که به‌گفتهٔ جهانگیر هدایت نمادی از درماندگی نیکی در مقابل پلیدی است.[۶۲]
نقاشی روی جلد حاجی‌آقا، چاپ اول که درواقع گونه‌ای از تذهیب کتب قدیمی را تجلی میکند.[۶۲]
«لکاته یا اثیری»: تصویر زنی در آغاز رمان بوف کور که معرف ویژگی و شخصیت زنِ داستان است.[۶۳]
«بوف»: تصویری از جغد در پایان رمان بوف کور، به‌چاپ بمبئی که نشان از ختم‌کلام نویسنده دارد.[۶۴]
هدایت گرایشی به حزب توده در آن معنا که عضو حزب شود، نداشت. گرچه رهبران حزب توده اصرار زیادی داشتند که او به‌عضویت حزب دربیاید. هدایت اگر هم گرایشی داشت، عنوان نمی‌کرد؛ اما به‌طورکل در آن سال‌های ابتدایی دههٔ بیست، گرایش‌هایی نسبت به حزب توده یا کمونیسم پیدا کرده بود و نسبت به فاشیسم یا نازیسم روی خوش نشان نمی‌داد و نوعی عناد با امپریالیسم و استعمار در او دیده می‌شد. اما در هر صورت اهل فعالیت سیاسی تااین‌حد که عضو حزبِ سیاسی شود، نبود؛ اگرچه دیدگاه‌های سیاسی هم داشت. جلسات سرّی اصلاح‌طلبان حزب توده در سال۱۳۲۲ در خانهٔ هدایت تشکیل می‌شد. هدایت نسبت به ما خوشبین بود و ما هم یک خوش‌بینی بی‌خودی نسبت به حزب توده داشتیم! البته هدایت در این جلسات سکوت می‌کرد و تنها میزبان ما بود. یعنی در بحث‌ها شرکت نمی‌کرد. امثال احسان طبری یا نورالدین کیانوری خیلی اصرار داشتند که خوش‌بینیِ هدایت نسبت به حزب توده حفظ شود و در این جهت از ما کمک می‌گرفتند... هدایت رابطهٔ مستقیم با حزب توده نداشت و هرگاه قصد داشت ارتباطی برقرار کند یا مطلبی برای چاپ بدهد، به‌واسطهٔ نوشین یا طبری یا من اقدام می‌کرد. ما هم در روزنامه‌هایمان می‌نوشتیم و هدایت هم در آن زمان اهل نوشتن بود.[۶۵]
شرحی بر سفرهای هدایت و دستاوردهای آن
صادق هدایت چهار سفر خارجی به فرانسه، هند و ازبکستان کرد، پنج سفر داخلی به اصفهان، شیراز، گیلان، آذربایجان، مازندران و چند گردش کوتاه نیز به قلهک و شهریار تهران که اطلاعات مختصری دربارهٔ آنها در دست است. مهم‌ترین سفر او عزیمت به اروپا و اقامت چندساله در فرانسه بود که بر نحوهٔ تفکر، مطالعه و برقراری ارتباط و آگاهی از فرهنگ و تمدن غرب برای او بسیار تأثیر گذاشت. مسافرت به هند نیز برای هدایت دستاورد پرمحتوایی داشت که آشنایی و مطالعهٔ فرهنگ هندی و بودایی و تکمیل «بوف کور» از آن دست است. به‌جز سفری که هدایت به اصفهان کرد و شرح آن را در کتاب «اصفهان نصف جهان» به‌تفصیل آورد دربارهٔ دیگر مسافرت‌هایش سفرنامه‌ای ندارد و بسیار مختصر در نامه‌هایی که به دوستان خود نوشته، از این سفرها یاد کرده است. گاهی نیز هم‌سفرهایش در یادداشت‌های خود، مسافرت با هدایت را شرح داده‌اند.[۳۷]
همراهبا دانشجویان در فرانسه، ۱۳۰۶ (ایستاده، نفر اول سمت چپ)
بر آب‌های رودخانهٔ ساموآ حوالی پاریس
دوران اقامت در پاریس
دستاورد سفر به اروپا
هدایت طی مسافرت به اروپا از سال۱۳۰۵تا۱۳۰۹ش شهرهای بسیاری مانند هاور، دوویل، پواتیه، فونتن‌بلو، نیس را دیدن کرد و درمجموع با فرهنگ و هنر اروپا در پاریس که آن زمان مرکز فرهنگ اروپایی بود، آشنا شد. وی بخش چشمگیری از داستان‌ها و گزارش‌هایش را در همین سفر نوشت و با بسیاری از بزرگان و استادان علمی و ادبی ارتباط برقرار کرد. این، اولین سفر هدایت به خارج از کشور بود و در ساختن‌وپرداختن اندیشه‌های او اثرات زیادی داشت.[۳۷]
دستاورد سفر به هند
صادق هدایت در بمبئی، نزد «بهرام گورانکل سریا» در انستیتو «ک.آر.کاما شرقی» به تکمیل زبان پهلوی می‌پردازد. همچنین توسط محمدعلی جمال‌زاده به سرمیرزااسماعیل، رئیس وزرای ایالت میسور که ایرانی‌الاصل بود معرفی می‌شود و به میسور مسافرت میکند و به‌قول خودش ۱۵ روز را در زندگی اعیانی و اشرافی می‌گذراند. در همین ایام است که هدایت متن بوف کور را تکمیل و به‌صورت دست‌نوشته از طریق پلی‌کپی نشر می‌دهد. در آن زمان، هدایت این کتاب را در ایران منتشر نمی‌کند و فقط پنجاه نسخه از آن در هندوستان چاپ می‌شود. او در سفر به هند علاوه‌بر آموختن زبان پهلوی و انتشار بوف کور، با فرهنگ و فلسفهٔ و عرفان هندی از نزدیک آشنا شد.[۳۹]
در کنار علی‌اکبر سیاسی، فریدون کشاورز و دو تن از شخصیت‌های فرهنگی ازبکستان
دستاوردهای سفر به ازبکستان
در این سفر که از راه زمینی طی شد هدایت در توس، آرامگاه فردوسی را می‌بیند و از مزار غزّالی بازدید میکند و در ازبکستان در شهر نیج‌رودک، بر مزار رودکی می‌رود و از موزهٔ این شاعر دیدن میکند.[۳۹] هدایت که این سفر بیشتر وقت خود را به مطالعۀ نسخههای خطی نفیس و منحصربه‌فردِ کتابخانۀ دانشگاه تاشکند می‌گذراند دربارهٔ این سفر به حسن شهیدنورایی می‌نویسد:
باری، جای شما خالی، به‌طور غلط‌انداز به‌همراهی آقایان دکتر سیاسی و دکتر کشاورز از طرف انجمن فرهنگی برای ۱۵ روز به‌مناسبت جشن ۲۵سالۀ دانشگاه تاشکند دعوت به آن صفحات شدیم. من هم دعوت را اجابت کردم و حالا دو هفته می‌گذرد که از مسافرت برگشته‌ام. برای اشخاص کنجکاو و پر از انرژی چیزهای دیدنی و مقایسه‌کردنی بسیار داشت و آینۀ عبرت به‌شمار می‌رفت که در مدت ۲۵ سال کم‌وبیش یک ملت عقب‌مانده در تمام شئونات فرهنگی و اجتماعی چه ترقیاتی کرده بود. روی‌هم‌رفته بسیار خوش گذشت؛ اما چه فایده که به مصداق مثل «شیخ‌حسن کشکت را بساب»، وقتی که از خواب پریدم باز جلو[ی] تغار کشک خودم را دیدم.[۶۶]
دستاورد دیگر این سفر که روز جمعه ۱۶آذر۱۳۲۴ را تاریخ ورود هدایت و همراهانش در تاشکند ثبت کرده همان شرح‌حال معروف بهقلم صادق هدایت است که خانۀ فرهنگ شوروی از مهمانان درخواست میکند. اصل دستنوشتهٔ این شرح‌حال، بنابه اظهار پروفسور د.س.کمیساروف، رایزن فرهنگی سفارت شوروی موقع سفر هیئت ایرانی به تاشکند و مترجم پاره‌ای از آثار هدایت به‌زبانِ روسی، در اختیار شرق‌شناس مشهور بانو «روزنفلد» بوده است. بانو روزنفلد از میزبانان هیئت ایرانی بود و این احتمال می‌رود که هدایت به درخواست و اصرار شخص او دست به نوشتن شرح‌حال خود زده باشد. درهرحال روشن است که هدایت برای نوشتن آن شرح‌حال زیر نوعی فشار و محذور بوده و به‌همین‌جهت آنچه نوشته است به‌هیچ‌وجه صورت معمولِ شرح‌حال‌نویسی را ندارد؛ درواقع این طور به‌نظر می‌رسد که هدایت کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
ايستاده از راست: منوچهر مزینی، هدایت، یحیی خلوتی. پاريس، ۱۳۰۷ش
دوست عزیز! چند تا کتابی را که توسط «بزرگ علوی» فرستاده بودید، خواندم. شما فقط یک خطای بزرگ مرتکب شده‌اید. این قبیل کتابها مثل «چمدان» و «وغ‌وغ ساهاب» به‌اندازهٔ فهم و شعور ملت ما نیست. این دوره که به ما می‌گویند ابنای آن هستیم از خیلی جهات که اساس آن مربوط به شرایط اقتصادی و مادی است فاقد این مزیت است. شما با این نُووِل‌ها که انسان میل میکند تمام آن را بخواند برای مرده‌ها، بی‌همه‌چیزها روی قبرشان چیزهایی راجع به زندگی و همه‌چیز ساخته‌اید. گربه را با زین طلا زین کرده‌اید، درصورتی‌که حیوان از این رَم میکند. بدین جهت اظهارنظر درخصوص نوول‌های شما نمی‌کنم. این کار خیلی زود است. فقط برای خود ما می‌تواند بی‌معنی نباشد. به‌طورکلی در نوول‌های شما انسان به سلطهٔ قوی و احساسات و فانتزی‌های شخصی برمی‌خورد. فکری که انسان میکند درخصوص پیدایش و تحول آن‌هاست؛ ولی در شکل کامل و سایر موارد مختلف می‌توان به‌طور دقیق‌تر تحت‌‌نظر گذاشت.[۶۷]
»
نیما در یادداشت‌های روزانه خود نیز که عموماً به شخصیتها و وقایع مهم آن روزگار، مستقیماً و بی‌هیچ ابایی نقد وارد کرده، تنها عدهٔ معدودی را ستوده که صادق هدایت در شمار آن‌هاست:
«
هدایت را مداحانِ هدایت کشتند. برای من گفته بود. هدایت را دستجات چپ و راست کشتند. خودش هم دم نزد و من هم نزدم. برای اینکه افکار ملتش را دوست داشت...[۶۸] هدایت در صدر نویسندگان امروز ماست؛ زیرا هدایت انسانی غیر از انسان‌های امروز ماست. دوست و مرید او علوی این را نمی‌دانست؛ اما [هدایت] نواقصی هم دارد که من به او گفته‌ام.[۶۹] هدایت هم اخیراً همینطور رنج می‌برد. حتی رفقای نزدیک به او هم از رنج او خبر نداشتند. به من متصل تکرار می‌کرد که «هر انسانی در زندگی‌اش تنهاست.»[۷۰] نکته این است که هدایت بهترین نویسندهٔ ایران بود؛ ولی خامی‌هایی هم دارد. بعضیها را به‌قول خودش که می‌گفت با کمال عجله نوشته و به مطبعه داده بود...[۷۱] دوست‌داران حسابی ایران: بهروز، محمد مقدم، هدایت مرحوم و... X نویسنده است و غول نویسنده است و شپش نویسنده است. جوان هنوز نمی‌داند که نویسنده صادق هدایت است.[۷۲]
این کندوکاو در جزییات زندگانی نویسندگان از عادات فرنگی‌هاست و در عادات و رسوم ما مشرق‌زمینی‌ها زیاد دیده نشده است و شاید بهتر هم همین باشد. من معتقدم که آثار و کتاب‌های هدایت بهترین معرف او هستند و جوهر و چکیده روح او در کتاب‌هایش است و این‌همه جست‌وجو در جزییات زندگی او زیاد معنی و لزومی ندارد. باید به گفته پرداخت و زیاد درپی گوینده نبود.
من معتقدم اگر در آخرین ایام عمرش، صادق هدایت در پاریس با اشخاص بهتر و مرتب‌تری نشست‌وبرخاست پیدا کرده بود که اهل خمر و دود و... نباشند خودکشی نمی‌کرد (یا شاید نمی‌کرد).[۷۳]
پرویز ناتل خانلری، شعر مشهور «عقاب» خود را به صادق هدایت تقدیم کرده بود و اولین بار نیز پیش از آنکه این شعر را برای کسی بخواند برای هدایت خواند.[۷۴] ناتل در جایی دیدگاه خود را دربارهٔ هدایت چنین بیان میکند:
صادق هدایت نویسنده‌ای است که بی‌شک از نام‌آورترین نویسندگان این سال‌های اخیر است و آن «شاهکار» آخرین او پرده‌ٔ ابهامی بر زندگانیش کشید که شاید اگر به همین منوال پیش برویم در فاصله‌ای دورتر، او در شمار افسانه‌ها قرار گیرد. نام صادق هدایت در پاره‌ای از نقاط گیتی، معرف شیوهٔ نوین داستان‌سرایی و قصه‌نویسی در ایران نزد همگان است.[۷۵]
بیست سال پیش بود که آن دایره به‌وجود آمد. دایره‌ای که اسمش را ربعه گذاشتیم... هریک از ما شخصیت خود را داشت و زیر بار رئیس نمی‌رفتیم؛ اما در حب و هنر هم‌رأی بودیم و در خیلی از جنبه‌ها اشتراک و شباهت داشتیم. اجتماع ما غالباً در قهوه‌خانه‌ها و رستوران اتفاق می‌افتاد و این را از مقولهٔ تجاهر به فسق نشمارید. گاهی مشروب‌های قوی‌تر از آب هم بی‌پرده‌پوشی می‌نوشیدیم... ما شاید آن روزگار گمان می‌کردیم که چون قدر مقام نویسندگی هدایت را می‌شناسیم، او را تشویق می‌کنیم؛ اما حقیقت مطلب این بود که او موجب تشویق ما بود و در هریک از ما لیاقتی می‌یافت آن را به‌کار می‌انداخت.[۷۶]
علی‌اکبر دهخداخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
مرحوم دهخدا به صادق بسیار علاقه‌مند بود و او را نویسنده‌ای توانا و هنرمندی شایسته و رادمردی شریف می‌دانست. بااینکه برحسب خصوصیاتی که در تنظیم لغت‌نامهٔ خود به‌کار می‌برد قرار بود و هم‌اکنون نیز این قرار پایدار است که شرحِ‌حال نامداران و شخصیت‌های معاصر، هرچند جنبهٔ جهانی داشته باشند تا هنگامی که درقیدحیات‌اند، نوشته نشود که مبادا برحسبِ [حبّ] و بغض، حمل بر خصوصی و شخصی شود؛ اما هنگامی که دکتر شهیدی حرف «صاد» را تنظیم می‌کرد روزی نزد دهخدا آمد و گفت:
«شما دستور داده بودید شرحِ‌حال صادق هدایت در این کتاب بیاید؛ بنابراین بهتر است از خود صادق خواهش کنیم شرح مختصری بهقلم خودش بنویسد.»
سپس [دهخدا] به من رو کرد و گفت: «تو صادق را می‌بینی؟»
گفتم: «آری.»
گفت: «از قولِ من به او بگو بهقلم خودش شرحِ‌حالی بنویسد و چون مدتی است خودش را هم ندیده‌ام سری به اینجا بزند.»
گفتم: «من می‌توانم صادق را وادار کنم که به اینجا بیاید؛ اما دربارۀ نوشتن شرحِ‌حالی بهقلم خودش، تردید دارم که چنین پیشنهادی را بپذیرد.»
روز بعد در کافه فردوسی صادق را دیدم و چون به اخلاق او آشنایی داشتم گفتم: «دهخدا حال تو را می‌پرسید و می‌گفت دلم برای صادق تنگ شده است.»
سری تکان داد و گفت: «من هم مدتی است او را ندیده‌ام این روزها به منزلش می‌روم.»
و ازقضا فردای آن روز پیش‌ازظهر نزد دهخدا آمد و به‌قول خودش پس از چاق‌سلامتی، دهخدا شرحی دربارۀ علاقۀ خود به صادق بیان کرد و به‌ویژه یادآور شد که:
«من از معاصرانی که درقیدحیات‌اند تنها می‌خواهم شرحِ‌حال تو را آن‌هم بهقلم خودت، در لغت‌نامه بیاورم؛ بنابراین انتظار دارم این خواهش مرا بپذیری و به میل خودت شرحِ‌حالی بنویسی.»
صادق با همان شیوهٔ همیشگی خنده‌ای سرداد و گفت: «زکی، شرح‌حال من، ولش!»
دهخدا بااصرار گفت: «صادق‌جان شوخی را ول کن و شرح‌حال بنویس.»
اما پاسخ صادق پس از چندین بار خواهش و تمنا همان خنده‌ٔ شوخ‌آمیز و «زکی» و «ولش» بود و به‌هیچ‌وجه حاضر نشد چنین چیزی بنویسد تا سرانجام از منابع دیگر و اطلاعات خودِ دهخدا شرح‌حال وی را نوشتند. آمدنِ هدایت به منزل دهخدا در اوایل سال۱۳۲۹ بود که چند ماه بعد به پاریس رفت و ازقضا شرح‌حالش در لغت‌نامه هنگامی چاپ شد که صادق در آنجا انتحار کرده بود.
پس از جمال‌زاده که در سال۱۳۲۹ه.ق کتاب «یکی بود یکی نبود» را منتشر کرد و راه نوینی در داستان‌نویسیِ فارسی باز کرد صادق هدایت بزرگ‌ترین نویسنده‌ای است که توانست با کشف زبان مخصوص به خود که مستقیماً از زبان سادهٔ مردم و دردمندان ایران مایه گرفته است در داستان‌های کوتاه خود ادبیاتی در وصف زندگی مردم به‌وجود آورد.[۷۷]
داستان‌های هدایت را که می‌خوانیم زندگی در نظرمان دگرگون می‌شود. از روزگار نوجوانی، برخی از ایام زندگانی من نیز مانند بسیاری از افراد نسل ما با خواندن آثار صادق هدایت و تأمل در آنها بارور شده است؛ ازاین‌رو به او بسیار مدیونیم که به ساعات زیادی از حیات ما روح و معنی بخشیده است. اگر امروز برخی از جلوه‌های فریبندهٔ زندگی، برای کسانی از ما چندان جاذبه‌ای ندارد شاید این حالت تاحدودی نتیجهٔ انس با هدایت است که از آن سالها چشم ما را به افق وسیع اندیشه، آزادگی، انسان‌دوستی و همت بلند می‌گشود و به‌قدر استعداد خود از آثارش کسب فیض می‌کردیم.[۷۸]
جامعه‌ای که هدایت و بوف کور را نفی میکند ناچار در اثر هدایت نفی شده است. هدایت نه‌تنها جایی در واقعیت‌ها ندارد؛ بلکه دنیایِ حقایق پر از ابتذال و پر از فقر و مسکنت نمی‌تواند جای او باشد. هدایت «بوف کور» بیگانه است. او ناچار به مرگ می‌گریزد، مرگی که دوسه بار او را برای خودکشی به‌کوشش واداشته است. هدایت اگرچه با بوف کور هوای حکومت پیش از شهریور۱۳۲۰ را ابدی کرده است؛ اما انگار که با فرهنگ اسلامی بریده است و حتی با آن کین می‌توزد. «علویه‌خانم»، «محلل» و «انیران» به‌جای خود؛ در هیچ‌جا از کار وسیع او اثری از دورهٔ اسلامی نمی‌بینیم. کوشش او گاهی در راهی است که به زردشتی‌بازیِ دورهٔ پیش از شهریور۱۳۲۰ مدد می‌دهد. و آیا به این دلیل نیست که خود او دست آخر همان سگ ولگرد را می‌ماند؟[۷۹] چراکه جامعهٔ زیستیِ هدایت، به‌دلیل عقاید و افکارش، او را پس زدند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
هدایت از کسانی است که در دوران تحول و تجدد کشور ما در رشد ادبیات نوین و زبان فارسی نقش عمده‌ای را بازی کرده و در روح زمان خود مؤثر بوده است. بااینکه ابتکار به‌کاربردن زبان عامیانه در ادبیات را باید به دهخدا منسوب دانست؛ ولی کسی که این کار را با قدرت و صلاحیت و مهارت کامل انجام داد و با آثار خود، زبان فارسی را دقیق‌تر و بیان‌کننده‌تر ساخت، هدایت است. درواقع هدایت زبان بی‌روح «روزنامه‌ای» را که پر از تعبیرات قالبی و اصطلاحات بخشنامه‌ای و ترکیبات خنک و تشبیهات تکرارشده و کسالت‌آور است به‌کلی دور انداخته، زبان زنده و دقیق و نافذ مردم را برای بیان زندگی و احساسات آنها انتخاب کرده است.[۸۰]
احمد فردید
بر این باورم که صادق هدایت، روی‌هم‌رفته، نویسنده‌ای بود «نیست‌انگار». آدمی بود که مانند همهٔ هنرمندان و نویسندگان باخترزمین حوالت تاریخی او چنین آمده بود که آنچه برای او اصالت داشته باشد همان «من» و «ما»ی انسانی باشد، نه حق و حقیقت به‌طور مطلق. هدایت بیش از هرچیز، قلندرمآب و عارف‌منش بود؛ اما قلندرمآب و عارف‌منش فرنگی‌مآب. او از دیدگاه من یک «صوفی فرنگی» بود... هدایت هیچگاه به مارکسیسم نپیوست و گرایش او به روس از دلبستگی او به مارکسیسم و کمونیسم نبود؛ از تأثیر ژرفی بود که ادبیات و روح عرفانی روس در او بخشیده بود. هدایت در آغاز جوانی، چندی از «شوونیسم» بعضی از اشخاص که مد روز شده بود، تأثیر گرفت؛ ولی به‌هرحال با دین اسلام از نظر اصولی کاری نداشت و در این زمینه چنین می‌اندیشید که درخت را از میوه‌اش باید شناخت و با این ترازو، اوضاع و احوال کشورهای اسلامی را می‌سنجید... .[۸۱]
آیت الله سیدعلی خامنه‌ای
یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود، البته حالا این‌طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است. هرکس می‌خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را می‌آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتی دارد؛ اما نقاط ضعفی هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‌های معروف دنیا مقایسه کنید چه نویسنده‌های روسی، چه نویسنده‌های فرانسوی، چه نویسنده‌های انگلیسی؛ این‌هایی که رمان‌های معروف را خلق کردند و داستان‌های بزرگ را نوشتند درمقابل آنها بچه‌ٔ کوچکی است! البته او در ایران جایگاهی دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد و نه بیشتر. آدم نباید اسیر مُد باشد.[۸۲]
یوسف اسحاق‌پور
«کسانی هستند که از بیست‌سالگی شروع به جان‌کندن می‌کنند.» این حرف صادق هدایت است بزرگ‌ترین نویسندهٔ ایران نوین. کسی که درست شرح همین جان‌کندن را نوشته است. همهٔ جادو و جنبلی که کرده‌اند تا مگر آفت هدایت به جان کسی نزند و خودکشی‌اش یک امر شخصی تلقی شود برای این بوده که نخواسته‌اند همین نکته را ببینند: از زندگی بیزار بود، وجودش اشکال داشت، دیوانه بود، انحراف داشت، بازماندهٔ گروهی بود که دورانش به‌سر رسیده بود. خوب، که چه؟ هر اثری همین است؛ هر اثری بازتاب طنین غیرشخصی‌ترین عناصر زندگی آدمی در قالب فردی‌ترین و مخفی‌ترین آن‌هاست. منتها هدایتِ زنده‌به‌گور، فردی به‌معنای معمولی کلمه نبود.[۸۳]
سهیلا شهشهانی
صادق هدایت پایه‌گذار رشتهٔ انسان‌شناسی در ایران بود. او به‌طور منظم شروع به گردآوری ترانه‌های عامیانه، قصه، لالایی، بازیِ بچه‌ها، عقاید عامیانه و بالاخره تهیه و نشر یک طرح با موضوع فولکلور و روش تحقیق آن کرد. این فعالیت‌ها را هدایت طی ۱۴ سال در سه نوشتهٔ مهم به رشتهٔ تحریر درآورد.[۸۴] در نوشته‌های هدایت اشاراتی می‌بینیم که نشانهٔ اطلاع او از برخی نوشتهها و مکاتب رشتهٔ انسان‌شناسی است. او مستقیماً از «ادوارد تایلر» انگلیسی (پایه‌گذار انسان‌شناسی و مکتب تحول‌گرا) یاد میکند و نقل‌قولی از کتاب «فرهنگ بدوی» تایلر راجع‌به بازماندن آداب و رسوم «تمدن پست» در درون «تمدن عالی» می‌آورد.[۸۵]
نگاه هدایت به خود
غوره‌نشده، مویز شدیم
«
هدایت در نامهای به تقی رضوی می‌نویسد:
دیروز تمام آن [کتابی که فرستاده بودید] را خواندم و کارتی که در جوف آن بود دیدم. الحق که خوش‌سلیقه هستید و چهرهٔ دل‌آرامی را انتخاب کردید. امیدوارم از او کامیاب شوید؛ اما به‌درد بنده نمی‌خورد، چون که غوره نشده، تیرگیِ زندگی و بدی دوران مرا مویز کرده. اگر خواستید کارت بفرستید تاریک، غمناک و مهیب باشد بیشتر دوست خواهم داشت. باری، ایران و مافیها را زود فراموش کردید. حق هم دارید. تا می‌توانید این خواب خوفناک، این کابوس جان‌گداز را به‌یاد نیاورید.[۸۶]
»
نارضایتی شخصی
هدایت طی نامهٔ مورخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ به مجتبی مینوی از ناتوانی خود برای انجام کارهای عملی و کسب درآمد می‌نویسد:
... با وجود کبر سن برای زندگی به‌اندازهٔ طفل شیرخواری مسلح نیستم. حتی زبانی که حرف می‌زدم، اینجا کسی نمی‌فهمد و به‌قدر یک غاز برایم ارزش ندارد. باید ازسرِنو همه‌چیز را یاد گرفت و وارد مبارزه شد.[۸۷]
ازنظرِ مصطفی فرزانه، در «گروه ربعه» که هدایت آن را همراهبا مینوی، مسعود فرزاد و بزرگ علوی بنیان می‌نهد مینوی ادیب‌تر و صاحب مطالعات بیشتر بود و هدایت محبت و احترام خاصی به او بروز می‌داد و در زمینهٔ تحقیقات ادبی و فلسفی نظر او را جدی می‌گرفت. هدایت به‌تاریخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ از بمبئی نامهای برای مینوی به لندن می‌فرستد و در آن علاوه‌بر شرح مفصل مسافرت و دیده‌وشنیده‌های خود (کاری که از هدایت کمتر سر زده است) به‌سبک و لحن خودمانی از او به هند دعوت میکند.[۸۸]
و البته در جای دیگر، نظر هدایت دربارهٔ مینوی منفی است:
«
همین دوست و آشنایی‌هایی که در لندن نشسته‌اند... تو بحبوحهٔ جنگ... آقای مینوی، آقای فرزاد. اول مینوی، بعد هم فرزاد... تو مخ لندن بست نشسته‌اند. معنی همکاری با انگلیسی‌ها را هم خوب می‌دانند و تازه سه‌قورت‌ونیمشان هم باقی است... آن‌وقت‌ها مینوی سنگ هیتلر را به سینه میزد. وقیحانه مجیز گوبلز را می‌گفت. حالا جیره‌خوار چرچیل شده است و چطور توجیه بکنند که چرا تو گُه غلطیده‌اند؟[۸۹]
سال۱۳۱۳ علی‌اصغر حکمت که آن زمان وزیر معارف بود پس از انتشار جزوهٔ مقدم و هدایت درباب هزارهٔ فردوسی، بسیار خشمگین شد؛ درنتیجه شهربانی به ماجرا ورود کرد. از هدایت تعهد کتبی گرفتند که تا اطلاع ثانوی، حق چاپ، نوشتن و کشیدن چیزی را ندارد. این ممنوع‌القلم و الانتشارشدن، هدایت را واداشت تا واکنش ظریفی نشان دهد. بزرگ علوی تعریف میکند:
صادق هدایت آدم خوشمزه‌ای بود. یک شب آمد و به من گفت: «این حکمت می‌خواد نمایندهٔ مجلس بشه. ببین چی می‌گم. می‌دونی چی درست بکن. یک متن درست بکن که آقای علی‌اصغر حکمت، کاندید جامعهٔ یهودی‌ها، یعنی کاندید آن‌هاست.» آقا، این گرفت و من و چند نفر دیگر با کمکِ مالیِ مظفر فیروز در بحبوحهٔ انتخابات، آن را چاپ و در هوا پخش کردیم و با این کار علی‌اصغر حکمت ضربه خورد. چه ضربه‌ای!
هنگام انتخابات بود که دیدم یک آگهی با این مضمون و با امضای «خاخام موشی حق‌ِنظر» در روزنامهٔ اطلاعات بیرون آمد: «از هم‌کیشان کلیمی و دوستان عزیز خواهشمندم جناب آقای علی‌اصغر حکمت را به‌عنوان نمایندهٔ کلیمیان انتخاب فرمایند.» که البته این کار هدایت بود.[۹۰]
کارت‌پستالی که صادق برای برادرش عیسی فرستاد
سیمای صادق هدایت
صادق هدایت متوسط‌قامت بود و اندامی بسیار باریک داشت. عینک میزد و همیشه سیگاری بین انگشتان میگذاشت. او حالت خون‌سرد، قیافهٔ تودار و ظاهر بی‌قید خود را همیشه حفظ می‌کرد. مونتی در کتابش می‌نویسید: «هیچ چیزی که توجه ما را به خود جلب کند در او نیست. مگر شاید در نظر دوستان صمیمیش که در او نوعی گیرندگی و زیبایی می‌دیدند.»[۹۱]
از نظر پرویز ناتل خانلری هدایت، روی‌هم‌رفته، قیافهٔ سمپاتیک و گیرایی داشت. از لحاظ لباس‌پوشیدن و آرایش ظاهری بدون اینکه هیچ تعمد خاصی در این کار داشته باشد یا قیدی را بر خود تحمیل کند مرد بسیار مرتب و پاکیزه‌‌ای بود. لباس‌هایی که می‌پوشید، شیک نبود؛ اما لباس مرتبی بود. در لباس‌پوشیدن نظم و ترتیب خاصی را پیاده می‌کرد که از نظم و ترتیب کلی او در حرکاتش ناشی می‌شد.[۹۲]
اندیشهٔ اخوان تلفیقی از اندیشه‌های فردوسی، خیام، هدایت و باورهای شخصی خود بود.[۹۳]
حکایت کرد مرا دکتر تقی تفضلی که سه‌تار خوش می‌نوازد و آزاده‌ای است افتاده و آدمی‌سیرت. [آنگاه] که در پاریس بودم، سالها پیش، و هدایت نیز در پاریس بود گاه‌گاهی دیداری داشتیم و یکبار چنین پیش آمد که در گذرگاهی دیدمش خیابانی نزدیک خانهٔ من. گفتیم و شنفتیم و راهکی رفتیم پیاده، اگرچه من شوریده و رنجور بودم و او افسرده. و به خانه [که] رسیدیم خواندمش، پذیرفت و درون آمد. لختکی آسودیم. سرگرم تنقل و از ری و روم و بغداد سخن‌گفتن. مینایی از بادهٔ فرنگان داشتم، پیش گذاشتم. نم‌نمک لب ترکردیم تا کم‌کمک مستان شدیم و آنچنان‌تر. دیگر سخن را بازار نمانده بود. هر دو بر این بودیم. صفحاتی چند از الحان و نغمه‌های فرنگ به خانه داشتم، از همه دستی، گوناگون. خواستم آن صندوقچهٔ کوکی پیش آورم، شنیدن را. خواستم و برخاستم. لکن حرمت میهمان را، آن‌هم چنو عزیز میهمانی، به مشورت پرسیدم که از فلان‌وفلان خوش‌تر داری یا آن یک و آن دیگر و نام بردم تنی چند از فحول‌ائمهٔ شریف‌ترین الحان فرنگ را که همه را نیک می‌شناخت، به‌تمام‌وکمال و اشارتی کافی بود. دیدم که جواب نمی‌دهد. دیگران را نام بردم، باز جواب نداد. خاموش ماندم که او سخن گوید. نگفت؛ اما به‌پای خاست ساغری در دست، گریبان و گره زنار فرنگ گشوده، همچنان خاموش سوی پستوی حجره رفت، که آشنا بود. و باز آمد. سه‌تار من در دستش. به من داد و بازگشت به جای خویش و نشست بی‌آنکه سخنی گوید. به شگفت اندر شدم که به خبر می‌شنیدم او چنین ساز و سرودها خوش ندارد و شاد شدم که به عیان می‌دیدم نه چنان است. ساز کوک ترک داشت. نواختن گرفتم. نخست کرشمهٔ درآمدی ملایم و بعد و بعد همچنان تا بیشتر گوشه‌ها و فرازوفرودها. پنجه گرم شده بود، که ساز خوش بود و راه دلکش و جوان بودیم و شراب ما را نیک دریافته، حالتی رفت که مپرس. و صادق را می‌دیدم که سر می‌جنباند و گفتی به‌زمزمه چیزی می‌خواند. چون چندی برآمد، برخاست ساغر منش پُرکرده به دستی و به دیگر دست نُقل، پیش آمد و به من داد. نوشیدم شادی او را. ساغر تهی از من بستد و گفت: «افشاری» و به جای خویش بازگشت و بنشست خاموش و منتظر. من مقام دیگر کردم و دلیر بر اندام، گرم‌تر و بِهنجارتر. می‌رفتم و می‌رفتم همچنان دلیر. در پیچ‌وخم راهی باریک بودم به‌ظرافت و سوز که ناگاه شنیدم صیحه‌ای از صادق برآمد و گفت: «بس است! بس، بس» و گریستن گرفت به‌زار زار، که دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمیْ دشنام‌شنیده. ساز فروهشتم و سویش دویدم. دست فرا پیش آورد که به خویشم گذار. گذاشتم و لختی گذشت. باز به باده‌خوردن نشستیم و از این در و آن در سخن گفتیم. اما من مترصد بودم تا سخن را به جایی کشانم که از آن حال که رفت طُرفی دریابم. گویی بفراست دریافت. گفت: «همه آنچه تو شنیده‌ای از انکار من این عالم جادوئی را، خبر است و بیشتر خبرها دروغ، اما اگر من گاهی چنان گفته‌ام، نه از آن رو بوده است که منکر ژرفی و پاکی و شرف و عزت این الحانم. نه هرگز. من تاب این سحر ندارم که چنگ در جگرم می‌اندازد و همه درد و اندهان خفته بیدار میکند. تا سر منزل جنون می‌کشدم، می‌کُشدم. من تاب این را ندارم.» (برگرفته از مجموعه‌مقالات اخوان ثالث، موسیقی ما)خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
»
نمایی از خانهٔ پدری
اتاقش در تهران، میز و کمدش در موزهٔ رضا عباسی نگهداری می‌شود. تابلو نقاشیِ روی دیوار اثر حسین کاظمی در ۱۲فروردین۱۳۲۴
منزل‌هایی که هدایت سکونت کرد
هدایت از زمان تولد تا آخرین سفرش به پاریس هرگز خانهای از خود نداشت و تمام عمر به‌استثنای زمانی که در سفر بود در اتاقی از خانه پدری زندگی می‌کرد.[۹۴]
صادق هدایت ۲۷بهمن۱۲۸۱ در این خانه زاده شد و تا سال۱۲۸۶ در همین خانه می‌زیست. در خیابان لاله‌زار نو(مخبرالدوله سابق) تهران، خانه و باغ وسیعی بود متعلق به جعفرقلی‌خان نیرالملک، پدربزرگ صادق هدایت که امروز بخشی از بنای آن در ضلع غربی همان خیابان باقی مانده و در قسمت بزرگی از زمین آن ساختمان‌های جدید ساخته شده است. نیرالملک تا حدود سال۱۲۸۶ که این خانه را به حسن پیرنیا (مؤتمن‌الملک) فروخت و به خیابان خاقانی(کوشک بعدی) تغییر منزل داد با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد. پنج سال از دوران کودکی صادق هدایت در آن خانه سپری شد.[۹۵]
خانهٔ دوم: خانهٔ پدری در خیابان کوشک
این خانه را اعتضادالملک، پدر صادق هدایت حدود سال۱۲۸۶ خرید. در جوار آن، خانهٔ دیگری متعلق به برادر بزرگ او رضا‌قلی هدایت بود. پدرشان، جعفرقلی‌خان نیرالملک نیز با پسرانش می‌زیست. این دو خانه در ضلع شمالی خیابان کوشک قرار داشت و عرضشان از سفارت دانمارک تا خیابان سعدی بود. اتاق صادق هدایت در غرب حیاط خلوت، مستقل و دور از حیاط مرکزی و اهل خانه، نزدیک اتاق مادرش بود که از حیاط چند پله میخورد و بالا می‌رفت و پس از ایوان کوچکی به اتاق او می‌رسید. این اتاق دو پنجره داشت: یکی رو به حیاط خلوت و دیگری رو به خیابان باز می‌شد. پنجرهٔ رو به خیابان برای هدایت این امتیاز را داشت که وقتی دوستی پیش او می‌آمد دور از دید اهل خانه تلنگری به پنجره میزد و هدایت در را به روی او می‌گشود. این اتاق یک پستو هم داشت. دورتادور اتاق و پستوی آن، مانند اتاق‌های دیگر خانه، تا کمر با اَشکال گل‌وبوته کاشی‌کاری شده بود. اتاق او همیشه مرتب بود و هرچیزی در جای خود قرار داشت. میزی بزرگِ سنگین چوبی، چند صندلی، تخت‌خوابی که روزها به‌صورت کاناپه درمی‌آمد، یک گرامافون، تندیسی از بودا، مقداری کتاب و گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» که هدایت در آن پول، مشروب و یادداشت‌هایش را میگذاشت. گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» اکنون در موزهٔ رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود. بر دیوارهای اتاقش هم چند طرح و نقاشی بهقلم خودش و «آندره سوروگین» و یک طرح آهو آویخته بود. اعتضادالملک این خانه را در سال۱۳۲۴ به‌علت کمبود درآمد و نابسامانی وضع مالی، فروخت. دولت پهلوی این خانه را در سال۱۳۵۴ برای برپایی موزه‌ای به نام صادق هدایت خرید. پس از بازسازی آن پاره‌ای از لوازم شخصی هدایت را از بازماندگانش گرفتند تا در این موزه نگهداری کنند؛ ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دگرگونی‌های به‌وجود‌آمده در سیاست‌های فرهنگی، این تلاش‌ها نافرجام ماند و خانهٔ هدایت در اختیار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران قرار گرفت. نخست مهدکودک کارکنان بیمارستان امیراعلم (مهدکودک صادقیه) تبدیل شد و اکنون از آن بهره‌برداریِ کتابخانه‌ای می‌شود؛ ولی بیشتر قسمت‌های آن انبار بیمارستان امیراعلم است. این بنا در تاریخ ۲۶آبان۱۳۷۸ به‌شماره۲۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده است.[۹۶]
خانهٔ سوم: خانهٔ اجاره‌ای در اطراف خیابان روزولت
خانوادهٔ هدایت از بهار۱۳۲۴ تا تابستان۱۳۲۵ در این خانه می‌زیسته‌اند. اعتصام‌الملک هدایت، پدر صادق پس از فروش خانهٔ خیابان کوشک، قصد ساختن خانهای را در خیابان ثریا(سمیه کنونی) کرد که به‌علت کامل‌نشدن مراحل ساخت مجبور به اجارهٔ خانهای نزدیک به خیابان رسالت (مفتح کنونی) شد. خانوادهٔ هدایت بیش از یک سال در خانهٔ اجاره‌ای زندگی کردند. در آن زمان اطراف خیابان روزولت هنوز به‌شکل یکدست ساخته نشده بود و فقط سفارت آمریکا بود که در آن میان خودنمایی می‌کرد. خانهٔ اجاره‌ای اعتصام‌الملک، در خیابان شهیدبوربور کنونی، از بین رفته و جای آن خانهای دیگر ساخته شده است. گویا هدایت داستان بلند «حاجی‌آقا» را در این خانه به‌پایان رسانده است. در دورهٔ زندگی در همین خانه، صادق هدایت به ازبکستان سفر کرده است.[۹۷]
خانهٔ چهارم: خیابان ثریا
تابستان۱۳۲۵ خانوادهٔ هدایت به منزلی دو طبقه در خیابان ثریا(سمیهٔ کنونی) نقل مکان کرد. خانه اکنون نبش کوچهٔ فردوسی، شهیدجلیل مژدهی است. این خانه را اعتضادالملک پس از فروش خانهٔ کوشک ساخت که تا سال۱۳۲۸ برق نداشت. اتاق هدایت در طبقهٔ بالا در ضلع شرقی ساختمان، کنار اتاق پدرش اعتضادالملک و اتاق خواهرش اشرف‌الملوک قرار داشت که از شوهرش جدا شده بود و در آنجا زندگی می‌کرد. هدایت در این خانه، آرامش نداشت و ناگزیر بیشتر ساعت‌های روز را خارج از خانه در شهر و کافه می‌گذراند و فقط شب‌ها برای نوشتن و خواب به خانه می‌رفت. اتاق هدایت با دو پنجره رو به شرق و رو به جنوب، درست روبهروی پلهٔ ورودی بود. در اینجا هم طوری بود که او به‌راحتی می‌توانست دوستی را دور از دید دیگران به اتاق خود بپذیرد. یک میز بزرگ چوبی، چند صندلی، چراغ مطالعه، تختخواب، گنجه معروف به «هزار بیشه» و مقداری کتاب، اثاثه‌ٔ او در اتاقش بود. تابلوی چهرهٔ هدایت، اثر حسین کاظمی هم به دیوار آویخته بود. صادق هدایت، «پیام کافکا» و قضیه «توپ مرواری» را در این خانه نوشت. این آخرین خانهٔ هدایت در ایران بود و پس از آن به پاریس رفت. این خانه هم‌اکنون ازبینرفته و به جایش بنای دیگری ساخته شده است.[۹۸]
خانهٔ آخر: آپارتمانی در پاریس
هدایت بعد از ترک ایران و اقامت در فرانسه به‌سال۱۳۲۹ آپارتمانی کوچک در خیابان «شامپیونه»، بولوار «سن میشل» پاریس را اجاره میکند که گویا غالباً هم خانه نبوده و صرفاً شب‌هنگام برای خواب به منزل می‌رفته است. کمی کمتر از دو سال سکونت در این منزل ساده است که جسم بی‌جانش را شب‌هنگام در ۹آوریل۱۹۵۱ (۱۹فروردین۱۳۳۰) خوابیده بر کف زمین در همین آپارتمان یافتند که غرق در بوی گاز بود و منافذش همگی بسته.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
شرح اقتباس‌‌ها از آثار و زندگی هدایت
مستند اصفهان
اولین فیلمی که از نوشته‌های صادق هدایت وام گرفته «اصفهان»، ساختهٔ محمدقلی سیار، محصول سال۱۳۳۶ است که براساس سفرنامهٔ «اصفهان نصف جهان» مستندسازی شد.[۹۹]
در دههٔ پنجاه تلاش برای اقتباس از آثار هدایت پررنگ‌تر شد. بزرگمهر رفیعا که آن زمان در آمریکا به‌سرمی‌برد به جهانگیر هدایت وکیل و برادرزادهٔ صادق نامهای نوشت تا برای اقتباس از بوف کور اجازه بگیرد؛ اما جهانگیر هدایت موافقت نکرد. رفیعا فیلم «بوف کور» را در آمریکا ساخت و باتوجه‌به پیگیری‌های جهانگیر هدایت، این فیلم در ایران نمایش داده نشد.[۹۹] در سال۱۳۵۴ کیومرث درم‌بخش همراهبا پرویز فنی‌زاده نسخهٔ دیگری از بوف کور را ساخت.[۹۹][۱۰۰]
در سال۱۳۵۰ مسعود کیمیایی براساس داستان «داش‌آکل» از مجموعهٔ «سه قطره خون» فیلمی با همین نام ساخت که بهروز وثوقی در آن فیلم نقش‌آفرینی کرد. برخی کار کیمیایی را دون شأن هدایت دانسته‌اند و برخی دیگر فیلم را اثری فاخر به‌شمار آورده‌اند که حتی رتبهٔ داستان هدایت را ارتقا داده است.
ساحره
داوود میرباقری «ساحره» را با اقتباس از داستان «عروسک پشت‌ِپرده» در سال۱۳۷۶ کارگردانی کرد. این فیلم، به‌ظاهر شباهت‌هایی با داستان اصلی دارد؛ ولی در نشان‌دادن محتوا و اصول، بحث دیگری را نمایش می‌دهد.[۱۰۱]
گفتوگو با سایه
قریب نیم‌قرن بعد از اولین اقتباس، «گفتوگو با سایه» براساس زندگی صادق هدایت ساخته شد؛ فیلمی از خسرو سینایی در سال۱۳۸۴ که وجوه کمترْ پرداخته‌شدهٔ زندگی هدایت را به‌نمایش درآورد.[۱۰۲]
بوف نه‌چندان کور
محمدعلی سجادی با الهام از رمان «بوف کور» نمایش «بوف نه‌چندان کور» را ساخت و تیر و مرداد۱۳۹۶ روی صحنه برد. بهباور تحلیلگران، سجادی با نگاهِ خاص خود به بوف کور، امکانِ از بیرون نظاره‌کردن داستان و شخصیتها و لاجرم تحلیل را برای مخاطب فراهم آورد و این، باعث شد که روند داستان و هم‌ذات‌پنداریِ ناشی از آن، مخاطب را درگیر خود نکند تا بتوان به لایه‌های زیرین متن و تحلیل درست دست یافت یا حداقل تا حدودی نمایش را فهمید و درک کرد. او شخصیتی ملموس‌تر را به داستان افزود. نقاشی که ناتوان از راه‌رفتن است و هرچند که هرازگاهی، در مواقع خاص از روی ویلچر بلند می‌شود و راه می‌رود.[۱۰۳]
جهانگیر هدایت از سال۱۳۸۱ جایزه‌ای با نام صادق هدایت برگزار میکند. دبیرخانه این جایزه آثار ادبی شرکت‌کنندگان را که از اول خرداد تا آخر آبان هر سال، به این دفتر رسیده است، بررسی میکند. جوایز نفرات برتر در ۲۸بهمن (سالروز تولد هدایت) اهدا می‌شود.[۱۰۴]
عکسی که برای تمام خویشاوندانش فرستاد آخرین عکس، پاریس، ۱۳۲۹
گورستان پرلاشز، مزار هدایت پس از خاکسپاری
اولین سنگ بنای خانهٔ ابدی
سنگ کنونیِ بر ایستگاه آخر به دست خانواده‌اش در سال۱۳۴۰
تأثیرپذیری‌ها
تأثیرپذیری اولیه از شوپنهاور
هدایت در جوانی از شوپنهاور تأثیر گرفته بود و با ادبیات عرفانی از این طریق آشنا شد. وی در اوایل جوانی کتاب «جهان خواهش و نیایش» را خواند و بدبینی آن فیلسوف، اعتباری که او به‌لحاظی به هنرمند می‌نهد در هدایت اثری ژرف نهاد.[۱۰۵]
هدایت در زندگی و کارهای کافکا به وجود نیروهای متضادی پی‌برد که اساس زندگی‌اش را تشکیل می‌داد. شکل خاصی از پوچیِ زندگی که در شخصیت و آثار کافکا و هدایت نقش بسته از منظرهای بسیاری شبیه به‌هم است.
هر دو از خانواده‌هایی بودند که فشار سنگینی بر وجودشان وارد آورد و آنها را در مسیری پیش راند که ذاتاً نمی‌توانستند آن راه را دنبال کنند. کافکا فشار را از جانب پدر و نحوهٔ کمک‌های او می‌دید و هدایت این فشار از سنن و رسوم دیرپای خانوادهٔ برجسته‌ای حس می‌کرد که به‌لحاظ خدمات اجتماعی جایگاه مهمی داشت.
هر دو در مطالعه و تحصیل ناموفق و نامرتب باشند که از عواقب فشار خانوادگی بود.
هر دو خود را در دام کارهای بی‌ارزش، روزمره و تحمل‌ناپذیر اداری گرفتار دیدند. ناچیزی و مسخرگیِ کارشان این احساس را ایجاد کرد که به‌‌نحوی از توقع‌هایی که از خود دارند باز‌مانده‌اند و به‌دنبال آن احساس گناه و بی‌ارزشی کردند.
هر دو از توانایی و نیروهای درونی خود آگاه و از افکار کم‌مایهٔ اطرافیان بیزار و متنفر بودند.
تفاوتِ بین خود را با دیگران به‌خوبی می‌شناختند و گرچه تنهایی و انزوا را از جنبه‌های خاصی می‌ستودند درکل از آن رنج می‌بردند.
انگیزه‌های درونی، آنان را به یافتن مکان و مرتبه‌ای در جامعهٔ انسان‌ها و سازش و همکاری با دیگران و ادامهٔ زندگی خوش و عادی تحریک می‌کرد.
گاه هر دو مانند جانور داستان «کاوش‌های یک سگ» نوشتهٔ کافکا شک می‌کردند که وفاداری و جانب‌داری‌شان از حقیقت درونی، می‌تواند برایشان بسیار گران تمام شده باشد. مانند سگ داستان، تمایل هر انسانی را در جست‌وجو و گفتوگو از حقیقت درونی می‌‌یافتند و تمایلی متضاد، آنان را به خاموش و خفه‌کردن این حقیقت درونی وا‌می‌داشت و تاحدامکان به ادامهٔ زندگیِ بی‌دردسر تشویق می‌کرد.
هدایت و کافکا با اطمینان و اتکایی که به توانایی خود داشتند به دفاع در مقابل دنیای خارجی روی آوردند و بالاخره مسئله مرگ، تاحدی آنان را به وسوسه انداخت که دست به خودکشی ترغیب زدند.
هدایت در «پیام کافکا» از طرفی انزوای کافکا را به‌صورت تنهایی و احساسی از ناسازگاری او با پوچی دنیای اطرافش تعبیر میکند و از طرف دیگر، رهایی او از توهم و توانایی او را در روبه‌روشدن با پوچی زندگی، بدون پناه‌بردن به دلداری‌ها و تسلی‌های مذهبی، بررسی میکند؛ درنتیجه با اصرار ماکس برود دوست کافکا درخصوص ایمانی که کافکا در پایان عمر به مذهب یهود آورد و با نظر خوش‌بینانه و مثبت و مذهبی به جزئیات آدمی نگریست، به‌شدت مخالفت است.
اختلاف دیگر این دو در بیان نیرومندانهٔ امید زندگی کافکا و یأس و بی‌پناهی هدایت در حالات زندگی اوست. به‌همین‌دلیل «تنهایی» در کارهای هدایت تاریک‌تر و دردناک‌تر جلوه‌گر می‌شود.
هدایت در مقایسه با کافکا به‌نسبت وضعیت سیاسی و موقعیت‌های اجتماعی که در آن می‌زیست، با تجلی وحشتناک‌تری از پوچی روبه‌روست.
در نظر کافکا سازمان اجتماعی با مفاهیمی چون شخصیت‌نداشتن، حقارت، فساد و تشریفات بی‌معنی و بیخود جامعه برابر است؛ ولی در نظر هدایت، سازمان اجتماعی، استبداد مقتدرانه‌ای بود که در سایه‌اش، آزادی بیان را ستمگرانه خفه کرده بودند و صمیمانه‌ترین اجتماع ادبی را تماماً زیر نظر داشتند و کوچک‌ترین مخالفت با گردانندگان اجتماع، جان انسان را به‌مخاطره می‌افکند.
پیش از هدایت، جمال‌زاده در «یکی بود یکی نبود» نویسندگان را به استفاده از اصطلاحات عامیانه و نثر حکایتی توصیه کرده بود؛ لذا این فکر در برخی از اهالی ادبیات به‌وجود آمد که صادق هدایت که در آثارش از این نمونه‌ها بهره برده، متأثر از جمال‌زاده است. درحالیکه آثار هدایت مستقلاً محصول ذوق و ابتکار شخصی، توجه او به زندگانی طبقهٔ پایین اجتماع، همدلی او با اکثریت محروم، علاقهٔ باطنی او به ایران و زبان و تمدن ایران باستان، شیفتگی او به زیبایی و سادگی زبان جاری و واکنش او برضد خرافات و کهنه‌پرستی است. ادب‌پژوهان نشان داده‌اند که هدایت هرگز بر آن نبود که به‌طور تصنعی خود را وارد شیوهٔ خاصی از نویسندگی کند شیوه‌ای که توسط دیگران توصیه شده باشد. «هانری گریوزلا» نیز این تفکر را که بین کار صادق هدایت و محمدعلی جمال‌زاده ارتباطی باشد به‌صراحت رد میکند و باور دارد که «جمال‌زاده یک نمود کم‌وبیش مجزایی بوده است.» سپس هدایت را بنیان‌گذار مکتب نوین داستان‌نویسی در ایران معرفی میکند و نفوذ او را تنها عامل مؤثر و مسلم در روش داستان‌نویسی ایران می‌داند.[۱۰۸]
نشسته: کنار مسعود فرزاد و پرتو علوی ردیف وسط: علوی و یکی از دوستان بالا: لورتا
یک دهن‌کجی بود به آن جماعتی که ایشان را به اسم ادبای سبعه می‌شناختیم و هر مجله و کتاب و روزنامه‌ای که به‌فارسی منتشر می‌شد از آثار قلم آنها خالی نبود. هم آنها از هفت نفر بیشتر بودند و هم ما از چهار نفر. اما آنها هزاروهزار دل داشتند درحالیکه ما یگانه بودیم.[۱۱۰]
مسعود فرزاد دیگر عضو این گروه چهارنفره، جایی می‌نویسد:
چهار تا جوان فرنگ‌رفته و زبان‌دان بودیم که درعین‌حال دست‌وبال ما در ادبیات فارسی نیز بند بود و هر چهار تا شوق کار در زمینهٔ ادبیات ایران داشتیم. نکتهٔ دیگر، ترکیبِ جالب گروه بود. هدایت فرانسه می‌دانست، بزرگ علوی، آلمانی، من انگلیسی می‌دانستم و مینوی عربی. با این کیفیت هریک از نفرات این گروه درمجموع می‌توانست با اکثر رویدادها و حوادث ادبی جهان آشنا باشد.[۱۱۱]
فرزاد انتخاب نامِ گروه را درپی شوخی می‌داند:
شوخی ربعه‌شدن داستانی هم دارد. آن موقع ناشر فعالی در تهران بود به‌نام «محمد رمضانی» که اغلب کتب فارسی را او چاپ می‌کرد. آن شب دوست من از قول رمضانی گفت که ایشان معتقدند که در ایران هرچیز و هر مقالهٔ ادبی و... که نوشته می‌شود متعلق به یک تن از «گروه سبعه» است. من خندیدم و گفتم خوب، آنها «سبعه» و ما هم از امشب می‌شویم «ربعه»! البته این یک شوخی «وغ‌وغ ساهابی» بود. تعمداً اربعه را ربعه گفتم بودم که وزن سبعه را داشته باشد. ماجرای این شوخی را که برای هدایت و دو نفر از دوستانم تعریف کردم، همه خندیدیم و از آن شبْ این اسم «ربعه» ماندنی شد.[۱۱۲]
اما میان ادبای سبعه و ادبای ربعه، تفاوت چشمگیری بود. افراد سبعه، پاسداران ادبیات کلاسیک ایران بودند درحالیکه هدایت و یارانش، چشم‌هایشان به ادبیات خارجی باز بود. به‌گفتهٔ فرزاد:
تحت هدایتِ «هدایت» به حقایق اصیل‌تری آشنا شده بودیم که همهٔ تلاش ما این بود که سنت‌های پیچیده و مهجور و غامض و درعین‌حال توخالی زمان را شکسته و مفری به‌سوی ادبیات نوین باز کنیم.[۱۱۳]
بزرگ علوی نیز در مقاله‌ای دربارهٔ گروه ربعه چنین می‌نویسید:
«
مسعود فرزاد در «سرگذشت خود» چنین آورده است: «در حدود ۱۳۱۰شمسی گروه ربعه به پیشوایی صادق هدایت تشکیل شد.» مسعود فروتنی کرده و نخواسته است شخص خود را برجسته جلوه دهد. اصطلاح تشکیل‌شدن ربعه، دست‌کم از نظر من، صحیح نیست. اصلاً ربعه‌ای تشکیل نشد. صادق هدایت که از هرگونه گروه‌بندی و سازمان‌دهی بیزار بود و هرگز وارد هیچ گروه و حزبی و دسته‌بندی نشد، نمی‌توانست پیشوا باشد. این لغتی بود که دیگران به ما دادند.
ما سه نفر دیگر که هرکدام یک کتاب کوفتی چاپ و منتشر کرده، هنوز غوره نشده چه برسد به مویز، می‌خواستیم خودی نشان بدهیم. پایمان به‌کمک مسعود فرزاد، برادرزن سعید نفیسی به این محفل ادبای سبعه باز شد. طبیعی است که حضرات صدرنشین ادبیات، آثار ما را بهخصوص سه قطره خون هدایت را به‌سخره می‌گرفتند و ما را هیچ‌جا راه نمی‌دادند؛ مگراینکه خود را به یکی از آنها می‌چسپاندیم و خودی نشان می‌دادیم. شبی پس از برگشت از خانهٔ نفیسی، در راه، فرزاد گفت: «خوب اگر آنها ادبای سبعه هستند ما هم ادبای ربعه هستیم.» گفتم: «آخر ربعه که معنی ندارد!» پاسخ داد: «دِ! معنی نداشته باشد عوضش قافیه که دارد.»[۱۱۴]
نظر صادق هدایت درباب روابط عاطفی را بیش از هرکسی باید از خلال حرفهای خودش که گاه آمیخته با شوخی است، ردگیری کرد. هدایت در گفتوگویی با مصطفی فرزانه می‌گوید:
اگر منظورت این است که چرا خانم‌بازی نمی‌کنم علت جای دیگر است. اولندش کو دختر تروتمیز تودل‌برو که بخواهد با من مغازله بکند؟ نه ماشینِ سواریِ آمریکایی دارم، نه برورو و دم‌ودستگاه. اگر هم قرار باشد بروم با لگوری‌ها خاک‌توسری بکنم، نصیب نشود.
هدایت با آن حجب و کم‌رویی خاصش در معاشرت با زنان بسیار «محتاط» و حتی ترسو بود. هیچ به‌یاد ندارم که صادق هنگام صحبت با زنی به چشم آن زن نگاه کرده باشد. برای او صحبت‌کردن و معاشرت با زن‌ها یک نوع ناراحتی شدید به‌وجود می‌آورد.[۱۱۵]
دربارهٔ شایعاتی که آن زمان، درباب همجنس‌گرابودن هدایت بر سرزبان‌ها بود خانلری چنین توضیح می‌دهد:
شایعاتی که پس از مرگ او دربارهٔ «سلیقهٔ مخصوصش» بر سر زبان‌ها انداختند فقط یک شایعه بود که از دو علت ناشی می‌شد. یکی همان حجب دور از حد وی دربارهٔ زن‌ها و دیگری تظاهرات بی‌‌جایی که در سال‌های آخر عمر به یاریِ تنی چند که دورش را گرفته بودند به‌راه انداخته بود.[۱۱۵]
دیدگاه خود هدایت دربارهٔ مسئلهٔ همجنس‌گرایی چنین است:
«
از شکسپیر گرفته تا خواجه همه‌شان این‌کاره بوده‌اند. حیوانات هم این‌کاره‌اند. طبیعت این‌جوری است. مردها برای اینکه جلوی سروهمسر، مردْ حساب بشوند خودشان را می‌زنند به بچه‌بازی. برای مردهای اینجا بنداز مردی حساب می‌شود. نظربازی همیشه رواج داشته است. زیبایی پسندیدن ربطی به زن و مرد بودن ندارد... خودشان هزار فسق و فجور دارند و جانماز آب می‌کشند؛ ولی وای به وقتی که بشنوند نوابغ هوموسکسوئل(همجنس‌گرا) بوده‌اند... همه‌شان می‌خواهند ادای «اسکار وایلد»، «ژان کوکتو» و «ژید» را دربیاورند. نه‌خیر! همهٔ شعرا و نویسنده‌ها از زن بیزار نبوده‌اند. برعکس، خیلی هم عاشق زن بوده‌اند. آدمیزاد همه‌جوره هست، مثل حیوانات.[۱۱۶]
»
از راست: آندره سوروگین، مینوی، مین‌باشیان و فرزاد در پیک‌نیک دوستانه، خارج از تهران
منزل مجتبی مینوی از راست: یان ریپکا، مینوی، مین‌باشیان و آقابزرگ نشسته: آندره سوروگین
بخشی زیادی از زندگی صادق هدایت به کافه‌‌نشینی می‌گذشت. در خیابان لاله‌زار نو کافه‌ای بود به نام «رزنوار(گل سیاه)» که بعدها به «ژاله» تغییر نام داد صادق دوران اولیهٔ عمرر را در این کافه می‌نشست؛ ولی در اواخر زندگی روزها کافه «فردوس» خیابان استامبول بود و شب‌ها کافه «ماسکوت» خیابان فردوسی.[۱۱۷] پس از انتشار «زنده‌به‌گور» (۱۳۰۹) هدایت با بزرگ علوی، مسعود فرزاد و مجتبی مینوی آشنا شد. این چهار نفر که هر شب در کافه «رزنوار» دور هم جمع می‌شدند. بعدها دیگرانی نیز به این جمع اضافه شدند: غلام‌حسین مین‌باشیان که سرگرد بود و حسین سرشار، هر دو موسیقی‌دان بودند و عبدالحسین نوشین و همسرش لورتا که بازیگر بودند. همچنین یان ریپکا ایران‌شناس چکسلواکیایی که برای آشنایی با ادبیات معاصر ایران، در تهران حضور داشت و با هدایت آشنا شد و خانلری را نیز به هدایت معرفی کرد. از دیگر دوستان هدایت که گاهْ شب‌ها در کافه به او می‌پیوستند: حسن قائمیان، محمد پروین گنابادی، محسن هشترودی، محمدضیاء هشترودی، صادق چوبک، ابوالقاسم انجوی شیرازی و آندری سِوروگین بودند.[۱۱۸] اکثر دوستان هدایت، همه روشن‌فکران جوانی از خانواده‌هایی نسبتاً متجدد و مرفه بودند. بهباور همایون کاتوزیان، آنها یاغیانی اجتماعی و فکری، مهاجم، شیک و آلامُد (بهروز) بودند که هرکدام یا تحصیلاتش در اروپا بود یا حداقل فرهنگ قسمتی از کشورهای اروپایی را می‌شناختند.[۱۱۹]
خودکشی
پیش از خودکشی
هدایت پانزده سال پیش از دومین اقدام به خودکشی، به یکی از دوستانش، چنین گفته بود:
خودکشی با گاز آسان‌ترین نوع خودکشی است. تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد میکند اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور میکند.[۱۲۰]
در سه سال آخر عمر، هدایت نامه‌هایی به حسن شهیدنورایی می‌نویسد که در متن آنها حالت پژمردگی و کلافگی و بیگانگی و بیهودگی او کاملاً روشن است. یک سطر از مضمون این نامه‌ها:
اما چیزی که هست حالا اصلاً حوصلهٔ چاق سلامتی ندارم... احتیاج به تسلیت هم ندارم. آینده هم خودم میدانم که برایم بن‌بست است. تقصیر کسی هم نیست... .[۱۲۱]
و در نامهٔ دیگری می‌نویسد:
«
سرتاسر زندگی، ما یک bete Pourchasse (حیوان مناسب شکار) بوده‌ایم. حالا دیگر این جانور traquee شده(گیر افتاده) و حسابی از پا درآمده. فقط مقداری reflexes(واکنش) به‌طرز احمقانه‌ای کار خودشان را انجام می‌دهند. گناهمان هم همین بوده که زیادی به زندگی ادامه داده‌ایم و جای دیگران را تنگ کرده‌ایم.[۱۲۲]
»
این قبیل نامه‌ها به افرادی مثل شهیدنورایی، محمدعلی جمال‌زاده و دیگر دوستان هدایت که تعدادشان کم نیست حالت مضطرب، عصبانی و افسردهٔ هدایت را به‌خوبی منعکس میکند. لحن و مضمون این نامه‌ها گویای آن است که هدایت به‌احتمال زیاد از جوانی تا هنگام مرگ، با بیماری افسردگی دست‌به‌گریبان بوده است.[۱۲۳]
هدایت نظر مثبتی به کافکا داشت و «گروه محکومین» او را ترجمه کرد. در بخش پیام کافکا که ابتدای کتاب آمده، می‌نویسد:
«
ای مرگ! تو از غم و اندوه و زندگی کاسته، بار سنگین آن را از دوش برمی‌داری... تو مانند مادر مهربانی هستی که بچه‌ٔ خود را پس از یک روزِ طوفانی در آغوش کشیده و نوازش میکند و می‌خواباند... تو پرتو درخشانی، اما تاریکی‌ات می‌پندارند. تو سروش فرخندهٔ شادمانی هستی؛ اما در آستانهٔ تو شیون می‌کنند. تو فرستادهٔ سوگواری نیستی. تو درمان دل‌‌های پژمرده می‌باشی... .[۱۲۴]
»
و جمله‌ای دیگر از هدایت:
«بعضیها در همهٔ عمر خود مجذوب خودکشی هستند و مقاوت آنها در برابر این کنش بیهوده است.»[۱۲۰]
آخرین یادداشت خودکشی هدایت: دیدار به قیامت، ما رفتیم و دل شما را شکستیم. همین.
خودکشی با گاز در آپارتمان اجاره‌ای شمارهٔ ۳۷مکرر، خ.شامپیونه پاریس سه‌شنبه ۲۰فروردین۱۳۳۰
پیکر کفن‌پوش هدایت در تابوت پیش از خاکسپاری
پس از خودکشی
جسم بی‌جان صادق هدایت را شب‌هنگام دوشنبه ۱۹فروردین۱۳۳۰(۹آوریل۱۹۵۱) در آپارتمان کوچکش کشف کردند. او پس از مسدودکردن منافذ پنجره‌ها شیر گاز اجاق آشپزی را باز کرده و روی تخت دراز کشیده بود. زن و مردی ارمنی‌ایرانی که هدایت چند بار در خانهٔ آنها شام خورده بود و این بار هدایت از آنها دعوت کرده بود که شام مهمان او باشند سبب کشف جنازه هدایت شدند. آنان پس از اینکه چند بار در می‌زنند و پاسخی نمی‌شنوند متوجه بوی گاز می‌شوند و پلیس را خبر می‌کنند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
پس از مرگ هدایت بحث‌های بسیاری دربارهٔ این واقعه درگرفت. بعضیها کوشیدند خودکشی هدایت را معلول عواملی غیرشخصی وانمود کنند. گروهی تصور می‌کردند که او بر اثر مرگ دوست خود، حسن شهیدنورایی تحت‌تأثیر یک بیماری درمان‌ناپذیر روحی بود. عده‌ای می‌پنداشتند که وی از بازگشت تعصبات مذهبی که یکی از مثال‌های آن، قتل شوهرخواهرش رزم‌آرا بود بیمناک گشته باشد. هرچند کسانی نیز بودند که باور داشتند او به قصد اعتراض به نظام موجود اجتماعی دست به چنین عملی زد و نتیجتاً مرگ او جنبهٔ سیاسی دارد.[۱۲۵] اظهارات مبالغه‌آمیزی نیز عنوان شده نظیر اینکه هدایت پاریس را برای خودکشی انتخاب کرد؛ زیرا تهران را لایق این کار نمی‌دانست. یا اینکه در پاریس خوکشی کرد؛ چراکه نمی‌خواست که میهن آریایی خود را به خون خود بیالاید. همچنین بعضیها او را در مسلک شهدا به‌حساب آوردند.[۱۲۶]
پس از خودکشی هدایت اکثر مطبوعات ایران، به‌ویژه دو مجلهٔ «سپیدوسیاه» و «فردوسی»، به‌شکل چشمگیری موضوع نویسندگی، نقد آثار و زندگی و مرگ او را نشر دادند. برادر بزرگ‌تر صادق هدایت، محمود که تا مدت‌ها دربارهٔ برادرش و مرگ او سکوت کرده بود پس از انتشار مقالهٔ «از خاطرات ادبی دکتر پرویز خانلری» بهقلم صدرالدین الهی که بخش زیادی از آن به صادق هدایت اختصاص داشت سکوت خود را شکست و دربارهٔ زندگی برادرش و قدرنشناسی جامعه در برخورد با برادرش، سخن گفت و انتقادهای تندی بر اطرافیان هدایت، دوستان و هم‌مشربانش وارد آورد که آنها را بسیار برآشفت. پس‌ازآن تا مدت‌ها خانوادهٔ هدایت، دوستان او را متهم به قدرنشناسی کردند و یاران هدایت، خانواده‌اش را به درک‌نکردن نابغه‌ای که از درون آن جمع برخاسته بود.[۱۲۷]
نگاره‌ها ترسیمی از هدایت
نقاشیِ فانتزی از هدایت بر فراز برج ایفلِ پاریس
اثر حسین کاظمی، آویخته بر دیوار خانهٔ چهارم
آثار هدایت در یک قاب
چاپ اول حاجی‌آقا، با طراحیِ هدایت
آثار و کتاب‌شناسی
کارنامهٔ صادق هدایت
کتاب‌های تألیفی
«زبان حال یک الاغ در وقت مرگ» تهران: مرداد و شهریور۱۳۰۳، مجلهٔ وفا، دورهٔ دوم
«انتقاد بر فیلم ملانصرالدین در بخارا» و «انتقاد بر ترجمهٔ کتاب بازرس اثر گوگول» مرداد۱۳۲۳، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال اول
«معرفی کتاب خاموشی دریا اثر ورکور» اسفند۱۳۲۳، مجلهٔ سخن، شماره۳، سال دوم
«آمدن شاه بهرام ورجاوند» تیر۱۳۲۴، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
«انتقاد بر ترجمهٔ رسالهٔ زعفران اثر ابوالعلاء معری» مرداد۱۳۲۴، مجلهٔ پیام نو، شماره۹
«یادداشتی بر کتاب فرق‌الشیعه» مهر۱۳۲۵، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال سوم
«توضیحی دربارهٔ قدمت قصهٔ بلبل سرگشته» آذرودی۱۳۲۵، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
«ضحاک و فریدون» اسفند۱۳۲۹، مجلهٔ ایران‌آباد، شماره۱۲
«دربارهٔ شعر نو» اسفند۱۳۳۲، روزنامهٔ پولاد، شماره۲۸۸، سال هشتم
«مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» دفاع صادق هدایت از ایران و زبان فارسی، سال۱۳۴۷ و ۱۳۴۸، مجلهٔ سخن، دورهٔ هجدهم
سبک و لحن و ویژگی آثار
Y هدایت در آثارش، نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان مشروطه به‌زبان معاصر را که درحال تکوین بود، ادامه می‌دهد. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ سبک اوست. بهباور سیروس شمیسا در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند. برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد ساده و روشن بیان میکند.[۱۲۸]
بهباور پرویز ناتل خانلری همین توجه‌به سادگی است که باعث می‌شود در نوشته‌های هدایت به‌ندرت با مترادف‌ها و مکررها برخورد می‌کنیم. نویسنده در کارهایش می‌کوشد که همان کلمهٔ لازم را پیدا کند و روی کاغذ بیاورد. او معتقد است که وجه تمایز هدایت از دیگر نویسندگان هم‌زمانش، این است که هدایت عبارت‌پرداز نیست.[۱۲۹] Y دیگر ویژگی مهم نثر هدایت، تناسبی است که او بین درون‌مایه و سبک نثر داستان رعایت میکند؛ مثلاً در داستان «میهن‌پرست» نخستین بندهای داستان که به معرفی «سیدنصرالله» اختصاص دارد تدارکی است حساب‌شده برای لحنی که در سراسر داستان حفظ شده است. این وحدت لحن که جنبهٔ روایی داستان را تقویت میکند ذهن خواننده را به زمینه‌های اجتماعی داستان نیز معطوف می‌سازد. در این بخش از داستان، هدایت با انتخاب تعابیر کنایی و ترفندهای لفظی و کاربرد مفردات و ترکیبات ادیبانه و عامیانه دربرابر خودنمایی زبان «سیدنصرالله» که لغات عربی را با مخرج صحیح و اصیل استعمال میکند و «شک و تردید از معلومات خود در ذهن مستمعان باقی نمی‌گذارد» نوعی بدیل و نقیضه ساخته است.[۱۲۹]
آثار صادق هدایت مملو از لطیفه‌های تند و شوخی‌های نیش‌دار است. در آثار او بیزاری از ابتذال و میل به ردکردن عقاید جاری دیده می‌شود. در آثار او می‌توان حملات کم‌وبیش سختی به مسائلی که عموماً در آن زمان مورد توجهٔ عامهٔ مردم است، استخراج کرد.[۱۳۰] Y آثار ناسیونالیستی و رمانتیک هدایت بازتابی از موج آریایی‌گری، بیگانه‌ترسی و بیگانه‌زدایی‌اند که در دهه‌های نخستین قرن بیستم به‌سرعت در میان روشن‌فکران، تجددطلبان و تحصیل‌کردگان رشد کرده بود. هم تأثیر محیط و هم تأثیر آرای شخص هدایت در آن دوران در آثارش مشهود است. بهباور محمدعلی همایون کاتوزیان، این آثار هدایت، خوانشی‌ترین آثار اوست؛ اما داستان‌های رئالیستی و انتقادی هدایت تاحد زیادی از شخص، شخصیت و عواطف او فاصله دارند. موضوع این داستان‌های هدایت معمولاً زندگی مردم عادی است که اگر او از درون دربارهٔ آنها نظری داشته باشد از بیرون نسبت به آنها تعصبی نشان نمی‌دهد.[۱۳۱]
به‌طورکلی ویژگی‌های نثر هدایت، چنین برمی‌شمارند:
هدایت همچون نویسندگان معاصر دیگر، از زبان عامیانه استفاده کرده است و بهخصوص برخی واژگان عامیانه نثرش غرابتی خاص برای خواننده دارد.
شخصیت‌های روشن‌فکر هدایت بیشتر به زبانی شاعرانه که در آن واژگان فرنگی کم نیست و پر از ابهامات فلسفی و پوچی است، سخن می‌گویند.
توصیفات نثر هدایت بیشتر بر شخصیت و فضاسازی متمرکز است و ویژگی اصلی هر دو تیرگی است.
یکی از ویژگی‌های مهم فکری در نثر هدایت، کاربرد مؤلفه‌های ابهام‌زا است که نشان از تردید‌های ذهنی او دارد.
در نثر هدایت همه‌گونه تکرار از حرف، واژه و جمله و بهخصوص عدد دیده می‌شود.
نحو نثر هدایت درمجموع ساده، اما نمونه‌های نسبتاً زیادی از نارسایی‌های زبانی به‌چشم میخورد.
نثر هدایت، بهخصوص در بوف کور، سه قطره خون و زنده‌به‌گور شاعرانه است. تشبیه، اسناد مجازی، استعاره‌های رمزی و نوعی متناقض‌نما مهم‌ترین عناصر شاعرانهٔ نثر هدایت است.[۱۳۲]
مردی بی‌نام، نقاش پیشه، متفکر، خدانشناس و سراپا وسوسه شروع میکند به تعریف دردی باورنکردنی و به نوشتن جریان اتفاقی مافوق‌طبیعی که دو ماه و چهار روز قبل اتفاق افتاده و زندگی‌اش را دگرگون و زهرآلود کرده است. این مرد می‌گوید که هدفش از نوشتن بیشتر و بهتر شناختن خود است. دو ماه و چهار روز قبل در سیزدهم‌فروردین، شب‌هنگام زنی سیاه‌پوش، جلوی خانهٔ راوی ظاهر می‌شود. این زن دختر اثیری است که راوی قبلاً از توی سوراخ هواخوری در خانه‌اش او را دیده و شیفته‌اش شده بود؛ اما بعداً نتوانست دوباره او را پیدا کند و حتی سوراخ هواخوری هم برای همیشه ناپدید شد. دختر اثیری وارد خانه می‌شود و بدون اینکه حرفی بزند روی تخت راوی دراز می‌کشد. راوی مقداری شراب لای دندان‌های کلیدشدهٔ دختر می‌ریزد و پهلویش دراز می‌کشد. ملتفت می‌شود که دختر مرده است. راوی احساس میکند که باید دو کار انجام دهد. یکی اینکه از چشم‌های مورب ترکمنی و افسونگر دختر تابلو بکشد و دوم اینکه دختر را دفن کند. نزدیک سپیدهٔ صبح چشم‌های دختر به‌طور معجزه‌آسایی باز می‌شود و راوی آنها را روی کاغذ می‌کشد. سپس جسد دختر را تکه‌تکه میکند و تکه‌ها را در چمدان می‌تپاند. در بیرون از خانه، پیرمردی با کالسکهٔ نعش‌کشی پیدا می‌شود که راوی و چمدان سنگینش را به شاه‌عبدالعظیم می‌برد. آنجا حین کندن گور، کالسکه‌چی یک گلدان عتیقه مربوط به شهر ری باستانی پیدا میکند. جسد دختر که دفن شد راوی تک‌وتنها در تاریکی میگردد. دوباره پیرمرد کالسکه‌چی پیدایش می‌شود و گلدان را به راوی تعارف میکند و او را سوار کالسکه میکند و به خانه‌اش می‌رساند. در خانه، راوی حین نگاه‌کردن به گلدان متوجه می‌شود همان تصور روی تابلوی خودش و همان صحنهٔ دختر اثیری که از سوراخ هواخور دیده بود دور گلدان نیز نقاشی شده است. او درحال‌کشیدن تریاک، محو تماشای هر دو تصویر می‌شود. راوی در ادامهٔ داستان می‌نویسد که پس از کشیدن تریاک در دنیای جدیدی بیدار می‌شود که در آن به شهر ری می‌گویند: «عروس دنیا» یعنی راوی در عالم خواب و رویا به زندگی یا وضعیت قرون وسطایی برگشته است. در این دنیای جدید و قدیمی باز راوی می‌نویسد اتفاقی افتاده که باید آن را برای سایهٔ خود تعریف کند؛ ولی این دفعه از دستگیرشدن توسط داروغه و یک دسته گزمه می‌ترسد و می‌نویسد که لکه‌های خون به عبا و شالگردنش چسبیده است. راوی اضافه میکند که دیروز مردی جوان به‌نظر می‌رسید درحالیکه امروز همانند پیرمردی است شبیه مرد کالسکه‌چی و عین مرد خنزرپنزری که هر روز بساطش را در کوچهٔ روبهروی پنجرهٔ اتاق راوی پهن میکند. در دنیای جدید، راوی تنها نیست. زنی دارد که او را لکاته صدا می‌زند و خانوادهٔ زن و یک پرستار و حکیم‌باشیِ محل دوروبر او حاضرند. به‌علاوه مدتی است که راوی ناخوش است. او ابتدا سرگذشت مادر و پدر خود را می‌نویسد که هرگز آنها را ندیده و سپس به پیشامدهای پنج روز متوالی می‌پردازد که در روز آخر با ریخت و لباس پیرمرد خنزرپنزری و گزلیک به‌دست به اتاق زنش می‌رود و حین عشق‌بازی با او چاقو به بدن زن فرومی‌رود و زن می‌میرد و یکی از چشم‌های زن سرانجام در دست راوی است. در این هنگام راوی در آینه به خود نگاه کرده و مشاهده میکند که عین پیرمرد خنزرپنزری شده است. راوی از شدت اضطراب ناگهان بیدار می‌شود. تقریباً موقع طلوع آفتاب است. گلدان را جست‌وجو میکند تا بیشتر تصویر دختر اثیری روی آن را مشاهده کند؛ اما گلدان نیست. از خانهٔ او پیرمرد کالسکه‌چی همراهبا چیزی شبیه کوزه در دستمال، با چالاکی از خانهٔ او دور می‌شود. راوی به خود نگاه میکند و می‌بیند سرتاپایش آلوده به خون است. درضمن فشار وزن مردهای را روی سینه حس میکند... کتاب در همین‌جا تمام می‌شود.[۱۳۳][۱۳۴]
»
تحلیل و بررسی
صادق هدایت اولین بار سال۱۳۱۵ بوف کور را در بمبئی هندوستان به‌شکل چاپ دستی با خط خودش و به‌صورت پلی‌کپی منتشر کرد. نخستین نوبت چاپ این اثر در ایران برمی‌گردد به انتشار بخش‌هایی از بوف کور به‌صورت پاورقی در روزنامهٔ «ایران» در سال۱۳۲۰.[۱۳۵]
در «بوف کور» صحنه‌ها عموماً مبهم، رؤیاانگیز، سربسته و مرموز است و محل وقوع این صحنه‌ها دنیایی بین دنیای خواب و بیداری است؛ یعنی دنیایی که انعکاسی از دنیای حقیقی دارد.
خواننده «بوف کور» احساس تلخ و ناگواری از سازگاری دنیا، دشواری رسیدن به مقصود، شکنجهٔ روحی، بیزاری از همه‌کس و همه‌چیز در خود می‌یابد. می‌بیند حتی آنچه مطلوب آدمی است با همهٔ فریبندگی‌ها، زیبایی‌ها و عشوه‌گری‌ها همچون لاشهٔ مردهای گندانیده شده است. ایمان محکم به پوچ‌بودن، مجازی‌بودن، منفی‌بودن، ناپایدار‌بودن، مسخره‌بودن دنیا در سطربه‌سطر رمان محسوس است. دنیایی که در آن پناهگاهی جز عالم نیستی نمی‌توان یافت و زندگی نوعی کشمکش در درونِ وجود و نوعی دربه‌دری و آوارگی در دنیای وجود است. دنیایی لغزنده و گریزان، محکوم و مطرود، محدود و پست، پرآشوب و پردغدغه و پر از بیم و هراس. دنیای رجاله‌ها، دنیایی که در آن آدمی پیوسته است با نیروی معنوی مردهای تجزیه‌شده که لاشه‌اش گندیده است و مگس و زنبورهای طلایی گرد آن در پروازند؛ ولی وزن این لاشه همچنان روی سینه فشار می‌آورد.[۱۳۶]
قسمت اول رمان چه از لحاظ ساختمان و چه از لحاظ لحن، شیوهٔ رمانتیک‌های قرن بیستم است و جنبهٔ تراژیک این مکتب را در مسئلهٔ مرگ‌واری حفظ کرده است. معشوق در این قسمت، خودِ مرگ است که به‌صورت یک دختر اثیری تجلی میکند و در قسمت دوم، زنی است که به شخصیت‌های گوناگون ظاهر می‌شود؛ نه‌اینکه زن‌های مختلفی باشند که به یک چهره درآیند. شالودهٔ «بوف کور» بر جریان عشق شکست‌خوردهٔ جوانی بنا شده که از زن فقط نگاه سرزنش‌آمیز دیده است و در خود، فرورفته و در تنهایی می‌سوزد و برای اینکه از چنگ شیدایی و دلدادگی خود رها شود داستان این عشق را روی کاغذ می‌آورد.[۱۳۷]
در قسمت اول، راوی داستان عصارهٔ نظریهٔ خودش را دربارهٔ عشق و مرگ، در زمان محدود یک روز، با اشخاصی معدود و لمس‌نشدنی و گذرا بیان میکند. اشخاص قسمت دوم رمان شبح‌وار نیستند. شخصیت‌های داستان‌اند و هریک بهدقت وصف می‌شوند. هرچند اسم خاص ندارند و چهره‌شان به یکدیگر شبیه است؛ ولی مشخصاتشان طوری است که هریک نمونه‌ای از افراد کوچه و خیابان و بهخصوص اطرافیان راوی را می‌سازند.[۱۳۸]
در بوف کور هدایت از تمام صنایع ممکن هنر و مخصوصاً هنر نویسندگی عصر خود استفاده کرده و از یک سرگذشت منطقی که از صافیِ «بین خواب و بیداری» گذشته باشد آگاهانه‌ترین اثر زمان خود را ساخته است. از این حیث کار او شبیه کاری است که ادگار آلن پو در شعر معروفش «غراب» کرده است. ادگار آلن پو این شعر را آگاهانه و به‌طورعمد، با دقت بسیار بران صورت ساخته است.[۱۳۹]
در قسسمت دوم بوف کور هدایت نیز همچون معماری هنرمند و ماهر، ساختمانی بنا کرده که هر جز آن حاوی حرف‌ها، اندیشه‌ها و احساسات اوست. در این قسمت، هدایت این نوول را بسط داده و از آن رمان ساخته است.[۱۴۰]
بهنقل از مصطفی فرزانه، انگیزه‌ٔ هدایت از نوشتن «بوف کور» این بود:
«
فقط می‌خواهم پیش از اینکه بروم بمیرم، دردهایی که مرا خرده‌خرده مانند خوره یا سلعه، گوشهٔ این اتاق خورده است روی کاغذ بیاورم؛ چون به این وسیله بهتر می‌توانم خودم را مرتب و منظم کنم. آیا مقصودم نوشتن وصیت‌نامه است؟ هرگز. چون نه مال دارم که دیوان بخورند و نه دین دارم که شیطان ببرد.[۱۴۱]
بوف کور مسلماً در همان حالتی نوشته شده که کافکا در آن حالت چیز می‌نوشته؛ یعنی در حالت خواب و بیداری، در عالم رؤیا، در عالم خلسه... در بوف کور فرار هدایت، از زندگی معمول و گریز او از حقیقت‌های این زندگی که سرشار از ابتذال و پستی است کاملاً هویداست.[۱۴۲]
»
از دههٔ بیست که «بوف کور» برای اولین بار انتشار یافت مسئلهٔ منابع آن و نفوذ سایر آثار در آن، موضوع بحث‌های بسیار شد. دیدگاه غالب در آن زمان ملهم از نظرات حزب توده بود که هنوز نیز البته با قوت و مقبولیت بسیار کمتری رواج دارد و براساس این دیدگاه، بوف کور موقعیت سیاسی زمان رضاه‌شاه را منعکس میکند. احسان طبری در سال۱۳۲۶ طی مقاله‌ای این تفسیر را برای نخستین بار مطرح کرد. او در صحبت از هدایت، ضمن‌آنکه بوف کور را تراوشاتی از «تاریکی‌ها و تلخ‌کامی‌های روح هدایت» و دون شأن نویسنده‌ای مترقی می‌داند درعین‌حال ارزیابی‌‌اش از کتاب «سند محکومیت جامعهٔ مبتذل عصر، مبین عظمت روح کسی است که در آن محیط خفقان‌آور رنج کشیده است.»[۱۴۳] هرچند پس از مرگ هدایت، دیگر افرادی که وابسته به حزب توده بودند این تفسیر را گسترده کردند و گفتند:
با تشدید تسلط دیکتاتوری هدایت بیشتر در تیرگی یأس و بدبینی فرومی‌رود. فشار دیکتاتوری برای تحکیم پایه‌های لرزان فرمان‌روایی‌اش به‌طور مدام افزایش می‌یابد. دستگاه تفتیش عقاید وحشیانه به کاوش وجدان‌ها می‌پردازد. در این موقعیت هدایت از زبان بوف کور سخن می‌گوید.[۱۴۴]
کاوش‌های بسیاری نیز دربارهٔ تأثیرپذیری هدایت از آثار خارجی و دیگر منابع شد. کافکا، سارتر، خیام، ریلکه، ژرار دونروال، ادگار آلن‌پو و دیگران را از نویسندگان تأثیرگذار بر ساخت «بوف کور» می‌دانند. مایکل بیرد در کتابش «بوف کور به‌عنوان یک رمان غربی» با استفاده از منابع ادبی غربی و نیز چند اثر دیگر هدایت، در بررسی خاستگاه غربی رمان، توجه خود را روی دو فرآیند متمرکز میکند: «فرآیند نفوذی و فرآیند ارتباطی مابین فرهنگ‌ها.» آنچه مسلم است یافتن تأثیر متقدمان در کار نویسنده لزوماً از اعتبار و اصالت آن کم نمی‌کند. هر نویسنده‌ای بدون شک تحت نفوذ فرهنگ و ادب سرزمینی قرار دارد که خود در آن نشو و نما کرده است.[۱۴۵]
نتیجه آن که رمان «بوف کور»، با دست‌وپنجه نرم‌کردن با مسئله‌ای جهانی، بدون اینکه از شرق و غرب تأثیرات چشمگیری در ساخت ادبی‌اش بگیرد مرز‌ها را پشت‌ِسر گذارد و تبدیل به اثری بین‌المللی شد.[۱۴۶]
راوی داستان که نامش در پایان کتاب، میرزااحمدخان معرفی می‌شود یک سال است که در تیمارستان به‌سر می‌برد و مدتی است می‌خواهد قلم به‌دست گیرد؛ ولی غیر از عبارت «سه قطره خون» چیزی نمی‌تواند بنویسد. در تیمارستان تیپ‌های مختلفی بستری‌اند. روشن‌فکر (راوی و تقی)، ناظم، دکتر، شاعر (عباس)، آدم‌های عوام و رجاله مثل محمدعلی، حسن، رخساره و بیگانه‌ای که قصاب معرفی شده است. همهٔ این افراد، بهخصوص آن‌هایی که در تیمارستان بستری شدند دیوانه‌اند حتی خود راوی که کل روایتش هذیانی است و نیز زمانی که دربارهٔ دختری جوان که با یک زن و مرد به ملاقات عباس آمده بود آن استنباط غیرمنطقی را مطرح میکند: «آن دختر به من می‌خندید. پیدا بود که مرا دوست دارد. اصلاً به هوای من آمده بود. صورت آبله‌روی عباس که قشنگ نیست.»
سیاوش، رفیق راوی و نیز پسرعموی رخساره، نامزد راوی است. کسی که راوی در پایان داستان از سَروسِرّش با رخساره یاد میکند. ناظم که از همه دیوانه‌تر است و به‌ظاهر عاقل می‌نماید قاتل اصلیِ گربه است. البته دو تیپ دیگر، عباس (شاعر) و راوی (روشن‌فکر) نیز قاتل گربهٔ نرند؛ چراکه هر دو شعر «سه قطره خون» را سروده و خوانده‌اند:
دریغا که بار دگر شام شد
سراپای گیتی سیه‌فام شد
همه خلق را گاه آرام شد
مگر من که رنج و غمم شد فزون
جهان را نباشد خوشی در مزاج
به‌جز مرگ نبود غمم را علاج
ولیکن در آن گوشه در پای کاج
چکیده است بر خاک سه قطره خون
شعر به اینجا که می‌رسید مادر رخساره با تغییر از اتاق بیرون می‌رود. رخساره ابروهایش را بالا می‌کشید و می‌گوید: «این دیوانه است.» بعد دست سیاوش را میگیرد و هر دو قهقه می‌خندند و از در بیرون می‌روند. به‌هرحال، افراد ناشناس دیگری نیز در قتل این گربه که صدایش در عشق‌بازی با نازی (گربهٔ ماده) گوش‌خراش است، دخیل‌اند. قاتلان معمولاً گربه‌ها را مجرم می‌دانند؛ اما می‌گویند «سه قطره خون» مال گربه نیست. مهم‌تر از همه، فقط آدمها نیستند که قاتل گربه‌اند؛ بلکه عشق و هوس نیز مایهٔ مرگ گربه‌هاست.[۱۴۷]
»
مجموعه‌داستان «سه قطره خون» برگزیده‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت و شامل ده داستان است که «طلب آمرزش» را فرخ غفاری ترجمه کرد. در پایان این کتاب توضیحی دربارهٔ برخی از واژگان فارسی آمده است. برخی از معروف‌ترین داستان‌های هدایت در این مجموعه جا دارد؛ مانند سه قطره خون، گرداب، داش‌آکل، محلل، آینهٔ شکسته، طلب آمرزش، گجسته دژ.[۱۴۸]
«پات» سگ اسکاتلندی در هوس یافتن ماده‌سگی، صاحب خود را گم میکند و در کوچه و بازار سرگردان می‌شود. مردم از آزار و اذیت این سگ بی‌پناه، پرهیز ندارند و از شاگرد قصاب گرفته تا پسرک شیربرنج‌فروش به او سنگ می‌زنند. در میان این خستگی‌ها و کتک‌ها، بوهای مختلف او را به یاد خوشِ گذشته می‌اندازد. یاد دوران کودکی در آغوش پُرمهر مادر، بازی در میان سبزه‌ها، آسایش در خانهٔ صاحبش، دوستی با پسر صاحب‌خانه و... بوی غریزهٔ ماده او را به باغی می‌کشاند که سرانجام با چوب و دستهٔ بیل باغبانان از آنجا بیرون رانده می‌شود. هیچ‌کس احساس او را درک نمی‌کند و همه با او دشمنِ خونی‌اند و او شدیداً نیاز به محبت دارد. در پایان داستان شخصی به او خوراک لذیذی می‌دهد و او به‌خیال اینکه این شخص صاحبش شود دنبال ماشینش می‌دود؛ اما تمام بدنش درد میگیرد و او را از حرکت بازمی‌دارد و درنهایت با لاشهٔ سرد او و سه کلاغ که برای درآوردن چشم‌های میشی‌اش آمده‌اند داستان به‌پایان می‌رسد.[۱۴۹]
»
بررسی اثر:
سگ ولگرد عنوان مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت است که در سال۱۳۲۱ به‌چاپ رسید. «سگ ولگرد» از همین مجموعه، اولین داستانِ کوتاه هدایت است که از هنگام انتشار، با استقبال زیادی مواجه شد. برخی از نویسندگان آن دوره، مانند جلال آل‌احمد این داستان را موفق‌ترین اثر هدایت دانسته‌اند. بهباور آل‌احمد، منظور از سگ در این داستان، شخص هدایت است؛ زیرا در جامعه‌ای زندگی میکند که او را به‌دلیل عقاید و افکارش طرد کرده‌اند. داستان «سگ ولگرد» را از همان سال‌های اول پس از انتشار، نقادان، نویسندگان، هنرمندان، فیلم‌سازان و شعرا استقبال کردند. بهباور برخی داستان «انتری که لوطی‌اش مرد»، نوشتهٔ صاق چوبک، تقلیدی هنری از این داستانِ هدایت است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مطالعهٔ منابع بیشتر
کتاب
«کتاب صادق هدایت» محمود کتیرایی، تهران: اشرفی، ۱۳۵۰
هدایت در آثارش، نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان مشروطه به‌زبان معاصر را که درحال تکوین بود، ادامه می‌دهد. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ سبک اوست. بهباور سیروس شمیسا در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند. برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد ساده و روشن بیان میکند.[۱۲۸]
