(۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱:
خط ۱:
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
|نام = صادق هدایت
|نام = صادق هدایت
|تصویر = Hedayat.s.jpg
|تصویر = Sadeq.hedayat.jpg
|توضیح تصویر =
|توضیح تصویر =
|نام اصلی =
|نام اصلی =
|زمینه فعالیت =
|زمینه فعالیت = نوشتن، پژوهش، نقد و نقاشی
|ملیت =
|ملیت =
|تاریخ تولد = ۲۸بهمن۱۲۸۱
|تاریخ تولد = ۲۸بهمن۱۲۸۱(۱۷فوریه۱۹۰۳)
|محل تولد = تهران
|محل تولد = تهران
|والدین = هدایت قلی‌خان اعتضادالملک و زیورالملوک
|والدین = هدایت قلی‌خان اعتضادالملک و زیورالملوک
|تاریخ مرگ = ۱۹فروردین۱۳۳۰
|تاریخ مرگ = ۱۹فروردین۱۳۳۰(۹آوریل۱۹۵۱)
|محل مرگ = پاریس
|محل مرگ = پاریس، فرانسه
|علت مرگ = خودکشی
|علت مرگ = خودکشی
|آخرین محل زندگی = پاریس
|محل زندگی = تهران و پاریس
|مختصات محل زندگی =
|مختصات محل زندگی = آپارتمان شمارهٔ ۳۷مکرر، خیابان «شامپیونه»{{سخ}}بولوار «سن میشل»، پاریس
|مدفن = گورستان پرلاشز در پاریس
|مدفن = گورستان پرلاشزِ پاریس، قطعهٔ ۸۵
|تقارن زندگی با نظام‌های سیاسی = دورهٔ قاجار و دورهٔ پهلوی
|تقارن زندگی با نظام‌های سیاسی= دورهٔ قاجار و دورهٔ پهلوی اول
|اتفاقات مهم =
|اتفاقات مهم =
|نامهای دیگر =
|نامهای دیگر =
|لقب =
|لقب = صادق‌خان
|بنیان‌گذار = [[گروه ربعه]]
|بنیان‌گذار = [[گروه ربعه]]
|پیشه =
|پیشه = رمان و داستان و نمایشنامه‌نویس{{سخ}}منتقد و نقاش
|سال‌های نویسندگی =
|سال‌های نویسندگی = ۱۳۰۲ تا پایان عمر
|سبک نوشتاری =
|سبک نوشتاری =
|کتاب‌ها = [[بوف کور]]، [[سگ ولگرد]] و...
|کتاب‌ها = [[بوف کور]]، [[سگ ولگرد]] و...
|مقاله‌ها =
|مقاله‌ها = «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» و...
|نمایشنامه‌ها = [[پروین دختر ساسان]]
|نمایشنامه‌ها = [[پروین، دختر ساسان]]
|فیلم‌نامه‌ها =
|فیلم‌نامه‌ها =
|دیوان اشعار =
|دیوان اشعار =
|تخلص =
|تخلص =
|فیلم ساخته براساس اثر =
|فیلم ساخته براساس اثر = بوف کور، گفتوگو با سایه، داشآکل و...
|همسر =
|همسر =
|شریک زندگی = ترز
|شریک زندگی = ترز
خط ۳۸:
خط ۳۸:
|شاگرد =
|شاگرد =
|استاد =
|استاد =
|علت شهرت =
|علت شهرت = پایه‌گذاریِ ادبیات داستانیِ نهیلیستی در ایران
|تأثیرگذاشته بر =
|تأثیرگذاشته بر = [[صادق چوبک]]، [[محمود دولت‌آبادی]] و...
|تأثیرپذیرفته از = ژان پل سارتر، شوپنهاور، فرانتس کافکا و...
|تأثیرپذیرفته از = ژان پل سارتر، شوپنهاور، فرانتس کافکا و...
|وبگاه =
|وبگاه = http://sadegh-khan-hedayat.com/
|imdb_id =
|imdb_id =
|soure_id =
|soure_id =
|جوایز =
|جوایز =
|گفتاورد =
|گفتاورد =
|امضا =
|امضا = Hedayat.emza.png
}}
}}
'''صادق هدایت''' روشنفکر، داستان‌نویس، منتقد ادبی، مترجم و پژوهشگر زبان پهلوی و ادبیات فولکلور، روزنامه‌نگار و نمایشنامه‌نویس بود.
«صادق هدایت» داستان‌نویس، منتقد ادبی، مترجم و پژوهشگر زبان پهلوی و ادبیات فولکلور، روزنامه‌نگار و نمایشنامه‌نویس بود.
<center>* * * * *</center>
<center>* * * * *</center>
اهالی ادبیات، صادق هدایت را در ردیف‌های نخست نویسندگان بزرگ معاصر ایران می‌دانند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= والری رادو|عنوان= صادق هدایت|ژورنال= کیان|صص= ۱۴۸تا۱۶۱}}</ref> هدایت بیش از چهل عنوان داستان، سه نمایشنامه، سه مقاله دربارهٔ فرهنگ توده (فولکلور)، مطالعاتی دربارهٔ خیام و کافکا، پژوهش‌هایی درخصوص زبان پهلوی و ترجمه‌هایی از این زبان به‌فارسی، برجای گذاشته است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= والری رادو|عنوان= آثار هدایت|ژورنال= کیان|سال=|ص= ۳۵۱}}</ref> از آثار بسیار برجستهٔ هدایت و مهم‌ترین اثر داستانی ادبیات ایران، رمان [[بوف کور]] است که نخستین رمان فارسی نیز شناخته می‌شود.{{سخ}}
او طی زندگی‌اش با افراد سرشناس بسیاری در ارتباط بود با آنها رابطهٔ دوستی داشت و به‌طور متقابل، بر آنها تأثیر گذاشت و از آنها تأثیر می‌گرفت. [[پرویز ناتل خانلری]]، [[بزرگ علوی]]، [[مجتبی مینوی]]، [[مسعود فرزاد]]، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[حسن قائمیان]]، [[صادق چوبک]] و [[ابوالقاسم انجوی شیرازی]] برخی از این افراد بودند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= براهنی|عنوان= بازنویسی بوف کور|ژورنال= بایا|ص= ۸}}</ref>{{سخ}}
درعین‌حال منتقدانی نیز داشت که شاید [[نیما]] سرشناس‌ترینشان باشد. نیما به ارزش‌های راهگشای کار هدایت آشنا بود و انتقادهایش به او زمانی به‌شکل نقد ادبی و با استدلال‌های شفاف فنی بیان می‌شد و زمان دیگری متوجه مضمون آثار کسی است که به‌قول او انگار نمی‌خواهد در دنیای «بدون انزجار و وحشت» زندگی کند. بنیان‌گذار شعر نو در پایانِ نامه و پس از انتقادهای فراوان به کاستی‌های کار هدایت از منظر داستان‌نویسی مدرن، نثر او را می‌ستاید و تلاش‌هایش در این زمینه را هم‌سنگ کار خود در شعر عنوان می‌کند:
:''«کاری که تو در نثر انجام دادی، من در نظم کلمات خشن و سقط انجام داده‌ام که به نتیجهٔ زحمت آنها را رام کرده‌ام... .»''<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.dw.com/fa-ir/%DB%B1%DB%B1%DB%B0-%D8%B3%D8%A7%D9%84%DA%AF%DB%8C-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%86%D9%88%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B5%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/a-16603923|عنوان= سایه‌ای سنگین و گسترده بر داستان‌نویسی معاصر}}</ref>{{سخ}}
او فروردین۱۳۳۰ در آپارتمانی اجاره‌ای در خیابان «شامپیونه» پاریس، پایتخت فرانسه، با گاز به زندگی خودش پایان داد.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۳۶}}</ref>
[[پرونده:HedayatVaOtherFamilyMembers.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''هدایت در پنج‌سالگی (با لباس سفید)، همراهبا خواهران، برادران و عموزاده‌هایش، باغ پدربزرگ (نیرالملک)'''</center>]]
[[پرونده:WithBrothers.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از راست: عیسی، صادق و محمود هدایت'''</center>]]
[[پرونده:Sadegh.bradar.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در کنار برادرانش، عیسی و محمود'''</center>]]
[[پرونده:Hedayat&dostan.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از چپ: هدایت، حسن رضوی، [[بزرگ علوی]] و دو نفر از دوستان{{سخ}}اطراف تهران، ۱۳۰۹'''</center>]]
==از میان یادها==
==از میان یادها==
===گرایش به گیاه‌خواری===
===گرایش به گیاه‌خواری===
هدایت دلیل گیاه‌خوارشدنش را چنین شرح داده است:
هدایت و دلیل گیاه‌خوارشدن به‌روایت خودش:
{{گفتاورد تزیینی|یک شب تو باغچه بره یا گوسفندی را به درخت بستند. سراسر شب بع‌بع می‌کرد. بامدادان او را کشتند. ظهر که به خانه برگشتم، فهمیدم از گوشت همان بره یا گوسفند غذا پخته بودند. بوی خون و گوشت توی دماغم پیچیده بود. دلم آشوب شد و دیگر لب به گوشت نزدم.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۲۷۸و۲۷۹}}</ref>}}
:''یک شب توی باغچه برّه یا گوسفندی را به درخت بستند. سراسر شب بع‌بع می‌کرد. بامدادان او را کشتند. ظهر که به خانه برگشتم، فهمیدم از گوشت همان بره یا گوسفند غذا پخته بودند. بوی خون و گوشت توی دماغم پیچیده بود. دلم آشوب شد و دیگر لب به گوشت نزدم.''<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۷۸و۲۷۹}}</ref>
===اولین مواجه با ادبیات اروپا===
خاطره‌ای از هدایت:
{{گفتاورد تزیینی|در مدرسهٔ سن‌لویی یک کشیش بود که بهش فارسی یاد می‌دادم و او درعوض به من درس خصوصی فرانسه می‌داد. موجود عجیبی بود. با وجود کشیش‌بودن، سلیقهٔ خاصی در ادبیات داشت. چشم و گوشش باز بود. از خدا و پیغمبر هم بجا و نا‌بجا صحبت نمی‌کرد. اصلاً او مرا تشویق به چیز نوشتن کرد. کتاب‌های «مریمه»، «تئوفیل گوتیه»، «ماپاسان»، «گوبینو»، «بودلر»، «ادگار آلن پو» و «هوفمان» را به دستم می‌داد. خوشبختانه هیچ تعصب ادبی نداشت. ادبیات روسی، آلمانی، اسپانیایی... و بالاخره هر چیز به‌نظرش جالب می‌آمد و عجیب این بود که تازه‌نویسنده‌هایی را هم که بعداً مشهور شدند می‌شناخت؛ اما انتخاب نویسنده‌ها، بی‌حساب‌وکتاب نبود. «دن کیشوت» را او به من داد بخوانم. آن‌قدر هم از پاریس و وفور کتاب گفت، آن‌قدر از کوچه‌پس‌کوچه‌های پاریس تعریف کرد که وقتی به پاریس رسیدم، انگار سال‌ها آنجا زندگی کرده بودم.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۸۲}}</ref>}}
===«ژان دو لاری ویر»===
===«ژان دو لاری ویر»===
نقل از هدایت:
{{گفتاورد تزیینی|نقل از هدایت:
{{گفتاورد تزیینی|پدرم برای آموختن زبان فرانسه اهمیت خاصی قائل بود. شروع کردم به خواندن کتاب به این زبان و به‌دنبال نصیحت فلسفی، ترجمهٔ مقالات و داستان‌های کوتاه از زبان فرانسوی، چون مجلات آن دوره فقط برای ترجمه حاضر بودند دستمزد بدهند. ضمناً از این راه می‌توانستم پول توجیبی کمی به‌دست بیاورم. مجله‌ای که بیش از دیگران دستمزد می‌داد، مجلهٔ هفتگی ترقی بود که برای آن هفته‌ای یک شعر یا یک نوول یا سرگذشت شخص مشهوری را ترجمه می‌کردم. بعد از مدتی که برای این مجله چند داستان از چخوف، گی دو ماپاسان، چند شعر از بودلر، ورلن و کنتس دو نوآی که به‌سختی ترجمه کردم، به‌صرافت افتادم که اشعار بی‌قافیه و به‌صورت نثری را که می‌سازم بهعنوان ترجمه از یک شاعر فرانسوی جا بزنم. اسم این شاعر را گذاشتم «ژان دو لاری ویر» و به نام مستعار «فری» مترجمش بودم.{{سخ}}
:پدرم برای آموختن زبان فرانسه اهمیت خاصی قائل بود. شروع کردم به خواندن کتاب به این زبان و به‌دنبال نصیحت فلسفی، ترجمهٔ مقالات و داستان‌های کوتاه از زبان فرانسوی، چون مجلات آن دوره فقط برای ترجمه حاضر بودند دستمزد بدهند. ضمناً از این راه می‌توانستم پول توجیبیِ کمی به‌دست بیاورم. مجله‌ای که بیش از دیگران دستمزد می‌داد، مجلهٔ هفتگی ''ترقی'' بود که برای آن، هفته‌ای یک شعر یا یک نُووِل یا سرگذشت شخص مشهوری را ترجمه می‌کردم. بعد از مدتی که برای این مجله چند داستان از چخوف، گیدو ماپاسان، چند شعر از بودلر، ورلن و کنتس دو.نو.آی که به‌سختی ترجمه کردم، به صرافت افتادم که اشعار بی‌قافیه و به‌صورت نثری را که می‌سازم به‌صورت ترجمه از یک شاعر فرانسوی جا بزنم. اسم این شاعر را گذاشتم «ژان دولاری ویر» و به نام مستعار «فری» مترجمش بودم.
سردبیر مجله، [[ابراهیم مدرسی|مدرسی]]، مردی بود ادیب و لیسانسهٔ حقوق. این اشعار را می‌پسندید و ظاهراً مورد لطف خوانندگانش می‌یافت و بابت هر ستون مجله، بیست تومان به من می‌پرداخت. تااینکه وقتی خواستم به فرنگ بیایم، به دیدنش رفتم. به او گفتم: «راستی اگر کسی برایتان ترجمه‌ای از ژان دو لاری ویر» آورد چاپ نکنید. پرسید: «چرا؟» گفتم: «برای اینکه همچو شخصی وجود ندارد!» مدرسی بی‌اینکه منتظر توضیحات من شود، درحالیکه دیکسیونر لاروس موچک را از جاکتابی پشت سرش برمی‌داشت، گفت: «الآن تاریخ تولدش راهم برایتان می‌گویم.» و البته اسم او ار در صفحات اعلام این لغت‌نامه پیدا نکرد و دل‌چرکین شد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۴و۳۵}}</ref>}}
:سردبیر مجله، [[ابراهیم مدرسی|مدرسی]]، مردی بود ادیب و لیسانسهٔ حقوق. این اشعار را می‌پسندید و ظاهراً مورد لطف خوانندگانش می‌یافت و بابت هر ستون مجله، بیست تومان به من می‌پرداخت. تااینکه وقتی خواستم به فرنگ بیایم، به دیدنش رفتم. به او گفتم: «راستی اگر کسی برایتان ترجمه‌ای از ژان دولاری ویر» آورد چاپ نکنید. پرسید: «چرا؟» گفتم: «برای اینکه همچو شخصی وجود ندارد!» مدرسی بی‌اینکه منتظر توضیحات من شود درحالیکه دیکسیونر لاروس کوچک را از جاکتابی پشت‌سرش برمی‌داشت، گفت: «الآن تاریخ تولدش راهم برایتان می‌گویم.» و البته اسم او را در صفحات اعلام این لغت‌نامه پیدا نکرد و دل‌چرکین شد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۴و۳۵}}</ref>}}
===اولین مواجهه با ادبیات اروپا===
{{گفتاورد تزیینی|خاطره‌ای از هدایت:
:در مدرسهٔ سن‌لویی یک کشیش بود که بهش فارسی یاد می‌دادم و او درعوض به من درس خصوصی فرانسه می‌داد. موجود عجیبی بود. با وجود کشیش‌بودن سلیقهٔ خاصی در ادبیات داشت. چشم و گوشش باز بود. از خدا و پیغمبر هم بجا و نا‌بجا صحبت نمی‌کرد. اصلاً او مرا تشویق به چیز نوشتن کرد. کتاب‌های «مریمه»، «تئوفیل گوتیه»، «ماپاسان»، «گوبینو»، «بودلر»، «ادگار آلن پو» و «هوفمان» را به دستم می‌داد. خوشبختانه هیچ تعصب ادبی نداشت. ادبیات روسی، آلمانی، اسپانیایی... و بالاخره هرچیز به‌نظرش جالب می‌آمد و عجیب این بود که تازه‌نویسنده‌هایی را هم که بعداً مشهور شدند، می‌شناخت؛ اما انتخاب نویسنده‌ها بی‌حساب‌وکتاب نبود. «دن کیشوت» را او به من داد، بخوانم. آن‌قدر هم از پاریس و وفور کتاب گفت، آن‌قدر از کوچه‌پس‌کوچه‌های پاریس تعریف کرد که وقتی به پاریس رسیدم انگار سال‌ها آنجا زندگی کرده بودم.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۸۲}}</ref>}}
===یاد برادر===
===یاد برادر===
بهنقل از محمود هدایت:
{{گفتاورد تزیینی|بهنقل از محمود هدایت:
{{گفتاورد تزیینی|اتاق صادق نزدیک در ورودی بود و پنجره‌هایش به خیابان باز می‌شد. او اکثراً در اتاقش بود، یا می‌خواند یا می‌نوشت. هر وقت بی‌خبر سرمی‌رسیدم، می‌دیدم مشغول نوشتن است. عادت داشت که تا وقتی کسی را می‌دید، یادداشت‌هایش را جمع می‌کرد و کنار می‌گذاشت. از او می‌پرسیدم: «چه می‌نویسی؟» شانه‌هایش را بالا می‌انداخت و می‌گفت: «ولش... بعد معلوم می‌شه!»{{سخ}}
:اتاق صادق نزدیک در ورودی بود و پنجره‌هایش به خیابان باز می‌شد. او اکثراً در اتاقش بود؛ یا می‌خواند یا می‌نوشت. هروقت بی‌خبر سرمی‌رسیدم، می‌دیدم مشغول نوشتن است. عادت داشت که تا وقتی کسی را می‌دید یادداشت‌هایش را جمع می‌کرد و کنار می‌گذاشت. از او می‌پرسیدم: «چه می‌نویسی؟» شانه‌هایش را بالا می‌انداخت و می‌گفت: «ولش... بعد معلوم می‌شه!»
شب و روز کارش خواندن و نوشتن بود. چشمش ضعیف بود. چشمش درد می‌کرد. مدام قطره توی چشمش می‌ریخت و مشغول کارش می‌شد. حتی یک بار ندیدم که او در آن اتاق کاری جز خواندن و نوشتن بکند. زندگیش این طوری می‌گذشت.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۸۵}}</ref>}}
:شب و روز کارش خواندن و نوشتن بود. چشمش ضعیف شده بود. چشمش درد می‌کرد. مدام قطره، توی چشمش می‌ریخت و مشغول کارش می‌شد. حتی یک بار ندیدم که او در آن اتاق، کاری جز خواندن و نوشتن بکند. زندگیش این طوری می‌گذشت.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۸۵}}</ref>}}
===مریدان احمق و ملت ریقو===
===مریدان احمق!===
به‌گفتهٔ اردشیر آوانسیان:
{{گفتاورد تزیینی|به‌گفتهٔ اردشیر آوانسیان:
{{گفتاورد تزیینی|بارها به منزل او [هدایت] رفته بودم. اتاق، اثاثیهٔ سادهٔ کمی داشت. گربه‌ای داشت که او را دوست داشت. بارها در منزلش به من گز اصفهان و باقلوای یزد داده است. پرسیدم: «صادق! تو که بودجه نداری! چطور چنین چیزهای گرانی می‌خری؟» تبسمی کرد و گفت: «احمق‌هایی هستند که برایم می‌فرستند.» بعدها فهمیدم که او مریدانی دارد که از یزد و اصفهان این‌طور چیزها برایش می‌فرستند... عیب هدایت در آن بود که آدم مأیوس و ناامیدی بود و به‌طور مؤثری تحت‌تأثیر کافکا قرار داشت. علت هم آن است که در کشور نهضتی قوی وجود نداشت؛ لذا او به ملت ایران، «ملت ریقو» می‌گفت.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۱۹و۸۲۰}}</ref>}}
:بارها به منزل او [هدایت] رفته بودم. اتاق، اثاثیهٔ سادهٔ کمی داشت. گربه‌اش را بسیار دوست می‌داشت. بارها در منزلش به من گز اصفهان و باقلوای یزد داده است. پرسیدم: «صادق! تو که بودجه نداری! چطور چنین چیزهای گرانی می‌خری؟» تبسمی کرد و گفت: «احمق‌هایی هستند که برایم می‌فرستند.» بعدها فهمیدم که او مریدانی دارد که از یزد و اصفهان، این‌طور چیزها برایش می‌فرستند... عیب هدایت در آن بود که آدم مأیوس و ناامیدی بود و به‌طور مؤثری تحت‌تأثیر کافکا قرار داشت. علت هم آن است که در کشور، نهضتی قوی وجود نداشت؛ لذا او به ملت ایران، «ملت ریقو» می‌گفت.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۱۹و۸۲۰}}</ref>}}
===هدایتِ بذله‌گو===
===هدایتِ بذله‌گو===
[[پرویز ناتل خانلری]] باور دارد که بذله‌گویی هدایت از دو خصلت اوست. یکی استعداد خانوادگی آنها در بذله‌گویی و دیگری تربیت نیمه‌فرانسوی او. خانلری داستانی را از زبان هدایت در این باره نقل می‌کند:
[[پرویز ناتل خانلری]] باور دارد که بذله‌گویی هدایت از دو جا سرچشمه می‌گرفت؛ یکی استعداد خانوادگی آنها در بذله‌گویی و دیگری تربیت نیمه‌فرانسوی او. خانلری داستانی از زبان هدایت در این باره نقل می‌کند:
{{گفتاورد تزیینی|بعد از آنکه ما ریش و سیبیل درآوردیم و به‌اصطلاح برای خودمان آدمی شدیم، کم‌کم شروع کردیم به اینکه دمی به خمره بزنیم و چون من مشروب‌های خوب را خیلی دوست می‌داشتم، همیشه مقداری مشروب اصیل در کمدم پیدا می‌شد. پدرم موضوع را فهمیده بود. تا می‌دید ما شراب خوبی گیر آورده‌ایم و گذاشته‌ایم که سر فرصت یک لیوان بخوریم، می‌آمد شراب را می‌برد یا بطری را نصفه می‌کرد و روی کاغذ می‌نوشت: «پسر! شرابت را خوردم، شراب خوبی نبود. آن‌طور که می‌گفتی دو تومان گران خریده‌ای، دو قران هم نمی‌ارزد.» و دو قران روی کاغذ می‌گذاشت و می‌رفت و ما در حسرت شراب می‌سوختیم.{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|بعد از آنکه ما ریش و سبیل درآوردیم و به‌اصطلاح برای خودمان آدمی شدیم کم‌کم شروع کردیم به اینکه دَمی به خمره بزنیم و چون من مشروب‌های خوب را خیلی دوست می‌داشتم همیشه مقداری مشروب اصیل در کمدم پیدا می‌شد. پدرم موضوع را فهمیده بود. تا می‌دید ما شراب خوبی گیر آورده‌ایم و گذاشته‌ایم که سرِفرصت یک لیوان بخوریم، می‌آمد شراب را می‌برد یا بطری را نصفه می‌کرد و روی کاغذ می‌نوشت: «پسر! شرابت را خوردم شراب خوبی نبود. آن‌طورکه می‌گفتی دو تومان گران خریده‌ای، دو قران هم نمی‌ارزد.» و دو قران روی کاغذ می‌گذاشت و می‌رفت و ما در حسرت شراب می‌سوختیم.{{سخ}}
یک روز باخبر شدم که برای پدر یک بطر کنیاک هنسی اعلا آورده‌اند. همین که غاقل شد، رفتم سر کمدش، بطری را برداشتم و جایش کاغذ گذاشتم و نوشتم: «پدر! کنیاکت را خوردم، بسیار مزخرف بود. حیف پول که آدم پول این کنیاک را بدهد؛ چون واقعاً به هیچ نمی‌ارزد، پولی برایت نگذاشته‌ام.»<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۶و۲۱۷}}</ref>}}
یک روز باخبر شدم که برای پدر یک بطر کنیاک هنسی اعلا آورده‌اند. همین که غافل شد، رفتم سر کمدش. بطری را برداشتم و جایش کاغذ گذاشتم و نوشتم: «پدر! کنیاکت را خوردم بسیار مزخرف بود. حیف پول که آدم پول این کنیاک را بدهد؛ چون واقعاً به هیچ نمی‌ارزد پولی برایت نگذاشته‌ام.»<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۶و۲۱۷}}</ref>}}
[[پرونده:SadeghHedayatTherese.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''هدایت، در سمت چپ او ترز، معشوقهاش و در راستش، مادر ترز'''</center>]]
===ترز: معشوقهٔ هدایت===
===ترز: معشوقهٔ هدایت===
ترز (therèse) همدم صمیمی هدایت در رنس، در زمان تحصیل هدایت در پاریس بوده است. پدر او در جنگ بین‌الملل اول در جبههٔ «ماژینو» کشته شده بود و مادرش آرزو داشت دخترش با مرد دلخواه خود ازدواج کند و خوشبخت شود. ترز در نامهای به هدایت می‌نویسد:
ترز (therèse) معشوقهٔ صادق در رنس، زمان تحصیلش در پاریس بود. پدر ترز در جنگ جهانی اول در جبههٔ «ماژینو» کشته شده بود و مادرش آرزو داشت دختر او با مرد دلخواه خود ازدواج کند و خوشبخت شود.
{{گفتاورد تزیینی|گربهٔ کوچک ایرانی من. تنها یک کارت کوچک، زیرا در مرخصی هستم، در «اترتا» پیش مادرم، و خیلی گرفتار. من چند روز پیش از «پون‌تورسن» رد می‌شدم، خیلی به نخستین ملاقاتمان فکر کردم. مادرم پیر شده و کمی بیمار است؛ این مرا ناراحت کرده. وقتی برگشتم به شما نامه خواهم نوشت، نزدیک ۱۵ ژوئن. من را محکوم به بی‌وفایی نکن، شاید تنبلی، و چرا اسم معشوقم را می‌پرسی؟ ترجیح می‌دهی که به شما جواب بدهم چند تا دارم، چیزی که لازم است بگویم این است که من از آنها هیچ‌کدام را دوست ندارم. من به شما نامهای مفصل، تا ده روز دیگر می‌نویسم. من شما را همیشه دوست دارم.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۸۴}}</ref>}}
===نخستین اقدام===
===نخستین اقدام===
صادق هدایت، در اوایل خرداد۱۳۰۷، برای نخستین بار اقدام به خودکشی کرد. بهنقل از تقی رضوی:
صادق هدایت در اوایل خرداد۱۳۰۷، برای نخستین بار اقدام به خودکشی کرد. بهنقل از تقی رضوی:
{{گفتاورد تزیینی|صبح آن روز هدایت را توی یک کافه در مرکز پاریس دیدم. خیلی گرفته به‌نظر می‌رسید. زیاد حرف نزد و بیشتر از معمول نوشید. موقع خداحافظی، چند کاغذ بهم داد تا برای دوست و اقوامش در تهران پست کنم. این بیشتر نگرانم کرد و خواستم تعقیبش کنم؛ اما توی شلوغی مترو او را گم کردم. آخرش رفتم پیش نصرالله انتظام، دبیر دوم سفارت در پاریس، که بعداً اولین رئیس مجمع عمومی سازمان ملل شد، و گفتم که رفتار هدایت نگرانم کرده. بعد دوتایی یک‌راست رفتیم [محل زندگی هدایت] تا او را ببینیم که خانه نبود؛ اما اثاثیه‌اش را بسته بود. روز بعد از تلاش ناموفق او برای خودکشی باخبر شدیم.}}
{{گفتاورد تزیینی|صبح آن روز هدایت را توی یک کافه در مرکز پاریس دیدم. خیلی گرفته به‌نظر می‌رسید. زیاد حرف نزد و بیشتر از معمول نوشید. موقع خداحافظی، چند کاغذ بهم داد تا برای دوست و اقوامش در تهران پست کنم. این بیشتر نگرانم کرد و خواستم تعقیبش کنم؛ اما توی شلوغی مترو او را گم کردم. آخرش رفتم پیش نصرالله انتظام، دبیر دوم سفارت در پاریس که بعداً اولین رئیس مجمع عمومی سازمان ملل شد. و گفتم که رفتار هدایت نگرانم کرده. بعد دوتایی یک‌راست رفتیم [محل زندگی هدایت] تا او را ببینیم که خانه نبود؛ اما اثاثیه‌اش را بسته بود. روز بعد، از تلاش ناموفق او برای خودکشی باخبر شدیم.<ref name= "firstSuicide">{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۵۰و۵۱}}</ref>}}
رضوی پس از این ماجرا هدایت را می‌بیند. هدایت برای رضوی این ماجرا را این‌طور شرح می‌دهد:
رضوی پس از این ماجرا هدایت را می‌بیند. هدایت برای رضوی این‌طور شرح می‌دهد:
{{گفتاورد تزیینی|تو پاریس که از تو جدا شدم، یک‌راست به یک کافه‌ای در کشان (محل زندگی هدایت) چند گیلاس دیگر هم زدم، حساب را پرداختم و بقیه‌اش را انعام دادم. بعد رفتم به یک نقطهٔ پرت‌افتاده کنار رودخانهٔ مارن و از بالای یک پل قدیمی شیرجه زدم آن تو. نمی‌دانستم که یک جفت جوان در قایق زیر پل سرگرم معاشقه‌اند. جوانک فوری پرید و مرا بیرون کشید؛ اما تا اسم و آدرس یک آشنای نزدیک را نمی‌دادم ول‌کُن نبود. بالاخره، نشانی عیسی، برادرم را در مدرسهٔ توپخانه دادم.<ref name= "firstSuicide">{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۵۰و۵۱}}</ref>}}
:''تو پاریس که از تو جدا شدم یک‌راست به کافه‌ای در کشان [محل زندگی هدایت] رفتم و چند گیلاس دیگر هم زدم. حساب را پرداختم و بقیه‌اش را انعام دادم. بعد رفتم به یک نقطهٔ پرت‌افتاده کنار رودخانهٔ مارن و از بالای یک پل قدیمی شیرجه زدم آن تو. نمی‌دانستم که یک جفت جوان در قایق زیر پل سرگرم معاشقه‌اند. جوانک فوری پرید و مرا بیرون کشید؛ اما تا اسم و آدرس یک آشنای نزدیک را نمی‌دادم ول‌کُن نبود. بالاخره نشانی عیسی، برادرم را در مدرسهٔ توپخانه دادم.''<ref name= "firstSuicide"/>
===عینک سیاه آقای نویسنده===
===عینک سیاه آقای نویسنده===
عیسی هدایت، برادر صادق که در زمان تحصیل هدایت در فرانسه، او نیز در همان کشور درس نظامی می‌خواند، پس از خودکشی نخستین هدایت، از تلاش سفارت ایران برای درمان مشکلات روحی صادق از طریق استخدام یک دکتر مغز و اعصاب، می‌گوید:
عیسی هدایت برادر صادق که در زمان تحصیلِ هدایت در فرانسه در همان کشور درس نظامی می‌خواند پس از نخستین خودکشیِ هدایت، از تلاش سفارت ایران برای درمان مشکلات روحی صادق از طریق استخدام یک دکتر مغزواعصاب می‌گوید:
{{گفتاورد تزیینی|سفارت ایران هدایت را به پروفسور مغز و اعصاب معرفی کردند و پروفسور برای انجام معاینه و اظهار تشخیص خود هشت روز وقت خواست. در این هشت روز، از دور و نزدیک دربارهٔ او تحقیق کرد. نُووِل‌هایی را که او به‌زبان فرانسه نوشته بود، مطالعه کرد. حتی یک بار از من خواست که او را بی‌خبر از اتاقش بیرون ببرم تا او مخفیانه همهٔ اثاثیه و آثارش را بهدقت بررسی کند و این کار را هم کردیم. به کمک مترجم اکثر آثار، نامه‌ها و یادداشت‌هایی را که به‌زبان فرانسه نوشته شده بود، مطالعه کرد. کتاب‌هایی را که او مطالعه می‌کرد، بررسی کرد. دست‌آخر با خود او به گفتوگو نشست و او را بهدقت معاینه کرد. بعد در حضور همهٔ اعضای سفارت، لبخندی زد و دست روی شانهٔ او گذاشت و گفت: «آقایان! این نویسندهٔ جوان شما از همهٔ ما سالم‌تر است و فقط یک عیب دارد. عیب او این است که دنیا را از پشت عینک سیاه تماشا می‌کند. سعی کنید این عینک را از جلوی چشم او بردارید!<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت (ج.۶)|ص=۲۹۳و۲۹۴}}</ref>}}
{{گفتاورد تزیینی|سفارت ایران، هدایت را به یک پروفسور مغزواعصاب معرفی کرد و پروفسور برای انجام معاینه و اظهار تشخیص خود هشت روز وقت خواست. در این هشت روز، از دور و نزدیک دربارهٔ او تحقیق کرد. نُووِل‌هایی را که او به‌زبان فرانسه نوشته بود، مطالعه کرد. حتی یک بار از من خواست که او را بی‌خبر از اتاقش بیرون ببرم تا مخفیانه همهٔ اثاثیه و آثارش را بهدقت بررسی کند و این کار را هم کردیم. به‌کمک مترجم اکثر آثار، نامه‌ها و یادداشت‌هایی را که به‌زبان فرانسه نوشته شده بود، مطالعه کرد. کتاب‌هایی را که او مطالعه می‌کرد، بررسی کرد. دست‌آخر با خود او به گفتوگو نشست و او را بهدقت معاینه کرد. بعد در حضور همهٔ اعضای سفارت، لبخندی زد و دست روی شانهٔ او گذاشت و گفت: «آقایان! این نویسندهٔ جوان شما از همهٔ ما سالم‌تر است و فقط یک عیب دارد. عیب او این است که دنیا را از پشت عینک سیاه تماشا می‌کند. سعی کنید این عینک را از جلوی چشم او بردارید!»<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۹۳و۲۹۴}}</ref>}}
===فحش‌های آبدار===
===سوراخ‌کردن چشم‌های محمدرضاشاه!===
به‌نقل‌از اردشیر آوانسیان:
{{گفتاورد تزیینی|اردشیر آوانسیان تعریف می‌کند که:
{{گفتاورد تزیینی|هدایت از عصبانیت از تنفری که نسبت به رضاشاه و خاندانش داشت، بدترین فحش‌ها را به شاه و فامیلش می‌داد و فحش‌های آبدار حوالهٔ زن و دخترهای شاه می‌کرد.{{سخ}}
:هدایت از عصبانیت و تنفری که نسبت به رضاشاه و خاندانش داشت بدترین فحش‌ها را به شاه و فامیلش می‌داد و فحش‌های آبدار حوالهٔ زن و دخترهای شاه می‌کرد.{{سخ}}
روزی رفقا باز مرا بردند کافه. صادق هدایت وارد شد. ما را ندیده بود. نشست پشت یک میز. با عجلهٔ پول حقوقی را که از وزارت گرفته بود درآورد. شروع کرد با عجله روی این اسکناس‌ها نقاشی‌کردن. تا آخرین دانهٔ این اسکناس‌ها را درآورد و روی آنها نقاشی کرد و دیگر راحت شد و بعد شروع کرد به حرف‌زدن با دیگران. اما این نقا‌شی‌های او چه بود؟ قبل از همه سوزنی درآورد و چشم‌های محمدرضاشاه را سوراخ کرد. دو تا شاخ بالای سرش کشید. سیبیل‌های چخماقی برایش درست کرد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۲۱}}</ref>}}
روزی رفقا باز مرا بردند کافه. صادق هدایت وارد شد. ما را ندیده بود. نشست پشت یک میز. باعجله پول حقوقی را که از وزارت گرفته بود، درآورد. شروع کرد باعجله روی آن اسکناس‌ها نقاشی‌کردن. تا آخرین دانهٔ این اسکناس‌ها را درآورد و روی آنها نقاشی کرد و دیگر راحت شد و بعد شروع کرد به حرف‌زدن با دیگران. اما این نقا‌شی‌های او چه بود؟ قبل از همه، سوزنی درآورد و چشم‌های محمدرضاشاه را سوراخ کرد. دو تا شاخ بالای سرش کشید و سیبیل‌های چخماقی برایش درست کرد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۲۱}}</ref>}}
===هدایت بی‌حال و حوصله===
===هدایت بی‌حال‌وحوصله===
در دورانی که هدایت پس از انصراف از تحصیل به ایران بازگشته بود، «آژانس پارس»، یک بنگاه مطبوعاتی دولتی وابسته به وزارت خارجه بود. سال‌ها بعد، این بنگاه به آژانس خبری غول‌پیکر پارس تبدیل شد که بعد از انقلاب اسلامی هم نام آن به ایرنا تغییر یافت. در این زمان، [[محمدعلی جمال‌زاده]] و [[محمد مقدم]] هر دو هدایت را به نصرالله انتظام، رئیس این بنگاه معرفی کردند و او در آنجا مشغول به‌کار شد. اصلی‌ترین وظیفهٔ هدایت، ترجمهٔ مقالات مطبوعات خارجی بود؛ اما او فقط چند ماهی آنجا دوام آورد. مدتی پس از استعفای هدایت از آزانس پارس، وقتی جمال‌زاده، نصرالله انتظام را در ژنو دید، از او چگونگی و دلیل استعفای هدایت را جویا شد و انتظام توضیح داد:
دورانی که هدایت پس از انصراف از تحصیل به ایران بازگشته بود «آژانس پارس» بنگاهِ مطبوعاتی وابسته به وزارت خارجه بود. سال‌ها بعد، این بنگاه به آژانس خبریِ غول‌پیکر پارس تبدیل شد که بعد از انقلاب اسلامی هم نام آن به «ایرنا» تغییر یافت. در این زمان [[محمدعلی جمال‌زاده]] و [[محمد مقدم]] هر دو هدایت را به نصرالله انتظام، رئیس این بنگاه معرفی کردند و او در آنجا مشغول‌به‌کار شد. اصلی‌ترین وظیفهٔ هدایت، ترجمهٔ مقالات مطبوعات خارجی بود؛ اما او فقط چند ماهی آنجا دوام آورد. مدتی پس از استعفای هدایت از آژانس پارس، وقتی جمال‌زاده، نصرالله انتظام را در ژنو دید از او چگونگی و دلیل استعفای هدایت را جویا شد و انتظام توضیح داد:
{{گفتاورد تزیینی|پس از چندی متوجه شدم هدایت، هنگام ترجمه، همهٔ فعل‌ها را در وجه شرطی صرف می‌کند. وقتی دلیل این کار را پرسیدم او پاسخ داد که بعدازظهرها هیچ وجه دیگری به فکرش نمی‌رسد! من گفتم که بنابراین بهتر است صبح‌ها ترجمه کنی. هدایت پاسخ داد که اصلاً ممکن نیست! چون صبح‌ها به‌هیچ‌وجه حال ترجمه ندارم!<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۰۸}}</ref>}}
:''پس از چندی متوجه شدم هدایت، هنگام ترجمه، همهٔ فعل‌ها را در وجه شرطی صرف می‌کند. وقتی دلیل این کار را پرسیدم، پاسخ داد که بعدازظهرها هیچ وجه دیگری به فکرش نمی‌رسد! من گفتم که بنابراین بهتر است صبح‌ها ترجمه کنی. هدایت پاسخ داد که اصلاً ممکن نیست! چون صبح‌ها به‌هیچ‌وجه حال ترجمه ندارم!''<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۰۸}}</ref>
===توهین نژادپرستانه===
===توهین نژادپرستانه===
در جریان برگزاری جشن هزارهٔ فردوسی در سال۱۳۱۳ در تهران، علی مقدم و صادق هدایت جزوه‌ای منتشر کردند که مجموعهٔ آن، یعنی شعر مقدم و کاریکاتورهای هدایت، ریشخند و اهانتی بود به یکی از مهمانان مراسم، «جمیل صدقی زهاوی» که نمایندهٔ کشور عراق بود و در جشن حضور داشت و بر سر مزار فردوسی شعری به‌فارسی در ستایش او خوانده بود. جزوهٔ مزبور، اندکی پس از برگزاری مراسم هزارهٔ فردوسی منتشر شد و عنوان آن بود «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران». طنزی تلخ در تحقیر شخصیت شاعر و توهین به اعراب و به‌سخره‌‌گرفتن شعری که در ستایش فردوسی سروده بود. در مقدمه کتاب «وغ‌وغ ساهاب»، چاپ فرانسه، آمده است:
هم‌زمان با برگزاری جشن هزارهٔ فردوسی به‌سال۱۳۱۳ در تهران، علی مقدم و صادق هدایت جزوه‌ای منتشر کردند که مجموعهٔ آن، یعنی شعر مقدم و کاریکاتورهای هدایت، ریشخند و اهانتی بود به یکی از مهمانان مراسم، «جمیل صدقی زهاوی» که نمایندهٔ کشور عراق بود و در جشن حضور داشت و بر سر مزار فردوسی شعری به‌فارسی در ستایش او خوانده بود. این جزوه، اندکی پس از برگزاری مراسم هزارهٔ فردوسی منتشر شد و عنوان آن «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» بود که از طنزی تلخ در تحقیر شخصیت شاعر و توهین به اعراب و به‌سخره‌‌گرفتن شعری که در ستایش فردوسی سروده بود، مایه داشت. در مقدمهٔ کتاب «[[وغ‌وغ ساهاب]]» به‌چاپ فرانسه آمده است:
{{گفتاورد تزیینی|تهیه و تدوین این جزوه واکنشی است در اعتراض به شرکت شاعری از شاعران عراقی در کنگرهٔ بزرگداشت فردوسی. «پیشکش‌آوردن...» اعتراضی است مبتنی‌بر احساسات افراطی میهن‌پرستانه... و ملهم از همان مقولات «عرب را رسیده است...» و «تفو بر تو ای چرخ گردون، تفو...»}}
{{گفتاورد تزیینی|تهیه و تدوین این جزوه واکنشی است در اعتراض به شرکت شاعری از شاعران عراقی در کنگرهٔ بزرگداشت فردوسی. «پیشکش‌آوردن...» اعتراضی است مبتنی‌بر احساسات افراطی میهن‌پرستانه... و ملهم از همان مقولات «عرب را رسیده است...» و «تفو بر تو ای چرخ گردون، تفو...»}}
در همان مقدمه، از قول عیسی هدایت، برادر هدایت آمده است که:
در همان مقدمه، از قول عیسی، برادر صادق آمده است که:
{{گفتاورد تزیینی|برخی می‌گویند هدایت به هندوستان رفت تا در کمپانی فیلم‌برداری کار کند یا برای خواندن زبان پهلوی رفت؛ ولی حقیقت چیز دیگری است. در سال۱۳۱۳ آقای علی مقدم جزوه‌ای به نام «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» چاپ کرد که شکل عرب روی جلد آن را صادق کشیده بود. انتشار این جزوه، خشم جناب آقای علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ آن زمان را برافروخت و با کمک مراجع قانونی صادق هدایت ممنوع‌القلم شد و تحت‌تعقیب قرار گرفت... برای خاموش‌شدن سروصداها و آرامش اعصاب تحریک‌شده‌ٔ صادق، صلاح بود که مسافرتی بنماید و چندی نگذشت که با فروش اثاثیه و کتاب‌هایش، به هندوستان رفت... <ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.bokan.de/laperekan/nuseran/Kak%20Anwer/hedayet.htm/|عنوان= زمزمهٔ عقل‌های سلیم و ناسلیم}}</ref>}}
:''برخی می‌گویند هدایت به هندوستان رفت تا در کمپانی فیلم‌برداری کار کند یا برای خواندن زبان پهلوی رفت؛ ولی حقیقت چیز دیگری است. سال۱۳۱۳ آقای علی مقدم جزوه‌ای به نام «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» چاپ کرد که شکل عرب روی جلد آن را صادق کشیده بود. انتشار این جزوه، خشم جناب آقای [[علی‌اصغر حکمت]]، وزیر فرهنگ آن زمان را برافروخت و با کمک مراجع قانونی صادق هدایت ممنوع‌القلم شد و تحت‌تعقیب قرار گرفت... برای خاموش‌شدن سروصداها و آرامش اعصاب تحریک‌شده‌ٔ صادق صلاح بود که مسافرتی بنماید و چندی نگذشت که با فروش اثاثیه و کتاب‌هایش، به هندوستان رفت...''<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://www.bokan.de/laperekan/nuseran/Kak%20Anwer/hedayet.htm/|عنوان= زمزمهٔ عقل‌های سلیم و ناسلیم}}</ref>
===آخرین روزهای حضور در ایران===
بنابه گفتهٔ [[ابوالقاسم انجوی شیرازی|اِنجوی شیرازی]] هدایت قبل از آخرین سفرش به اروپا بی‌اندازه خسته بود. سلسلهٔ اعصابش به‌کلی از هم در‌رفته بود. محیط هم از هر جهت ناراحتی‌های او را تشدید می‌کرد. ناچار به فکر سفر اروپا افتاد و برای مرخصیِ چهار‌ماهه و استعلاجی راهی شد. هرچند نیت هدایت این بود که در اروپا کاری پیدا بکند که با آن کار، مدتی در اروپا بماند. فروختن کتابخانه‌اش، خالی‌کردن اتاقش، بخشیدن اشیا یا کتاب‌هایش به اشخاص، بالاخص همراه‌بردن دورهٔ آثارش که از هر نسخه یکی جلد کرده داشت و در آنها تجدیدنظر کرده بود همهٔ این‌ها نشان می‌داد که او به‌شکل سفری طولانی یا لااقل بیشتر از چهار ماه رهسپار اروپا می‌شود. کتاب‌هایی که غالب آنها و بلکه همگی، حاشیه داشت و به خط دست او بود به نازل‌ترین بها به‌فروش رفت. آنگاه به فکر تخلیهٔ اتاق و بیرون ریختن «احمال» و «اشقال» دیگر افتاد. آنچه به او تعلق داشت و در آن اتاق کذایی پدری بود همه‌وهمه را بیرون ریخت و بیرون فرستاد. حتی کاغذهای سفید و مدادپاک‌کن و مداد و این قبیل وسایل را.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۴۰}}</ref>
===آخرین روزهای ایران===
===گذری بر «روی جادهٔ نمناک»<ref name= ''نمناک''>{{یادکر وب|نشانی= https://seemorgh.com/culture/literature/literature-papers/398477-%D8%A2%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AC%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%86%D9%85%D9%86%D8%A7%DA%A9-%D9%88%D8%A7%DA%A9%D9%86%D8%B4-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A7%D9%84%D8%AB-%D8%A8%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%B4%DB%8C/|عنوان= کوشش اخوان بر جادهٔ نمناک}}</ref>===
بنابه گفتهٔ [[ابوالقاسم انجوی شیرازی|انجوی شیرازی]] هدایت قبل از آخرین سفرش به اروپا بی‌اندازه خسته بود. سلسلهٔ اعصابش به‌کلی از هم در‌رفته بود. محیط هم از هر جهت ناراحتی‌های او را تشدید می‌کرد. ناچار به فکر سفر اروپا افتاد و برای مرخصیِ چهار‌ماهه و استعلاجی راهی شد. هرچند نیت هدایت این بود که در اروپا کاری پیدا بکند که با آن کار، مدتی در اروپا بماند. فروختن کتابخانه‌اش، خالی‌کردن اتاقش، بخشیدن اشیاء اتاق یا کتاب‌هایش به اشخاص، بالاخص همراه‌بردن دورهٔ آثارش که هر نسخه یکی جلد کرده داشت و در آنها تجدیدنظر کرده بود، همهٔ این‌ها نشان می‌داد که او به‌شکل سفری طولانی یا لااقل بیشتر از چهار ماه رهسپار اروپا می‌شود. کتاب‌هایی که غالب آنها و بلکه همگی حاشیه داشت و به خط دست او بود، به نازل‌ترین بها به‌فروش رفت. آنگاه به فکر تخلیهٔ اتاق و بیرون ریختن «احمال» و «اشقال» دیگر افتاد. آنچه به او تعلق داشت و در آن اتاق کذایی پدری بود، همه‌وهمه را بیرون ریخت و بیرون فرستاد. «حتی کاغذهای سفید و مداد پاک‌کن و مداد و این قبیل وسایل را.»<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۴۰}}</ref>
از کسانی که بر بالین صادق هدایت در آپارتمانش حاضر بودند نقل است که:
:''وقتی همراه با پلیس وارد آپارتمان شدیم پیکر لاغر و ضعیف هدایت به گونه‌ای قرار داشت که انگار یکی دیگر از شوخی‌های همیشگی‌اش را می‌کرد. در کنار تختش مبلغ ۴۵۱۰ فرانک جهت مراسم کفن‌ودفن قرار داشت. و همچنین نقل است که تکه‌های کاغذ پاره‌ای که نوشتهٔ کامل ازبینرفته بود و تنها چیزی که خوانده می‌شد این بود: «روی جاده نمناک»''{{سخ}}
و این همان سرنخی است که [[مهدی اخوان ثالث]] در شعر و متنی پرمحتوی می‌کوشد تا در موضوعات داستان‌های قبلی به موضوع داستان ازبینرفته که آخرین دستنوشتهٔ هدایت بوده پی‌ببرد.
===نان‌خوردن از نام هدایت و بررسی قانونی آن===
===نان‌خوردن از نام هدایت و بررسی قانونی آن===
نگاهی گذرا به آثاری که در دههٔ اخیر دربارهٔ صادق هدایت منتشر شده است، مطالب زیادی را روشن می‌سازد. برخی باور دارند که از هر ده کتاب دربارهٔ هدایت، دست‌کم هفت کتاب به‌گونه‌ای است که از آن بوی سودجویی میآید. گروهی، با تکثیر غیر‌مجاز و غیر‌اخلاقی، از آثار صادق هدایت نان می‌خورند. این افراد آگاهانه و به‌عمد، هر روز عنوان یکی از نوشته‌های هدایت را بر جلد مجموعه‌ای از نوشته‌های او حک کرده و کتاب جدیدی جعل می‌کنند. این کار، درمجموع نه به‌زیان هدایت که به‌ضرر ادبیات کشور است؛ چراکه با اعتماد و علاقهٔ خوانندگان آثار ادبی، برخورد غیرانسانی صورت می‌گیرد و نتیجهٔ آن، واخوردگی و سرخوردگی خوانندگان در درازمدت است. کسانی که به‌شیوهٔ فوق عمل می‌کنند، هر بار عنوان یکی از داستان‌های صادق هدایت را برگزیده و روی جلد کتابی قرار می‌دهند. سپس به‌انتخاب خود، چند داستان و نوشته از هدایت را به‌شکل کتابی مستقل چاپ می‌کنند. با این کار و به‌مرور زمان، تعداد کتاب‌های صادق هدایت به تعداد نوشته‌های وی خواهد رسید. درحالیکه نویسنده به‌شخصه و در زمان حیاتش آثار خود را تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است و اخلاق و قانون نیز حکم می‌کند که همان طبقه‌بندی‌ها، مجموعه‌ها و نام‌گذاری‌های مد‌نظر و تأیید هدایت، ملاک همیشگی باشد. پس از این گروه کسانی قرار دارند که با نام محقق و نویسنده به جان نام و حیثیت ادبی هدایت افتادند و از نام او نان می‌خورند. به‌گونه‌ای که قبح این کار چنان کم‌رنگ شده که برخی از افراد سرشناس و محقق عنوان‌دار نیز از انجام آن روی‌گردان نیستند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی=بلوکی|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ص= ۷۴و۷۵}}</ref>
نگاهی گذرا به آثاری که پس از مرگ هدایت دربارهٔ او منتشر شده است نکته‌هایی را روشن می‌سازد. برخی باور دارند که از هر ده کتاب دربارهٔ هدایت دست‌کم هفت کتاب به‌گونه‌ای است که از آن بوی سودجویی میآید. گروهی، با تکثیر غیر‌مجاز و غیر‌اخلاقی، از آثار صادق هدایت نان می‌خورند. این افراد آگاهانه و به‌عمد، هر روز عنوان یکی از نوشته‌های هدایت را بر جلد مجموعه‌ای از نوشته‌های او حک کرده و کتاب جدیدی جعل می‌کنند. این کار، درمجموع نه به‌زیان هدایت که به‌ضرر ادبیات کشور است؛ چراکه با اعتماد و علاقهٔ خوانندگان آثار ادبی، برخورد غیرانسانی صورت می‌گیرد و نتیجهٔ آن، واخوردگی و سرخوردگی خوانندگان در درازمدت است. هر بار که عنوان یکی از داستان‌های صادق هدایت را روی جلد کتابی قرار دهند و به‌انتخاب خود، چند داستان و نوشته از هدایت را به‌شکل کتابی مستقل چاپ کنند به‌مرورد تعداد کتاب‌های صادق هدایت به تعداد نوشته‌های وی خواهد رسید. درحالیکه نویسنده در زمان حیاتش آثار خود را تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است. اخلاق و قانون نیز حکم می‌کند که همان طبقه‌بندی‌ها، مجموعه‌ها و نام‌گذاری‌های مد‌نظر و تأیید نگارنده، ملاک همیشگی باشد. علاوه‌بر این کام‌جوی‌ها هستند کسانی که در نقش محقق و نویسنده به جان نام و حیثیت ادبی هدایت افتادند و از نام او نان می‌خورند. به‌گونه‌ای که قبح این کار چنان کم‌رنگ شده که برخی از افراد سرشناس و محققانِ عنوان‌دار نیز از انجام آن روی‌گردان نیستند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= بلوکی|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|تاریخ= بهمن۱۳۸۱|ص= ۷۴و۷۵}}</ref>
==زندگی و یادگار==
==زندگی و یادگار==
===سال‌شمار زندگی هدایت===
===لوح زندگی در ۲۸ ردیف<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۹تا۱۷}}</ref>===
* '''۱۲۸۱''': تولد در شب سه‌شنبه ۲۸بهمن در تهران.
* '''۱۲۸۱''': تولد در تهران، شب سه‌شنبه ۲۸بهمن.
* '''۱۲۸۷''': آغاز تحصیل در مدرسه علمیه.
* '''۱۲۸۷''': آغاز تحصیل در مدرسه علمیه.
* '''۱۳۰۰''': اعزام به فرانسه.
* '''۱۳۰۰''': سفر به فرانسه.
* '''۱۳۰۳''': نشر کتاب‌های «رباعیات عمر خیام» و «انسان و حیوان» و داستان کوتاه «زبان حال یک الاغ در وقت مرگ».
* '''۱۳۰۳''': نشر کتاب‌های «رباعیات عمر خیام» و «انسان و حیوان» و داستان‌کوتاه «زبان حال یک الاغ در وقت مرگ».
* '''۱۳۰۴''': فارغ‌التحصیلی از مدرسه «سن لوئی».
* '''۱۳۰۴''': پایان تحصیل در مدرسه «سن لوئی».
* '''۱۳۰۵''': اعزام به بلژیک در آبان‌ماه و نام‌نویسی در آموزشگاه عالی مهندسین در رشتهٔ راه و ساختمان.
* '''۱۳۰۵''': سفر به بلژیک در آبان‌ماه و نام‌نویسی در آموزشگاه عالی مهندسان در رشتهٔ راه‌وساختمان.
* '''۱۳۰۶''': چاپ کتاب «فوائد گیاه‌خواری» در برلن و [[زنده‌به‌گور]] در تهران.
* '''۱۳۰۶''': چاپ کتاب «فوائد گیاه‌خواری» در برلن و [[زنده‌به‌گور]] در تهران.
* '''۱۳۰۷''': نخستین اقدام به خودکشی.
* '''۱۳۰۷''': نخستین اقدام به خودکشی.
* '''۱۳۰۹''': بازگشت به ایران پیش از اتمام تحصیلات؛ آغاز خدمت در بانک ملی ایران و انتشار کتاب [[پروین دختر ساسان]] و «افسانهٔ آفرینش».
* '''۱۳۰۹''': بازگشت به ایران پیش از اتمام تحصیلات؛ آغاز کار در بانک ملی ایران؛ انتشار کتاب «پروین، دختر ساسان» و «افسانهٔ آفرینش».
* '''۱۳۱۰''': انتشار [[افسانه]] و «سایهٔ مغول»؛ استعفا از خدمت بانک ملی در مرداد‌ماه؛ چاپ [[اصفهان نصف‌جهان]] در تهران.
* '''۱۳۱۰''': انتشار [[افسانه]] و «سایهٔ مغول»؛ استعفا از بانک ملی در مرداد؛ چاپ [[اصفهان نصف‌جهان]] در تهران.
* '''۱۳۱۱''': شروع به خدمت در اداره‌کل تجارت در شهریور‌ماه و چاپ مجموعهٔ داستان [[سه قطره خون]].
* '''۱۳۱۱''': شروع‌به‌کار در اداره‌کل تجارت در شهریور‌ماه؛ چاپ مجموعه‌داستان [[سه قطره خون]].
* '''۱۳۱۲''': انتشار [[سایه‌روشن]]، [[نیرنگستان]]، [[علویه خانم]] و [[مازیار]].
* '''۱۳۱۲''': انتشار «سایه‌روشن»، «نیرنگستان»، «علویه‌خانم» و «مازیار».
* '''۱۳۱۳''': تشکیل گروه چهار نفری رابعه. (هدایت، [[مجتبی مینوی]]، [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]]) انتشار [[ترانه‌های خیام]]. ورد به خدمت آژانس پارس در شانزدهم دی‌ماه؛ انتشار «وغ‌وغ ساهاب» با مسعود فرزاد در تهران.
* '''۱۳۱۳''': تشکیل گروه چهار نفریِ [[گروه ربعه|ربعه]] (هدایت، [[مجتبی مینوی]]، [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]]) انتشار «ترانه‌های خیام»؛ ورود به کار آژانس پارس در ۱۶دی‌ماه؛ انتشار «[[وغ‌وغ ساهاب]]» با [[مسعود فرزاد]] در تهران.
* '''۱۳۱۴''': استعفا از آژانس پارس.
* '''۱۳۱۴''': استعفا از آژانس پارس.
* '''۱۳۱۵''': استخدام در شرکت سهامی کل ساختمان؛ سفر به هندوستان؛ فراگیری [[زبان پهلوی]]؛ انتشار [[بوف کور]] با خط خود به‌صورت پلی‌کپی.
* '''۱۳۱۵''': استخدام در شرکت سهامی‌کل ساختمان؛ سفر به هندوستان؛ فراگیری زبان پهلوی؛ انتشار [[بوف کور]] با خط خود به‌صورت پلی‌کپی.
* '''۱۳۱۶''': بار دیگر اشتغال در بانک ملی به‌سمت متصدی خرید و فروش ارز.
* '''۱۳۱۶''': اشتغال مجدد در بانک ملی با سِمت متصدی خرید و فروش ارز.
* '''۱۳۱۷''': همکاری با مجلهٔ موسیقی به‌مدیریت سرگرد مین‌باشیان تا تعطیل‌شدن آن در سال۱۳۲۰؛ استعفا از بانک ملی.
* '''۱۳۱۷''': همکاری با مجلهٔ موسیقی به‌مدیریت سرگرد مین‌باشیان تا تعطیل‌شدن آن در سال۱۳۲۰؛ استعفا از بانک ملی.
* '''۱۳۱۸''': انتشار «گجسته ابالیش»، ترجمه‌شده از متن پهلوی.
* '''۱۳۱۸''': انتشار «گجسته ابالیش»، ترجمه‌شده از متن پهلوی.
* '''۱۳۲۰''': آغاز همکاری با دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران برای ترجمه.
* '''۱۳۲۰''': آغاز همکاری با دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران برای ترجمه.
* '''۱۳۲۱''': انتشار مجموعهٔ داستان [[سگ ولگرد]] در تهران.
* '''۱۳۲۱''': انتشار مجموعه‌داستان [[سگ ولگرد]] در تهران.
* '''۱۳۲۲''': انتشار داستان [[آب زندگی]]. انتشار «گزارش گمان‌شکن» و «کارنامه اردشیر پاپکان»، ترجمه‌شده از متن پهلوی.
* '''۱۳۲۲''': انتشار داستان «آب زندگی»؛ انتشار «گزارش گمان‌شکن» و «کارنامه اردشیر پاپکان» ترجمه‌شده از متن پهلوی.
* '''۱۳۲۳''': انتشار [[زند وهمن یسن]]، ترجمه از متن پهلوی؛ انتشار مجموعهٔ [[ولنگاری]].
* '''۱۳۲۳''': انتشار «زند وهمن یسن»، ترجمه از متن پهلوی؛ انتشار مجموعهٔ «ولنگاری».
* '''۱۳۲۴''': عضویت در انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی. پیوستن به هیئت تحریریهٔ مجلهٔ پیام نو؛ برگزاری مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط ایران و شوروی در آبان‌ماه؛ سفر به شوروی برای شرکت در جشن بیست‌و‌پنجمین سال تأسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه در آذر به‌همراه هیئتی بهاتفاق علی‌اکبر سیاسی.
* '''۱۳۲۴''': عضویت در انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی؛ پیوستن به هیئت تحریریهٔ مجلهٔ پیام نو؛ برگزاری مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط ایران و شوروی در آبان‌ماه؛ سفر به شوروی برای شرکت در جشن بیست‌و‌پنجمین سال تأسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه در آذر به‌همراه هیئت و بهاتفاق علی‌اکبر سیاسی.
* '''۱۳۲۵''': تشکیل‌شدن کنگرهٔ نویسندگان و گویندگان ایران با شرکت هدایت.
* '''۱۳۲۵''': تشکیل کنگرهٔ نویسندگان و گویندگان ایران با شرکت هدایت.
* '''۱۳۲۷''': انتشار «گروه محکومین» بهاتفاق [[حسن قائمیان]].
* '''۱۳۲۷''': انتشار «گروه محکومین» بهاتفاق [[حسن قائمیان]].
* '''۱۳۲۸''': دعوت از هدایت برای شرکت در کنگره جهانی هواداران صلح و پاسخ منفی هدایت به این دعوت.
* '''۱۳۲۸''': دعوت از هدایت برای شرکت در کنگره جهانی هواداران صلح و پاسخِ منفی وی به این دعوت.
* '''۱۳۲۹''': انتشار کتاب «مسخ» به‌همکاریِ حسن قائمیان؛ عزیمت به فرانسه.
* '''۱۳۲۹''': انتشار کتاب «مسخ» به‌همکاریِ حسن قائمیان؛ عزیمت به فرانسه.
* '''۱۳۳۰''': خودکشی در نیمهٔ دوم فروردین در سن ۴۸سالگی، با گاز در پاریس؛ خاکسپاری در ۲۷فروردین در گورستان پرلاشز پاریس.
* '''۱۳۳۰''': خودکشی با گاز در نیمهٔ دوم فروردین در سن ۴۸سالگی؛ خاکسپاری در ۲۷فروردین در گورستان پرلاشز پاریس.
===شرح‌حالی به‌زبان هدایت===
{{جعبه گفتاورد|روشن است که وقتی هدایت درخواست [[علی‌اکبر دهخدا|علامه دهخدا]] را برای نوشتن شرح‌حالی از خود رد می‌کند آنچه از وی به‌جا مانده، زیر نوعی فشار و محذور بوده است. درواقع هدایت با این سطرها کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد:{{سخ}}
'''من همان‌قدر از شرححال خودم رَم می‌کنم که درمقابل تبلیغات امریکایی‌مآبانه. آیا دانستن تاریخ تولدم به‌درد چه کسی می‌خورد؟ اگر برای استخراج زایچه‌ام است این مطلب فقط باید طرف توجه خودم باشد. اگرچه از شما چه پنهان، بارها با منجمان مشورت کرده‌ام؛ پیش‌بینی آنها هیچ‌گاه حقیقت نداشته. اگر برای علاقهٔ خوانندگان است باید اول مراجعه به آرای عمومی آنها کرد. چون اگر خودم پیش‌دستی بکنم مثل این است که برای جزئیات احمقانهٔ زندگیم قدر و قیمتی قائل شده باشم. به‌علاوه خیلی از جزئیات است که همیشه انسان سعی می‌کند از دریچهٔ چشم دیگران خودش را قضاوت بکند و از این جهت مراجعه به عقیدهٔ خود آنها مناسب‌تر خواهد بود؛ مثلاً اندازهٔ اندامم را خیاطی که برایم لباس دوخته بهتر می‌داند و پینه‌دوز سرگذر هم بهتر می‌داند که کفش من از کدام طرف ساییده می‌شود. این توضیحات همیشه مرا به یاد بازار چارپایان می‌اندازد که یابوی پیری را در معرض فروش می‌گذارند و برای جلب مشتری به صدای بلند جزئیاتی از سن و خصایل و عیوبش نقل می‌کنند.{{سخ}}از این گذشته شرححال من هیچ نکتهٔ برجسته‌ای دربرندارد. نه پیش‌آمد قابل‌ِتوجهی در آن رخ داده، نه عنوانی داشته‌ام، نه دیپلم مهمی در دست دارم و نه در مدرسه شاگرد درخشانی بوده‌ام؛ بلکه برعکس، همیشه با عدم موفقیت روبه‌رو شده‌ام. در اداراتی که کار کرده‌ام همیشه عضو مبهم و گمنامی بوده‌ام و رؤسایم از من دل خونی داشته‌اند به‌طوری‌که هروقت استعفا داده‌ام با شادی هذیان‌آوری پذیرفته شده است. روی‌هم‌رفته، موجود وازدهٔ بی‌مصرف، قضاوت محیط دربارهٔ من می‌باشد و شاید هم حقیقت در همین باشد.'''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص=۱۹}}</ref><ref name= ''شرح‌حال‌نویسی''>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.aftabir.com/articles/view/art_culture/literature_verse/c5c1228126228_sadegh_hedayat_p1.php/%D8%B4%D8%B1%D8%AD-%D8%AD%D8%A7%D9%84-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D9%82%D9%84%D9%85-%D8%AE%D9%88%D8%AF%D8%B4-%D9%88-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%AF%D9%87%D8%AE%D8%AF%D8%A7|عنوان= شرححال هدایت بهقلم خودش و علامه دهخدا}}</ref>}}
{{جعبه گفتاورد|'''من همان‌قدر از شرححال خودم رَم می‌کنم که در مقابل تبلیغات امریکایی مآبانه. آیا دانستن تاریخ تولدم به‌درد چه کسی می‌خورد؟ اگر برای استخراج زایچه‌ام است، این مطلب فقط باید طرف توجه خودم باشد. اگرچه از شما چه پنهان گرچه از شما چه پنهان، بارها با منجمان مشورت کرده‌ام؛ اما پیش‌بینی آنها هیچ‌گاه حقیقت نداشته. اگر برای علاقهٔ خوانندگان است، باید اول مراجعه به آرای عمومی آنها کرد... از این گذشته شرححال من هیچ نکتهٔ برجسته‌ای دربرندارد. نه پیش آمد قابل‌ِتوجهی در آن رخ داده نه عنوانی داشته‌ام نه دیپلم مهمی در دست دارم و نه در مدرسه شاگرد درخشانی بوده‌ام؛ بلکه برعکس همیشه با عدم موفقیت روبه‌رو شده‌ام. در اداراتی که کار کرده‌ام، همیشه عضو مبهم و گمنامی بوده‌ام و رؤسایم از من دل خونی داشته‌اند، به‌طوری‌که هر وقت استعفا داده‌ام با شادی هذیان‌آوری پذیرفته شده است. روی‌هم‌رفته، موجود وازدهٔ بی‌مصرف، قضاوت محیط دربارهٔ من می‌باشد و شاید هم حقیقت در همین باشد. '''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص=۱۹}}</ref>}} {{سخ}}
صادق هدایت روز ۲۸بهمن۱۲۸۱ دو سال پیش از جنبش مشروطهٔ ایران، در تهران خیابان کوشک به‌دنیا آمد.<ref name="tahbaazbistopanj">{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۵}}</ref> پدربزرگش رضاقلیخان هدایت از رجال دورهٔ ناصری و پدرش رضا‌قلی اعتضادالملک، رئیس مدرسهٔ نظام بود و مادرش زیورالملک، دختر مخبرالسلطنه.<ref name="dehbashihaft"/> دایی صادق، نصرالملک هدایت در دوران پهلوی ۱۴ بار وزیر و سناتور شد. زیورالملک، فردی تحصیل‌کرده بود و تمام روزنامه‌هایی آن دوران را می‌خواند و مانند اکثر خانوادهٔ هدایت وابستهٔ به فرهنگ دورهٔ قاجار بود و از دوران پهلوی دل خوشی نداشت. درضمن از آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها نفرت داشت و همیشه می‌گفت: «آمریکا، آب زیر کاه.»<ref name="tahbaazbistopanj"/> به‌گفتهٔ [[بیژن جلالی]]، پسرخالهٔ هدایت «[صادق] روحیهٔ طنز و تندیِ زبان و حدت ذهن و کج‌خلقی خود را از مادر به‌ارث برد.»<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۵و۲۶}}</ref> نسبت صادق هدایت به رضاقلیخان هدایت، شاعر و مورخ قرن سیزدهم هجری قمری می‌رسد. مخبرالسلطنه، پدربزرگ مادری صادق نیز از همین خاندان بود. مخبرالسلطنه، هنگام قیام شیخ‌محمد خیابانی و شهادت او والی آذربایجان بود. وی در سال‌های تحصیل صادق در فرانسه، نخست‌وزیر رضاشاه بود و بارها در اختلافات هدایت با سفارت ایران در فرانسه و مقامات فرهنگی، از صادق، به‌شکل غیرمستقیم حمایت کرده بود.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۶}}</ref>{{سخ}}
هرچند خاندان هدایت، خاندانِ جاافتادهٔ قدیمی و در زمرهٔ اشراف آن زمان محسوب می‌شدند؛ پدر هدایت، از مقام خیلی بالا و تمول چشمگیری بهره‌مند نبود.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۲۳}}</ref> هدایت دو برادر و سه خواهر بزرگ‌تر از خود داشت.<ref name="dehbashihaft">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۷}}</ref> برادر بزرگ‌تر صادق، محمود، حقوق‌دان بود و سپس قاضی دیوان عالی کشور شد. او در زمان نخست‌وزیریِ سپهبد رزم‌آرا که شوهر‌خواهر برادران هدایت بود؛ یعنی در سال‌های ۱۳۲۹تا۱۳۳۰ به سِمت معاونت نخست‌وزیر گماشته شد. برادر دیگر صادق، عیسی در استخدام ارتش بود و دورهٔ آموزش افسری توپخانه را در فرانسه گذراند.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۲۷}}</ref>
صادق هدایت روز ۲۸بهمن۱۲۸۱، دو سال پیش از جنبش مشروطهٔ ایران، در تهران، خیابان کوشک به‌دنیا آمد.<ref name="tahbaazbistopanj">{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص=۲۵}}</ref> پدربزرگش رضاقلیخان هدایت از رجال دورهٔ ناصری و پدرش رضا‌قلی اعتضادالملک، رئیس مدرسهٔ نظام بود. مادر او زیورالملک، دختر مخبرالسلطنه بود. <ref name="dehbashihaft"/> دایی او نصرالملک هدایت بود که در دوران پهلوی ۱۴ بار وزیر و سناتور بود. مادر او، فردی تحصیل‌کرده بود و تمام روزنامه‌هایی را که منتشر می‌کردند، می‌خواند و مانند اکثر خانوادهٔ هدایت وابستهٔ به فرهنگ دورهٔ قاجار بود و از دوران پهلوی دل خوشی نداشت. همچنین گفته می‌شود که او از آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها نفرت داشت و همیشه می‌گفت: «آمریکا، آب زیر کاه.»<ref name="tahbaazbistopanj"/> به‌گفتهٔ [[بیژن جلالی]]، پسرخالهٔ صادق هدایت، هدایت «روحیهٔ طنز و تندیِ زبان و حدت ذهن و کج‌خلقی خود را از مادر به‌ارث برده است.»<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۵و۲۶}}</ref> نسبت صادق هدایت به رضاقلیخان هدایت، شاعر و مورخ قرن سیزدهم هجری قمری می‌رسد. مخبرالسلطنه، پدربزرگ مادری او نیز از همین خاندان بود. مخبرالسلطنهٔ هدایت، والی آذربایجان در هنگام قیام شیخ محمد خیابانی و شهادت او بود. او در سال‌های تحصیل صادق هدایت در فرانسه، نخست‌وزیر رضاشاه بود و بارها در اختلافات هدایت با سفارت ایران در فرانسه و مقامات فرهنگی از صادق، به‌شکل غیرمستقیم حمایت می‌کرد.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص=۲۶}}</ref>{{سخ}} هرچند که خاندان هدایت، خاندانِ جاافتادهٔ قدیمی و در زمرهٔ اشراف آن زمان محسوب می‌شدند؛ اما پدر هدایت، از مقامات خیلی بالا و متمول چشمگیری بهره‌مند نبود.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۳۲۳}}</ref> هدایت دو برادر و سه خواهر بزرگ‌تر از خود داشت.<ref name="dehbashihaft">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۷}}</ref> برادر بزرگ‌تر صادق، محمود، حقوق‌دان بود و سپس قاضی دیوان عالی کشور شد. او در زمان نخست‌وزیری سپهبد رزم‌آرا که شوهر‌خواهر برادران هدایت بود؛ یعنی در سال‌های ۱۳۲۹تا۱۳۳۰، به‌سمت معاونت نخست‌وزیر گماشته شد. برادر دیگر صادق، یعنی عیسی، به استخدام ارتش درآمد. او دورهٔ آموزش افسری توپخانه را در فرانسه گذراند.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۲۷}}</ref>
====اوان کودکی====
====اوان کودکی====
هدایت در شش‌سالگی به دبستان علمیه فرستاده شد و با پایان تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ دارالفنون رفت. او در سن ۱۵سالگی، چشم‌درد سختی گرفت و مجبور شد برای بهبود، شش ماه خواندن و نوشتن را کنار بگذارد. این امر باعث شد تا به‌مدت یک سال از هم‌شاگردی‌هایش عقب افتد. در سال بعد یعنی ۱۲۹۸شمسی، هدایت به مدرسهٔ معتبر سن‌لویی فرستاده شد. در این مدرسه، درس‌ها هم به‌زبان فارسی و هم به‌فرانسوی تدریس می‌شد. هدایت در سال۱۳۰۴ از آن مدرسه فارغ‌التحصیل شد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۲۸}}</ref>{{سخ}}
صادق در شش‌سالگی به دبستان علمیه فرستاده شد و با پایان تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ [[دارالفنون]] رفت. هدایت در ۱۵سالگی چشم‌درد سختی گرفت و مجبور شد برای بهبود، شش ماه خواندن و نوشتن را کنار بگذارد. این بیماری، او را یک سال از هم‌شاگردی‌هایش عقب انداخت. در سال بعد، ۱۲۹۸شمسی هدایت را به مدرسهٔ معتبر سن‌لویی فرستادند. در آنجا درس‌ها را هم به‌فارسی و هم به‌فرانسوی تدریس می‌کردند. هدایت در سال۱۳۰۴ از سن‌لویی فارغ‌التحصیل شد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۲۸}}</ref>{{سخ}}از همان دوران مدرسه، متونِ ادبیِ فارسی و فرانسوی را با ولع می‌خواند و علاقهٔ خاصی نیز به «علوم خفیه» نشان می‌داد. ۱۵یا۱۶ساله بود که مطالعهٔ کتاب‌های خاصی را آغاز کرد. هدایت با کتابخانه‌های مهم و معروف فرانسه مکاتبه می‌کرد و با هزینه‌های گزاف این کتاب‌ها را به‌دست می‌آورد. مطالعهٔ این کتاب‌هایی باعث حیرت خانواده می‌شد؛ زیرا مربوط به علم جادوگری بود. او در ماه دو یا سه جلد از این کتاب‌ها را می‌گرفت و سپس گوشه‌ای می‌نشست و ساعت‌ها به مطالعهٔ آنها می‌پرداخت. موضوعات این کتاب‌ها عموماً مسائلی در زمینه احضار روح، جادوگری، کیمیاگری، جفر، رمل، کف‌بینی و پیشگویی بود. هدایت گاه خود نیز کارهایی می‌کرد شبیه آنچه در کتاب خوانده بود. سرگرم این دست مطالعه‌ها و کارها بود که ناگهان کتابی فرانسوی به نام «شارلاتانیزم دو ووآله(charlatanisme de voile)» از پاریس به دستش رسید که او را از جا تکان داد. این کتاب پرده از حقه‌بازی‌های جادوگران برداشته بود و صادق را تحت‌تأثیر قرار داد و پس از آن، دست از مطالعهٔ کتاب‌های جادوگری برداشت.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۸۰و۲۸۱}}</ref>
از همان دوران مدرسه، متون ادبی فارسی و فرانسوی را با ولع می‌خواند و علاقهٔ خاصی نیز به «علوم خفیه» نشان می‌داد. ۱۵یا۱۶ساله بود که مطالعهٔ کتاب‌های خاصی را آغاز کرد. هدایت با کتابخانه‌های مهم و معروف فرانسه مکاتبه می‌کرد و با هزینه‌های گزاف این کتاب‌ها را به‌دست می‌آورد. کتاب‌هایی که هدایت مطالعه می‌کرد، باعث حیرت خانواده می‌شد؛ زیرا همه این کتاب‌ها مربوط به علم جادوگری بود. او در ماه دو یا سه جلد از این کتاب‌ها را می‌گرفت و سپس گوشه‌ای می‌نشست و ساعت‌ها به مطالعهٔ آنها می‌پرداخت. موضوعات این کتاب‌ها عموماً مسائلی در زمینه احضار روح، جادوگری، کیمیاگری، جفر، رمل، کف‌بینی و پیشگویی بود. هدایت گاه خود نیز کارهایی می‌کرد شبیه آنچه در کتاب خوانده بود. سرگرم این دست کتاب‌ها و کارها بود که ناگهان کتابی از پاریس به دستش رسید که او را از جا تکان داد. اسم این کتاب فرانسوی «شارلاتانیزم دو ووآله(charlatanisme de voile)» بود. این کتاب پرده از حقه‌بازی‌های جادوگران برداشته بود و صادق را تحت‌تأثیر قرار داد و پس از آن، دست از مطالعهٔ کتاب‌های جادوگری برداشت.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۸۰و۲۸۱}}</ref>
[[پرونده:HedayatWithFamilyAndFather.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در کنار برادران و پدرش'''</center>]]
[[پرونده:HedayatInBelgium.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''همراهِ پسردایی‌اش خسرو هدایت، شهر گان در بلژیک'''</center>]]
====سال‌های نویسندگی====
====سال‌های نویسندگی====
هدایت در مدت ۲۲ سال فعالیت ادبی، بیش از یکصد اثر ادبی از خود به‌جا گذاشت. آثارش را در دوره باید دید:
هدایت در مدت ۲۸ سال فعالیت ادبی، بیش از یکصد اثر ادبی از خود به‌جا گذاشت. آثارش را در دو دوره باید دید:
* دورهٔ اول، از سال‌های ۱۳۰۲تا۱۳۲۰
* دورهٔ اول، از سال‌های ۱۳۰۲تا۱۳۲۰
* دورهٔ دوم، پس از شهریور ۱۳۲۰ تا پایان عمر.<ref name="dehbashilescot">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۳۱۴}}</ref>{{سخ}}
* دورهٔ دوم، پس از شهریور۱۳۲۰ تا پایان عمر.<ref name="dehbashilescot">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۴}}</ref>{{سخ}}
هدایت نوشتن را از همان دوران مدرسه آغاز کرد و در آن زمان دو جزوهٔ «رباعیات خیام» و «انسان و حیوان» را منتشر کرد؛ رباعیات خیام را در ۱۸سالگی به‌سال ۱۳۰۲<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۳۱}}</ref> و رسالهٔ «انسان و حیوان» را که پیش‌نویس شد برای اثری دربارهٔ فواید گیاه‌خواری، پنج سال بعد در اروپا. دامنهٔ موضوع رسالهٔ دوم، به‌نسبت رسالهٔ اول، وسیع‌تر است و پی‌پروایی در طرح و اندیشه‌ها و تازگی آنها شناخت روشن‌تری از از ارزش‌ها و احساسات مؤلف جوان را میسر می‌سازد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۳۵}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت نوشتن را از همان دوران مدرسه آغاز کرد و در آن زمان دو جزوهٔ «رباعیات خیام» و «انسان و حیوان» را منتشر کرد؛ رباعیات خیام را در ۱۸سالگی به‌سال۱۳۰۲<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۳۱}}</ref> و رسالهٔ «انسان و حیوان» را که پیش‌نویسی شد برای اثری دربارهٔ فواید گیاه‌خواری، پنج سال بعد در اروپا. دامنهٔ موضوع رسالهٔ دوم، به‌نسبت رسالهٔ اول، وسیع‌تر است و پی‌پروایی در طرح و اندیشه‌ها و تازگی آنها شناخت روشن‌تری از ارزش‌ها و احساسات مؤلف جوان میسر می‌سازد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۳۵}}</ref>{{سخ}}
هدایت نخستین داستانش را در اواخر سال۱۹۲۹میلادی، یعنی سال۱۳۰۹شمسی در پاریس نوشت و عنوان «[[زنده‌به‌گور]]» را بر آن گذارد. در سال۱۹۳۱میلادی، یعنی ۱۳۱۰شمسی، هدایت داستان «سایهٔ مغول» در مجموعهٔ «[[انیران]]» و یک سال بعد یعنی، ۱۳۱۱شمسی، مجموعهٔ [[سه قطره خون]]، شمال یازده داستان را منتشر می‌کند. در سال۱۹۳۳م برابر با ۱۳۱۲ش، هدایت داستان «علویه‌خانم» را که سرشار از توصیف‌ها و محاورهای محلی و معمولی است، چاپ می‌کند. در سال۱۹۳۴میلادی، مصادف با سال۱۳۱۳خورشیدی، در تهران، اثر نسبتاً کوچکی با عنوان طنزآمیز «کتاب مستطاب وغ‌وغ ساهاب» منتشر شد که نویسنده نام خود را در آغاز آن ذکر نکرده بود. باوجوداین، به‌زودی پی‌برده شد که این هجو نیش‌دار دربارهٔ محققان، دانشمندان، مترجمان، هنرپیشگان، نویسندگان، ناشران و کتاب‌فروشان آن زمان، بهقلم صادق هدایت و [[مسعود فرزاد]] بوده است.<ref name= "dehbashilescotTroisCentQuinze">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۵}}</ref>{{سخ}}
هدایت نخستین داستانش را در اواخر سال۱۹۲۹م(۱۳۰۹ش) در پاریس نوشت و عنوان «[[زنده‌به‌گور]]» را بر آن گذارد. وی در سال۱۹۳۱م(۱۳۱۰ش) داستان «سایهٔ مغول» در مجموعهٔ «[[انیران]]» و یک سال بعد ۱۳۱۱ش مجموعهٔ [[سه قطره خون]] شامل یازده داستان را انتشار داد. سال۱۹۳۳م(۱۳۱۲ش) داستان «علویه‌خانم» را که سرشار از توصیف‌ها و محاورهای محلی و معمولی است، چاپ کرد. در سال۱۹۳۴م(۱۳۱۳ش) در تهران، اثر نسبتاً کوچکی با عنوان طنزآمیز کتاب «مستطاب [[وغ‌وغ ساهاب]]» منتشر شد که نویسنده نام خود را در آغاز آن ذکر نکرده بود؛ ولی خیلی زود پی‌بردند که این هجو نیش‌دار دربارهٔ محققان، دانشمندان، مترجمان، هنرپیشگان، نویسندگان، ناشران و کتاب‌فروشان آن زمان، بهقلم صادق هدایت و [[مسعود فرزاد]] است.<ref name= "dehbashilescotTroisCentQuinze">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۵}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت، ظول مدت اقامت خود در بمبئی دو داستان به‌زبان فرانسوی با نامهای Lunatique و Sampingue نوشته است.<ref name= "dehbashilescotTroisCentQuinze"/> وی در تهران، طرح اولیهٔ رمان [[بوف کور]] را پایه‌ریزی کرد و نوشتن آن را در همان‌جا آغاز کرد. این داستان را در سال۱۳۱۵ش در بمبئی تکمیل کرد و در همان‌جا، به‌صورت محدود، به‌چاپ رساند.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۸}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت دوران اقامت خود در بمبئی دو داستان به‌زبان فرانسوی با نامهای Lunatique و Sampingue نوشت.<ref name= "dehbashilescotTroisCentQuinze"/> وی به‌سال ۱۳۱۵ش رمان [[بوف کور]] را که قبلاً در تهران پایه‌ریزی و آغاز کرده بود در بمبئی تکمیل کرد و در همان‌جا بسیار محدود، به‌چاپ رساند.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۸}}</ref>{{سخ}}
تمایلات رئالیستی در نثر صادق هدایت، در دورهٔ دوم فعالیت ادبی او استحکام و توسعه پذیرفت که در این خصوص، تغییر وضع ایران، پس از شهریور۱۳۲۰ و برکناری رضاشاه از سلطنت، هدایت را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. در این دوره او دامنهٔ موضوعات و زمینه‌های آثارش را بسط می‌دهد. مسائل حاد اجتماعی و مبارزات مربوط به میهن و مردم در ردیف داستان رئالیستی جالب آن زمان قرار گرفته بوده است. سه مجموعه‌داستان «[[سگ ولگرد]]»، «[[ولنگاری]]» و «آب زندگی» را در همین دوره نوشتت. در سال۱۳۲۴، هدایت داستان «حاجی‌آقا» را می‌نویسد که از حیث حجم، بزرگ‌ترین اثر اوست.<ref name="DehbashiPageTroisCentDixNeuf">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۹}}</ref>
تمایلات [[واقع‌گرایی|رئالیستی]] نثر صادق هدایت، در دورهٔ دوم فعالیت ادبی او استحکام و توسعه پذیرفت؛ دورانی که تغییر وضع ایران، پس از شهریور۱۳۲۰ و برکناری رضاشاه از سلطنت، هدایت را تحت‌تأثیر قرار داده بود. در آن سال‌ها او دامنهٔ موضوعات و زمینه‌های آثارش را بسط داد و مسائل حاد اجتماعی و مبارزهای میهن‌پرستی و مردم‌دوستی در ردیف داستان رئالیستی جالب آن زمان نوشته‌های هدایت قرار گرفت که از نمونه‌هایش سه مجموعه‌داستان «[[سگ ولگرد]]»، «[[ولنگاری]]» و «آب زندگی» است. در سال۱۳۲۴ هدایت داستان «حاجی‌آقا» را می‌نویسد که از حیث حجم، بزرگ‌ترین اثر اوست.<ref name="DehbashiPageTroisCentDixNeuf">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص= ۳۱۹}}</ref>
[[پرونده:Hedayat Va Daneshjouha.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در جمع عده‌ای از دانشجو‌ها{{سخ}}در پاریس'''</center>]]
====زندگی در سفر====
====زندگی در سفر====
۵شهریور۱۳۰۵خورشیدی، صادق هدایت از راه بندرپهلوی (انزلی) و سپس بندر بادکوبه (باکو)، عازم مسکو می‌شود. از مسکو با ترن، ابتدا به برلین و سرانجام به بروکسل در کشور بلژیک می‌رود. این سفر، از طرف وزارت فواید عامه و از طریق بورسیهٔ تحصیلی برای هدایت و ۱۱۰ نفر از دانشجویان ایرانی میسر می‌شود. هدایت قرار است در بندر «گان» در بلژیک، در رشتهٔ ریاضیات عالی تحصیل کند. سپس به پاریس منتقل می‌شود و چند بار رشتهٔ تحصیلی خود را عوض کرده و از معماری به دندان‌سازی، از دندان‌سازی به امور رفاهی و از امور رفاهی به ادبیات تغییر رشته می‌دهد. هدایت هیچ علاقه‌ای به تحصیل آکادمیک نداشت و به‌جای مطالعهٔ دروس دانشگاهی خود، اکثر وقت خود را به نوشتن می‌گذراند. در این دوره، بازهٔ طولانی مشاجره با خانواده شروع می‌شود. از یک طرف خانواده با فشار بسیار، مجبورش می‌کنند که ادامهٔ تحصیل دهد؛ چراکه تحصیل در فرنگ را برای او امتیازی می‌دانستند که می‌تواند رفاه صادق را در آینده تضمین کند و برای او زن، خانه و شغل مناسب به‌ارمغان آورد، از طرفی صادق هیچ رغبتی به این آمال خانواده نشان نمی‌داد و تحصیل، برای او سرخوردگی به‌‌بار می‌آورد. این مشاجره‌ها در نامه‌نگاری‌های هدایت با خانواده مشهود است. سرانجام در سال۱۳۰۸ از تحصیل انصراف می‌دهد و در سال۱۳۰۹ به ایران بازمی‌گردد.<ref name= "safarbistoseh">{{یادکرد ژورنال|عنوان=سفرنامهٔ صادق هدایت|ص=۲۳}}</ref><ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۲۹۵}}</ref>{{سخ}}
۵شهریور۱۳۰۵خورشیدی صادق هدایت از راه بندرپهلوی (انزلی) و سپس بندر بادکوبه (باکو)، عازم مسکو می‌شود. از مسکو با ترن، ابتدا به برلین و سرانجام به بروکسل در کشور بلژیک می‌رود. این سفر، از طرف وزارت فواید عامه و از طریق بورسیهٔ تحصیلی برای هدایت و ۱۱۰ نفر از دانشجویان ایرانی میسر می‌شود. هدایت قرار است در بندر «گان» در بلژیک، در رشتهٔ ریاضیات عالی تحصیل کند. سپس به پاریس می‌رود و چند بار رشتهٔ تحصیلی خود را عوض می‌کند: از معماری به دندان‌سازی، از دندان‌سازی به امور رفاهی و از امور رفاهی به ادبیات. هدایت هیچ علاقه‌ای به تحصیل آکادمیک نداشت و به‌جای مطالعهٔ دروس دانشگاهی خود، اکثر وقت خود را به نوشتن می‌گذراند. در این دوره، بازهٔ طولانی مشاجره با خانواده شروع می‌شود. از یک طرف خانواده با فشار بسیار، مجبورش می‌کنند که ادامهٔ تحصیل دهد؛ چراکه تحصیل در فرنگ را برای او امتیازی می‌دانستند که می‌تواند رفاه صادق را در آینده تضمین کند و برای او زن، خانه و شغل مناسب به‌ارمغان آورد از طرفی، صادق هیچ رغبتی به این آمال خانواده نشان نمی‌داد و تحصیل، برای او سرخوردگی به‌‌بار می‌آورد. این مشاجره‌ها در متن نامه‌نگاری‌های هدایت با خانواده است. سرانجام در سال۱۳۰۸ از تحصیل انصراف می‌دهد و سال۱۳۰۹ به ایران بازمی‌گردد.<ref name= "safarbistoseh">{{یادکرد ژورنال|عنوان= سفرنامهٔ صادق هدایت|ژورنال= فردوسی|ص= ۲۳}}</ref><ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۲۹۵}}</ref>{{سخ}}
در سال۱۳۱۴شمسی، [[شین.پرتو]] (علی شیرازپور)، از دوستان صادق هدایت از او دعوت می‌کند که باهم به هند بروند. صادق هدایت به‌علت اشتیاق به این سفر، از شرکت سهامی کل ساختمان استعفا داده و ۳دسامبر۱۹۳۶ راهی بمبئی می‌شود. او در بمبئی، در آپارتمان شین.پرتو اقامت می‌کند. در شهریور۱۳۱۶، هدایت به تهران مراجعت می‌کند.<ref name= "safarbistochahar">{{یادکرد ژورنال|عنوان=سفرنامهٔ صادق هدایت|ص=۲۴}}</ref>{{سخ}}
سال۱۳۱۴ش [[شین.پرتو]] (علی شیرازپور)، از دوستان صادق هدایت دعوت می‌کند که باهم به هند بروند. هدایت به‌علت اشتیاق به این سفر، از شرکت سهامی‌کل ساختمان استعفا داده و ۳دسامبر۱۹۳۶ راهی بمبئی می‌شود و در آپارتمان شین.پرتو در بمبئی اقامت می‌کند. دو سال بعد، شهریور۱۳۱۶ هدایت به تهران بازمی‌گردد.<ref name= "safarbistochahar">{{یادکرد ژورنال|عنوان= سفرنامهٔ صادق هدایت|ژورنال= فردوسی|ص= ۲۴}}</ref>{{سخ}}
هدایت در آذر۱۳۲۴خورشیدی، از جانب دانشگاه تاشکند در ازبکستان، همراهبا چند شخصیت ایرانی دیگر مانند علی‌اکبر سیاسی، رئیس دانشگاه تهران و فریدون کشاورز، از رؤسای حزب توده، دعوت می‌شوند تا برای مدت ۱۵ روز، به‌مناسبت ۲۵ساله‌شدن دانشگاه آسیای میانه به آن دیار سفر کنند. مطابق با پاسپورت هدایت، او در ۱۶آذر۱۳۲۴ وارد ازبکستان شده و در تاریخ ۲۹آذر۱۳۲۴ به ایران بازمی‌گردد.<ref name= "safarbistochahar"/>
آذر۱۳۲۴خورشیدی از جانب دانشگاه تاشکند در ازبکستان، از هدایت دعوت می‌شود که همراهبا چند شخصیت ایرانی دیگر مانند علی‌اکبر سیاسی، رئیس دانشگاه تهران و فریدون کشاورز، از رؤسای حزب توده، برای مدت ۱۵ روز، به‌مناسبت ۲۵ساله‌شدن دانشگاه آسیای میانه به آن دیار سفر کنند. مطابق با پاسپورت هدایت، او در ۱۶آذر۱۳۲۴ وارد ازبکستان شده و در تاریخ ۲۹آذر۱۳۲۴ به ایران برمی‌گردد.<ref name= "safarbistochahar"/>
هدایت پس از بازگشت از فرانسه به ایران، یعنی سال۱۳۰۹، در «بانک ملی ایران» مشغول به خدمت می‌شود. در این دوره بارقه‌هایی از امیدواری اولیه در هدایت پدیدار می‌شود، چرا که به‌قول خودش می‌توانست «پولی به جیب بزند.» هرچند این امیدها برای مستقل‌شدن در زندگی، دیرپا نیست و اندکی بعد، در مهرماه۱۳۱۰ از این کار استعفا می‌دهد. در این زمان او در نامهای به دوستش، تقی رضوی نوشته بود که قصد دارد پس از استعفا، به شکل شراکتی با دو نفر از دوستانش، کتابخانهای دایر کنند. هرچند چنین نمی‌شود و در نامهٔ بعدی به تقی رضوی بهتاریخ مهر۱۳۱۱، هدایت خود را کارمند ادارهٔ تجارت می‌نامد. هدایت از ۶شهریور۱۳۱۱ تا دی۱۳۱۳، در ادارهٔ کل تجارت مشغول به‌کار بود. سپس دوره‌ای، تا ۳۰اسفند۱۳۱۴ در وزارت امور خارجه مشغول به خدمت بود. در این دوره او در «آژانس خبری پارس» (پس از انقلاب ایرنا) استخدام شد که در آنجا وظیفهٔ انتخاب متن و ترجمه از مطبوعات خارجی را برعهده داشت. پس از آن نیز بازه‌ای در شرکت سهامی کل ساختمان گذراند. هدایت در سال۱۳۱۶، پس از بازگشت از سفر هندوستان به ایران، مجدداً در بانک ملی استخدام شد؛ اما بیش از یک سال در آنجا نماند. پس از آن، او با چاپ مقاله در مجلات مختلف از جمله، «موسیقی» امورات می‌گذراند. آخرین شغلی که او در ایران پس از سفر بی‌بازگشتش برعهده داشت، مترجمی برای دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۰۷، ۳۰۸، ۳۲۷ و ۳۴۳}}</ref>
====پیشه‌ها====
هدایت پس از بازگشت از فرانسه، سال۱۳۰۹ در «بانک ملی ایران» آغازبه‌کار می‌کند. در این دوره بارقه‌هایی از امیدواری اولیه در هدایت پدیدار است؛ چراکه به‌قول خودش می‌توانست «پولی به جیب بزند.» هرچند این امیدها برای مستقل‌شدن در زندگی، دیرپا نیست و اندکی بعد، در مهر۱۳۱۰ از این کار استعفا می‌دهد. در این زمان طی نامهای به دوستش، تقی رضوی می‌نویسد، قصد دارد پس از استعفا به‌شکل شراکتی با دو نفر از دوستانش، کتابخانهای دایر کنند؛ هرچند چنین نمی‌شود و در نامهٔ بعدی‌اش به تقی رضوی بهتاریخ مهر۱۳۱۱ خود را کارمند ادارهٔ تجارت می‌نامد. هدایت از ۶شهریور۱۳۱۱ تا دی۱۳۱۳ در اداره‌کل تجارت کار می‌کرد و تا ۳۰اسفند۱۳۱۴ در وزارت امور خارجه مشغول بود. در این دوره او در «آژانس خبری پارس» (ایرنا) استخدام شد که در آنجا وظیفهٔ انتخاب متن و ترجمه از مطبوعات خارجی را برعهده داشت. پس از آن نیز دوره‌ای را در شرکت سهامی‌کل ساختمان گذراند. وی در سال۱۳۱۶ پس از بازگشت از سفر هند، مجدداً در بانک ملی ایران استخدام شد؛ اما بیش از یک سال در آنجا نماند. پس از آن، او با چاپ مقاله در مجلات مختلف همچون «موسیقی» امورات می‌گذراند. آخرین شغلی که هدایت، پیش از سفر بی‌بازگشتش، در ایران برعهده داشت، مترجمی برای دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۰۷، ۳۰۸، ۳۲۷ و ۳۴۳}}</ref>
====خودکشی و پس از آن====
====خودکشی و پس از آن====
صادق هدایت، برای اولین‌بار در اوایل خرداد سال۱۳۰۷، با انداختن خود، در رودخانهٔ مارن اقدام به خودکشی کرد. هرچند این خودکشی ناموفق بود و هدایت زنده ماند.<ref name= "firstSuicide"/>{{سخ}}
صادق هدایت، اولین بار در اوایل خرداد۱۳۰۷ با انداختن خود در رودخانهٔ مارن، خودکشی کرد. هرچند از آن، جان سالم به‌در برد<ref name= "firstSuicide"/> در نهم‌آوریل۱۹۵۱میلادی(۱۹فرروردین۱۳۳۰) دومین اقدام را در آپارتمان خود واقع در بولوار «سن میشل» خیابان «شامپیونه» پاریس انجام داد و با گشودن شیر گاز، زندگی خود را به‌پایان رساند. جسدش را در گورستان «پرلاشز» به خاک سپردند. پس از رفتن ابدی‌اش، در مطبوعات و روزنامه‌های اروپای غربی مرثیه‌ها و مقاله‌های بسیاری انتشار یافت.<ref name="dehbashilescot"/> «توپ مرواری» اثری از اوست که پس از مرگش منتشر شد. نشریه‌های متعدد پایتختی در مقاله‌های گوناگون خود نوشته‌اند که هدایت پیش از مرگ، تعداد زیادی از نسخههای چاپ‌نشده‌ٔ نوشته‌های خود را سوزانده است.<ref name="DehbashiPageTroisCentDixNeuf"/>
اما در نهم‌آوریل۱۹۵۱ میلادی، مصادف با ۱۹فرروردین۱۳۳۰، هدایت در آپارتمان خود واقع در بولوار «سن میشل» به‌وسیلهٔ خودکشی با گشودن شیر گاز به زندگی خودش پایان داد. جسد او را در گورستان «پرلاشز» به خاک سپردند. پس از مرگ او، در مطبوعات و روزنامه‌های اروپای غربی مرثیه‌ها و مقاله‌های بسیاری راجع‌به او انتشار یافت.<ref name="dehbashilescot"/>{{سخ}}
«توپ مرواری»، اثری از هدایت است که پس از مرگ او منتشر شد. طبق مقاله‌های متعددی که در نشریه‌های تهران درج شده است، هدایت پیش از مرگ خود، تعداد زیادی از نسخههای چاپ‌نشده‌ٔ خود را سوزانیده است.<ref name="DehbashiPageTroisCentDixNeuf"/>
[[پرونده:Hedayat.marsiyeh.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''زمزمهٔ [[اخوان]] در غم رفتن هدایت'''</center>]]
====سرودهٔ [[اخوان]] در رثای هدایت<ref name= "نمناک"/>====
مهدی اخوان ثالث در مقدمهٔ شعرش چنین نوشته:
:مدت‌ها پس از خودکشی صادق هدایت همین چندی پیش در اخبار او خواندم که در ایام نزدیک به آن فرجام تلخ، چندتایی آثار منتشرنشدهٔ خود را که نزد این‌وآن بوده ازشان می‌گیرد و با آنچه از این دست آثار پیش خودش بوده یکجا در یک لحظهٔ بحرانی و خشماگین می‌سوزاند و از آن جمله کتابی یا کتابچه‌ای بوده است یا نمی‌دانم چه نامش «روی جادهٔ نمناک» که شاید بعضی از دوستان دمخور و نزدیک هدایت این کتاب را نزد او دیده باشند یا نام و نشانش را شنیده. اما جز آنچه گذشت دیگر خط‌وخبری از چندوچون این اثر منتشرنشده و سوختهٔ او ظاهراً در دست نیست یا ما انبوه و عامه مردم بی‌خبریم... باری، از حرفهای او گذشته، اصلاً نفس خبر و اسم و سرنوشت این اثر معدوم از آن عزیز برای من خاطره‌انگیز و دردآلود بود و پرسش‌ها و حسرت‌ها و تأثرها با خود داشت که یحتمل از خوانده‌های کار او پیشم کمتر نبود. گرامی خوبی که ننگ وجود تهران را بر صفحهٔ این ملک، هزاره‌ای و قرنی چندیک‌بار، پیداشدن چنین نازنین فرزندی در دامنش مگر بشوید و کفاره دهد. اکنون این زمزمه‌ای است با او و برای او و کتیبهٔ شکسته‌بسته‌ای بر آستانهٔ یاد ارجمند او.
:<span style="color:darkred">''فکنده صید بر فتراک روی جادهٔ نمناک؟</span>
:<span style="color:darkred">''که می‌داند چه می‌دیده است آن غمگین؟</span>
:<span style="color:darkred">''دگر دیری است کز این منزل ناپاک کوچیده است.</span>
:<span style="color:darkred">''و طرف دامن از این خاک برچیده است.</span>
:<span style="color:darkred">''ولی من نیک می‌دانم</span>
:<span style="color:darkred">''چو نقش روز روشن بر جبین غیب می‌خوانم</span>
:<span style="color:darkred">''که او هر نقش می‌بسته است یا هر جلوه می‌دیده است</span>
:<span style="color:darkred">''نمی‌دیده است چون خود پاک روی جادهٔ نمناک.</span>
===شخصیت و اندیشه===
===شخصیت و اندیشه===
====وجهات عام شخصیتی هدایت====
====ویژگی‌های شخصیتی====
بهنقل از [[ونسان مونتی]]:
{{گفتاورد تزیینی|بهنقل از ونسان مونتی:
{{نقل‌قول|هدایت کمتر راز درونش را پیش کسی می‌گشود، مگر بعضی مواقع نادر که درددل می‌کرد و یا مواقعی که مطالعهٔ اثر تازهٔ نویسندهٔ دیگری اورا به‌وجد می‌آورد و تا دوستان خود را در شادی‌ای که از یافتن این اثر به او دست داده بود سهیم نمی‌کرد، آرام نمی‌نشست. او دوستان بالنسبه زیادی داشت که قادر به فهمیدن او بودند. بسیار فروتن بود و تنفر داشت که کسی بی‌اجازهٔ او، نام او و یا نام آثار او را به‌کار ببرد. بذله‌گو بود، استعداد عجیبی داشت که برخی از صحنه‌های زندگی را مضحک جلوه دهد و نقطهٔ ضعف اشخاص را بیابد. ولی بیشتر وقت‌ها یک دورهٔ گرفتگی و نومیدی وصف ناپذیری را طی می‌کرد. لاوجود ظاهر لا‌ابالی، بسیار منظم بود. اتاق خود را بهدقت مرتب می‌کرد. همیشه به نامه‌ها پاسخ می‌داد و می‌دانست چگونه خرج خود را تنظیم کند. یکی از خصایص برجستهٔ او، دلسوزی نسبت به حیوانات بود. معتقد بود که هیچ‌کس حق ندارد آنها را از زندگی محروم کند. شاید به‌همین‌سبب بود که گیاهخوار مانده بود. به سگ که در سرزمین اسلامی نجس شمرده می‌شود، نان و ماست می‌داد و این حیوان را موضوع داستانی به نام «[[سگ ولگرد]]» قرار داده است. گربه را بسیار دوست و گرامی می‌داشت و همیشه یک گربه به‌روی میزش بود. موسیقی را بسیار دوست می‌داشت. یکی از داستان‌های او به نام «لاله» به پرویز محمود در تهیهٔ یک سمفونی الهام بخشید.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۱۸تا۲۱}}</ref> }}
:هدایت کمتر راز درونش را پیش کسی می‌گشود؛ مگر بعضی مواقعِ نادر که درددل می‌کرد یا مواقعی که مطالعهٔ اثر تازهٔ نویسندهٔ دیگری او را به‌وجد می‌آورد و تا دوستان خود را در شادی‌ای که از یافتن این اثر به او دست داده بود سهیم نمی‌کرد، آرام نمی‌نشست. او دوستان بالنسبه زیادی داشت که قادر به فهمیدن او بودند. بسیار فروتن بود و تنفر داشت که کسی بی‌اجازهٔ او نام خودش یا آثارش را به‌کار ببرد. بذله‌گو بود. استعداد عجیبی داشت که برخی از صحنه‌های زندگی را مضحک جلوه دهد و نقطهٔ ضعف اشخاص را بیابد؛ ولی بیشتر وقت‌ها یک دورهٔ گرفتگی و نومیدی وصف‌ناپذیری را طی می‌کرد. باوجود ظاهر لا‌ابالی، بسیار منظم بود. اتاق خود را بهدقت مرتب می‌کرد. همیشه به نامه‌ها پاسخ می‌داد و می‌دانست چگونه خرج خود را تنظیم کند. یکی از خصایص برجستهٔ او دلسوزی نسبت به حیوانات بود. معتقد بود که هیچ‌کس حق ندارد آنها را از زندگی محروم کند. شاید به‌همین‌سبب بود که گیاهخوار ماند. به سگ که در سرزمین اسلامی نجس شمرده می‌شود نان و ماست می‌داد و این حیوان را موضوع داستانی به نام «[[سگ ولگرد]]» قرار داده است. گربه را بسیار دوست و گرامی می‌داشت و همیشه یک گربه به‌روی میزش بود. موسیقی را بسیار دوست می‌داشت. یکی از داستان‌های او به نام «لاله» به پرویز محمود در تهیهٔ یک سمفونی الهام بخشید.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۱۸تا۲۱}}</ref>}}
====باور به وطن====
میهن‌دوستی صادق هدایت را اطرافیانش صحه می‌گذارند. بهباور ونسان مونتی:
:''صادق هدایت یک ایرانی وطن‌پرست بود شیفتهٔ این کشور بود و وطنش را بیشتر از هرچیزی دوست داشت. وطن‌پرستی او هیچ ارتباطی با هیاهو و خودخواهی نداشت. وطن‌پرستی او به‌معنای خاصی بود. وطن در نظر او فقط کوه و جنگ و دشت و بیابان و شهرها نبود. او اگر وطنش را دوست داشت مردمان آن را دوست داشت؛ مردمی که در این سرزمین زندگی می‌کردند و بی‌گناه در فقر و مذلت و ستم‌کشی به‌سر می‌بردند. هدایت در آثار خود دلش با این مردم است و آنها را می‌شناسد. شریک دردشان است و می‌کوشد دردها و کیف‌های آنها را برای خوانندگان خود جلوه سازد. علاقهٔ او به گذشته نیز از همین منظر است.''<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۴۰}}</ref>{{سخ}}
هرچند بهباور برخی، همچون [[پرویز ناتل خانلری]] گروهی از نویسندگان ایرانی آن دوره، به‌نوعی از وطن‌پرستی که افراطی و پر از تعصب بود، خو گرفته بودند که صادق هدایت نیز جزیی از آن دسته است:
:''من اسم وطن‌پرستی هدایت و امثال او را وطن‌پرستی منفی و احساساتی می‌گذارم. منفی از آن جهت که این نوع وطن‌پرستی هیچ‌گونه جهان‌بینی با خود نداشت و هیچ‌گونه طریقهٔ عملی برای پیشرفت این «وطن عزیز» در اندیشه‌های آنان ارائه نمی‌شد و احساساتی ازآن‌روی که این دسته از نویسندگان هرآنچه را که مخالف اعتقادات شخصی خود بود مطرود و غیرقابل قبول می‌پنداشتند و اعتقادات شخصی آنها نسبت به وطن اگر مبالغه نکنیم چیزی در ردیف تعصبات نژادی اروپاییان پس از جنگ جهانی اول بود. هدایت به‌شدت به وطنش عشق می‌ورزید و این آب و خاک را دوست می‌داشت؛ اما همچنان که گفتم در این دوست‌داشتن‌ها منطق را کمتر ملاحظه می‌کرد و به احساس بیشتر توجه داشت.''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۳۱و۲۳۲}}</ref>
====رویکرد به ایران====
دربارهٔ رویکرد هدایت به ایران، عمدهٔ نظرات در تأیید میهن‌دوستی اوست. به باور ونسان مونتی:
{{نقل‌قول|صادق هدایت یک ایرانی وطن‌پرست بود، شیفتهٔ این کشور بود و وطنش را بیشتر از هر چیزی دوست داشت. وطن‌پستی او هیچ ارتباطی با هیاهو و خودخواهی نداشت، وطن‌پرستی او به معنای خاصی بود. وطن در نظر او فقط کوه و جنگ و دشت و بیابان و شهرها نبود. او اگر وطنش را دوست داشت، مردمان آن را دوست داشت، مردمی که در این سرزمین زندگی می‌کرد و بی‌گناه در فقر و مذلت و ستم‌کشی به‌سر می‌بردند. هدایت در آثار خود دلش با آن‌هاست و آنها را می‌شناسد، شریک دردشان است و می‌کوشد دردها و کیف‌های آنها را برای خوانندگان خود جلوه‌گر سازد. علاقهٔ او به گذشته نیز از همین نظر است.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۴۰}}</ref>}}
====اضطراب روحی و زیست خیامی====
====اضطراب روحی و زیست خیامی====
درخصوص اضطراب روحی هدایت و زیست خیامیِ او، باید به حرف خود نویسنده رجوع کرد که در کتاب «ترانه‌های خیام» می‌گوید:
درباب زیست خیامیِ صادق هدایت باید به حرف خودش در کتاب «ترانه‌های خیام» رجوع کرد:
{{نقل‌قول|راز آفرینش در زندگی از ازل، نوشته، گردش دوران، ذرات گردنده، هرچه باداباد هیچ است، دم را دریابیم.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۴۲}}</ref>}}
:«راز آفرینش در زندگی از ازل، نوشته، گردش دوران، ذرات گردنده، هرچه باداباد هیچ است دم را دریابیم.»<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۴۲}}</ref>{{سخ}}
همچنین او در کتاب «گروه محکومین و پیام کافکا» دربارهٔ کافکا چنین باور دارد:
کتاب «گروه محکومین و پیام کافکا» نیز نشان از اضطراب روحی هدایت دارد که به‌شکل باورش دربارهٔ کافکا بروز می‌یابد:
{{نقل‌قول|کافکا بیش از دیگران احساس تندی از سردی دنیا دارد، ولیکن نه می‌تواند این سردی را از خود براند و نه به آن خو کند... او به‌جای اینکه از این فضای یخ‌زده بگریزد و در حرارت کانون خانوادگی پناهنده شود، به‌سوی سرمای فلج‌کننده، به‌سوی خاموشی جاودان و تهی بی‌پایان می‌رود و دلیرانه راه خود را می‌پیماید.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص=۳۳}}</ref> هرگاه کافکا تن خود را به مرگ می‌سپارد برای این است که از فریب‌های زندگی گمراه نشود و به‌جز ستایش «پوچ» زیر بار چیز دیگر نمی‌رود. آیا چنین نتیجه‌ای می‌توان گرفت جزاینکه برای انسان هیچ راه در رو نیست و امیدی هم وجود ندارد؟<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص=۳۵}}</ref> انسان با جسم خود حس می‌کند که محدود و جداست و گاهی بدبخت. نه‌تنها باید با جسمی هم‌منزل شد؛ بلکه از همه بدتر یک جسم پست پلید است که پستی آن نسبی نیست، بلکه مطلق است و به ما چسپیده.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص=۳۹}}</ref>}}
:«کافکا بیش از دیگران احساس تندی از سردی دنیا دارد؛ ولیکن نه می‌تواند این سردی را از خود براند و نه به آن خو کند... او به‌جای اینکه از این فضای یخ‌زده بگریزد و در حرارت کانون خانوادگی پناهنده شود، به‌سوی سرمای فلج‌کننده، به‌سوی خاموشی جاودان و تهی بی‌پایان می‌رود و دلیرانه راه خود را می‌پیماید.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص= ۳۳}}</ref> هرگاه کافکا تن خود را به مرگ می‌سپارد برای این است که از فریب‌های زندگی گمراه نشود و به‌جز ستایش «پوچ» زیر بار چیز دیگر نمی‌رود. آیا نتیجه‌ای می‌توان گرفت جزاینکه برای انسان هیچ راه دررو نیست و امیدی هم وجود ندارد؟<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص= ۳۵}}</ref> انسان با جسم خود حس می‌کند که محدود و جداست و گاهی بدبخت. نه‌تنها باید با جسمی هم‌منزل شد؛ بلکه از همه بدتر یک جسم پست پلید است که پستی آن نسبی نیست و مطلق است و به ما چسبیده.»<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۲|ک= گروه محکومین و پیام کافکا|ص= ۳۹}}</ref>{{سخ}}
هدایت در نامهای به [[محمدعلی جمال‌زاده]] در تاریخ ۲۳مهر۱۳۲۷، یعنی کمتر از سه سال پیش از خودکشی، چنین می‌نویسد:
هدایت طی نامهای به [[محمدعلی جمال‌زاده]] در تاریخ ۲۳مهر۱۳۲۷، یعنی کمتر از سه سال پیش از خودکشی، چنین می‌نویسد:
{{نقل‌قول|حرف سر این است که از هر کاری زده و خسته و بیزارم و اعصابم خرد شده. مثل یک محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می‌آورم و حوصله همه‌چیز را ازدست داده‌ام. نه می‌توانم دیگر تشویق بشوم و نه دلداری پیدا کنم و نه خود را گول بزنم. وانگهی میان محیط و زندگی و مخلفات دیگر ما ورطهٔ وحشتناکی تولید شده که حرف یکدیگر را نمی‌توانیم بفهمیم.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص=۲۴۰}}</ref>}}
{{گفتاورد تزیینی|حرف سر این است که از هر کاری زده و خسته و بیزارم و اعصابم خرد شده. مثل یک محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می‌آورم و حوصلهٔ همه‌چیز را از دست داده‌ام. نه می‌توانم دیگر تشویق بشوم و نه دلداری پیدا کنم و نه خود را گول بزنم. وانگهی میان محیط و زندگی و مخلفات دیگر ما ورطهٔ وحشتناکی تولید شده که حرف یکدیگر را نمی‌توانیم بفهمیم.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۴۰}}</ref>}}
به‌گفتهٔ ونسان مونتی، فکر مرگ همیشه در سر او بود. بیشتر داستان‌هایش با مرگ کسی ختم می‌کرد و در آن پایان غم‌انگیز داستان‌ها که پیش‌بینی هم نشده است، درنظر خواننده امری اجتناب‌ناپذیر جلوه داده می‌شود.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۴۷}}</ref>
به‌گفتهٔ ونسان مونتی، فکر مرگ همیشه در سر او بود. بیشتر داستان‌هایش با مرگ کسی ختم می‌کرد و در آن پایان غم‌انگیز داستان‌ها که پیش‌بینی هم نشده است در نظر خواننده امری اجتناب‌ناپذیر جلوه داده می‌شود.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۴۷}}</ref>
[[پرونده:Hedayat.dastnevesht.jpg|210px|چپ]]
===زمینهٔ فعالیت===
===زمینهٔ فعالیت===
====داستان‌نویسی====
====داستان‌نویسی====
بسیاری صادق هدایت را در میان داستان‌نویسان ایرانی، بهاعتبار پدر داستان‌نویسی ایران یا دست‌کم بنیان‌گذار نگارش داستان کوتاه در ایران می‌دانند. سهم هدایت در ادبیات داستانی چنان است که بسیاری از نویسندگان معاصر، تحت تأثیر سبک و سیاق نگارش وی قرارگرفته‌اند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= بلوکی|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ص=۷۴}}</ref>
برخی افراد، صادق هدایت را بنیان‌گذار نگارش داستان کوتاه در ایران می‌دانند. بعضی از نویسندگان معاصر، تحت تأثیر سبک و سیاق نگارش وی قرار گرفته‌اند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= بلوکی|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|تاریخ= بهمن۱۳۸۱|ص= ۷۴}}</ref>
داستان‌های صادق هدایت را با درنظرگرقتن مضامینشان به پنج دسته تقسیم می‌کنند:
داستان‌های هدایت با درنظرگرفتن مضامین، در ''پنج'' دسته قرار می‌گیرد:{{سخ}}
* نمونه‌هایی از '''داستان‌های واقع‌گرایانهٔ صادق هدایت''':
=====داستان‌های [[واقع‌گرایی|واقع‌گرایانه]]=====
# «آبجی خانم»، «حاجی‌مراد»، «مرده‌خور‌ها» در کتاب ''[[زنده‌به‌گور]]''
# «آبجی‌خانم»، «حاجی‌مراد» و «مرده‌خور‌ها» در کتاب ''[[زنده‌به‌گور]]''
# «گرداب»، «داشآکل»، «طلب آمرزش»، «لاله»، «چنگال»، «محلل» در کتاب ''[[سه قطره خون]]''
# «گرداب»، «داشآکل»، «طلب آمرزش»، «لاله»، «چنگال» و «محلل» در کتاب ''[[سه قطره خون]]''
# «زنی که مردش را گم کرد»، «شب‌های ورامین» در کتاب ''سایه روشن''
# «زنی که مردش را گم کرد» و «شب‌های ورامین» در کتاب ''سایه روشن''
# «دون‌ژوان کرج» و «بن‌بست» در کتاب ''[[سگ ولگرد]]''{{سخ}}
# «دون‌ژوان کرج» و «بن‌بست» در کتاب ''[[سگ ولگرد]]''{{سخ}}
هدایت در این داستان‌ها سعی دارد با استفاده از زبان و تکنیک‌های داستانی اخلاق، عادات، رفتارها، علایق، اعتقادات و مسائل مردم عامه را بازتاب دهد؛ اما معمولاً در این بازتاب‌ها، اثری از «دلسوزی و برای طبقات محروم اجتماع» در این آثار مشاهده نمی‌شود. بهباور برخی، حتی می‌توان گفت اگر هدایت، عامه را در این داستان‌ها قضاوت کرده باشد، این قضاوت منفی است؛ زیرا خیلی از شخصیت‌های این داستان‌ها، مردمانی دورو، دروغ‌گو، بی‌عفت، بی‌اخلاق، و در چند نمونه، دزد و آدم‌کش‌اند که البته از خصلت رئالیستی و انتقادی این داستان‌ها برمی‌خیزد. ضمن‌آنکه هدایت، در این داستان‌ها قضاوت مشهود و ملموسی نسبت به گفتار و کردار آن جماعت نمی‌کند.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص=۴۲و۴۳}}</ref>
هدایت در این داستان‌ها سعی کرده با استفاده از زبان و تکنیک‌های داستانی مفاهیمی چون اخلاق، عادات، رفتارها، علایق، اعتقادها و مسائل مردم عامه را بازتاب دهد؛ اما معمولاً در این بازتاب‌ها، نشانی از «دلسوزی برای طبقات محروم اجتماع» در آثار مشاهده نمی‌شود. بهباور برخی، حتی اگر هدایت، عامه را در این داستان‌ها قضاوت کرده باشد، این قضاوت منفی است؛ زیرا خیلی از شخصیت‌های این داستان‌ها، مردمانی دورو، دروغ‌گو، بی‌عفت، بی‌اخلاق و در چند نمونه، دزد و آدم‌کش‌اند که البته از خصلت رئالیستی و انتقادی این داستان‌ها برمی‌خیزد. ضمن آنکه هدایت در این داستان‌ها قضاوت مشهود و ملموسی دربارهٔ گفتار و کردار آن جماعت نمی‌کند.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۲و۴۳}}</ref>
=====داستان‌های طنزآمیز=====
# حکایت‌واره‌ها یا قضیه‌های کتاب «[[وغ‌وغ ساهاب]]»
# داستان‌های کتاب «ولنگاری»
# «آب زندگی»
# «میهن‌پرست»
# «حاجی‌آقا»
# قضیهٔ «توپ مرواری»{{سخ}}
در این داستان‌ها هدایت برخلاف داستان‌های [[واقع‌گرایی|واقع‌گرایانه]]اش حضور و اندیشه‌های شخصی خود را کم‌وبیش آشکار باقی گذاشته است. این آثار اغلب مضامینی کوبنده دارد و هدف هدایت در آنها «تعیین تکلیف با هیئت حاکمهٔ ادبی و تسویه حساب با هیئت حاکمهٔ سیاسی است که اعضایشان اغلب یکی بودند.» مثلاً «قضیهٔ خر دجال» تمثیلی دربارهٔ ''سیدضیاالدین طباطبایی''، کودتای سوم‌اسفند و دورهٔ بیست‌سالهٔ حاکمیت رضاشاه است. داستان «میهن‌پرست» نیز در وصف دو تن از ادبای رسمی و بانفوذ دوران رضاشاه، یعنی سید[[ولی‌الله نصر]] و [[علی‌اصغر حکمت]] است. هدایت در این داستان آشکارا این دو تن را به‌سخره می‌گیرد و به آنان می‌تازد.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۴}}</ref>
* مثال‌های '''داستان‌های طنزآمیز''' هدایت همان حکایت‌واره‌ها یا قضیه‌های کتاب «وغ‌وغ ساهاب» و داستان‌های «ولنگاری»، «آب زندگی»، «میهن‌پرست»، «حاجی‌آقا» و «قضیهٔ توپ مرواری» است. در این داستان‌ها هدایت برخلاف داستان‌های واقع‌گرایانه‌اش حضور و اندیشه‌های شخصی خود را کم‌وبیش آشکار باقی گذاشته است. این آثار اغلب مضامینی کوبنده دارند و گفته می‌شود هدف آنان «تعیین تکلیف با هیئات حاکمهٔ ادبی و تسویه حساب با هیئات حاکمهٔ سیاسی است که اعضایشان اغلب یکی بودند.» مثلاً «قضیهٔ خر دجال» تمثیلی دربارهٔ ''سیدضیاالدین طباطبایی''، کودتای سوم‌اسفند و دورهٔ بیست‌سالهٔ حاکمیت رضاشاه است. همچنین می‌توان از داستان «میهن‌پرست» یادکرد که در وصف دو تن از ادبای رسمی و بانفوذ دوران رضاشاه، یعنی سیدولی‌الله نصر و [[علی‌اصغر حکمت]] است. هدایت در این داستان آشکارا این دو تن را به‌سخره می‌گیرد و به آن دو می‌تازد.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص=۴۴}}</ref>{{سخ}}
=====داستان‌های ملی‌گرایانه=====
# «سایهٔ مغول»
# «آخرین لبخند»
# پروین، دختر ساسان»
# «مازیار»{{سخ}}
در دو داستان نخست و دو نمایشنامهٔ بعدی نیز نظرات شخصی هدایت آشکار است و گاه کار به شعاردادن و ناسزاگویی می‌کشد. با پایان‌گرفتن جنگ جهانی اول، اندیشه‌های احساساتی ملی‌گرایانه به‌صورت ایدئولوژی قدرت حاکم وقت، تبدیل شد و بر افکار و آثار بسیاری از روشن‌فکران و نویسندگان، حتی هدایت که میانه‌ای با قدرت حاکم نداشت، تأثیر گذاشت.<ref name="thirdandfourthpartofstories">{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۶}}</ref>
* دستهٔ بعدی آثار هدایت، '''داستان‌های ملی‌گرایانه'''ٔ اوست. داستان‌هایی مانند «سایهٔ مغول»، «آخرین لبخند» و نمایشنامه‌هایی مثل «پروین دختر ساسان» و «مازیار» از قبیل‌اند. در این داستان‌ها نیز حضور نظرات شخصی هدایت آشکار است و گاه کار به شعاردادن و ناسزاگویی می‌کشد. اندیشه‌های احساساتی ملی‌گرایانه پس از پایان جنگ جهانی اول به‌صورت ایدئولوژی قدرت حاکم در آن دوره تبدیل می‌شود و بر افکار و آثار بسیاری از روشن‌فکران و نویسندگان، حتی هدایت که میانه‌ای با قدرت حاکم نداشت، تأثیر گذاشت.<ref name="thirdandfourthpartofstories">{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص=۴۶}}</ref>
=====شخصی یا ذهنی‌روانی=====
* داستانی مانند «س.گ.ل.ل.»، داستانی است که در زمرهٔ '''داستان‌های علمی تخیلی''' هدایت به‌حساب میآید.<ref name="thirdandfourthpartofstories"/>
# «[[بوف کور]]»
* دیگر داستان‌های صادق هدایت، در گروه '''داستان‌های شخصی''' او جای می‌گیرند که از این گروه، می‌توان به داستان‌های «[[بوف کور]]»، «[[زنده‌به‌گور]]»، «[[سه قطره خون]]» و بسیاری دیگر نام برد. در این نوشته‌های حضور شخص نویسنده بسیار آشکار است و نمی‌توان بین داستان و عوالم نویسنده مرز قطعی‌ای قائل شد. حال‌وهوای این داستان‌ها بسیار به‌هم شبیه است و تمام آنها با مرگ یا خودکشی قهرمان داستان پایان می‌یابند. مثلاً در سراسر داستان «بوف کور»، «گرد مرگ پاشیده است» یا داستان «زنده‌به‌گور» چنین به‌اتمام می‌رسد: «این یادداشت‌ها با یک دستهٔ ورق در کشو میز او بود؛ ولیکن خود او در تختخواب افتاده، نفس‌کشیدن از یادش رفته بود.»<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۷و۴۸}}</ref>
# «[[زنده‌به‌گور]]»
# «[[سه قطره خون]]»
# و...{{سخ}}
در این نوشته‌ها حضور شخص نویسنده بسیار آشکار است و نمی‌توان بین داستان و عوالم نویسنده مرز قطعی‌ای قائل شد. حال‌وهوای این داستان‌ها بسیار به‌هم شبیه است و تمام آنها با مرگ یا خودکشی قهرمان داستان پایان می‌یابند. در سراسر رمان ''«بوف کور»'' «گرد مرگ پاشیده است». داستان «زنده‌به‌گور» نیز چنین خاتمه می‌یابد: «این یادداشت‌ها با یک دستهٔ ورق در کشوی میز او بود؛ ولیکن خود او در تختخواب افتاده، نفس‌کشیدن از یادش رفته بود.»<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۴۷و۴۸}}</ref>
=====علمی‌تخیلی=====
داستان «س.گ.ل.ل.» در زمرهٔ '''داستان‌های علمی‌تخیلی''' هدایت است که در نوع خود اولین است.<ref name="thirdandfourthpartofstories"/>
====پژوهشگری====
====پژوهشگری====
اهالی ادبیات صادق هدایت را بهعنوان پژوهشگر ادبیات فولکلور نیز می‌شناسند واو را آغازگر جنبش گردآوری و تدوین علمی ترانه‌ها و قصه‌های عامیانه درنظر می‌گیرند. هدایت با این دید که تحقیق در فرهنگ مردم می‌تواند «برخی از نکات تاریک فلسفی و تاریخی را برای ما روشن» کند، ترانه‌ها و قصه‌هایی را که شنیده یا برایش فرستاده شده بودند، بی‌هیچ دخل و تصرفی به‌چاپ می‌رساند. او برای جلب توجه افراد باسواد به اهمیت فرهنگ مردم و اشاعهٔ روش علمی جمع‌آوری آن، از زمان نگارش نخستین داستان‌هایش تا سال‌های پایانی عمر خود، مقالاتی نوشت: مقدمه بر «اوسانه»، «نیرنگستان»، مقالات «ترانه‌های عامیانه» در مجلهٔ موسیقی و «فلکلر یا فرهنگ توده». او همچنین برخی از قصه‌های عامیانه و ترانه‌های عامیانه را در مجلات موسیقی و سخن به چاپ رساند. هدایت از دیدگاه تخیلی یک داستان‌نویس آگاه با زبان و روح عامهٔ مردم، ترانه‌ها و افسانه‌های فولکوریک را «صدای درونی هر ملتی» می‌نامد. او گردآوری فولکلور، از طریق جست‌وجو در «ولایات و دهکده‌ها» را وظیفهٔ هر فرد وطن‌پرستی می‌دانست. کار گردآوری فرهنگ توده، با روشی علمی، پس از چاپ کتاب «نیرنگستان» آغاز شد. شاید بتوان توجه به اهمیت روایت‌های شفاهی در رشد ادبیات نوشتاری را برجسته‌ترین بخش نظریات فولکلورشناسی هدایت دانست. او پس از برشماری ارزش ادبی، فکر نیرومند و تازه و زبان ساده و طبیعی هنر و ادبیات توده آنها را «مصالح اولیه بهترین شاهکارهای بشر» می‌داند و رد آن را در برخی از متون کلاسیک ادبیات فارسی، مثل «ویس و رامین» دنبال می‌کند.<ref name="HedayatCriticTrenteSix"/>{{سخ}}
* ادیبان، هدایت را پژوهشگرِ حوزهٔ ادبیات فولکلور و آغازگر جنبش گردآوری و تدوین علمی ترانه‌ها و قصه‌های عامیانه می‌دانند. هدایت با این دید که تحقیق در فرهنگ مردم، برخی از نقاط تاریک فلسفی و تاریخی را برای جامعه روشن می‌کند ترانه‌ها و قصه‌هایی را که می‌شنید یا برایش می‌فرستادند، بی‌هیچ دخل و تصرفی به‌چاپ می‌رساند. او برای جلب توجه افراد باسواد به اهمیت فرهنگ مردم و اشاعهٔ روش علمی جمع‌آوری آن، از زمان نگارش نخستین داستان‌هایش تا سال‌های پایانیِ عمر، چندین مقاله نوشت: مقدمه بر «اوسانه» و «نیرنگستان» و مقالات «ترانه‌های عامیانه» چاپ‌شده در مجلهٔ «موسیقی» و «فُلْکْلُر یا فرهنگ توده» و نیز «قصه‌ها و ترانه‌های عامیانه» منتشرشده در مجله‌های «موسیقی» و «[[مجله سخن|سخن]]». هدایت در جایگاه داستان‌نویسی آگاه به زبان و روح عامهٔ مردم و نیز با ذوق ادبیِ و دیدگاه تخیلیِ خود، ترانه‌ها و افسانه‌های فولکوریک را «صدای درونی هر ملت» می‌نامد. او گردآوری فولکلور، از طریق جست‌وجو در «ولایت‌ها و دهکده‌ها» را وظیفهٔ هر فرد وطن‌پرستی می‌دانست. گردآوریِ فرهنگ توده، به‌روش علمی، پس از چاپ کتاب «نیرنگستان» آغاز شد و توجه به اهمیت روایت‌های شفاهی در رشد ادبیات نوشتاری را باید برجسته‌ترین بخش نظریات فولکلورشناسی هدایت دانست. او پس از برشماریِ ارزش ادبی، فکر نیرومند و تازه و نیز زبان ساده و طبیعیِ هنر و ادبیات تودهٔ آنها را «مصالح اولیهٔ بهترین شاهکارهای بشر» می‌داند و رد آن را در برخی از متون کلاسیک ادبیات فارسی، مثل «ویس و رامین» دنبال می‌کند.<ref name="HedayatCriticTrenteSix"/>{{سخ}}
صادق هدایت آثاری نیز در مقدمه، شرح و ترجمهٔ متون پهلوی دارد. علاقه به ایران باستان و جلوه‌های مقاومت ایرانیان در برابر اقوام «غیرایرانی»، به‌شکل‌های گوناگون در داستان‌ها و نمایشنامه‌های هدایت بازتاب یافته است. این علاقه در سال‌های اقامت او در هند، به‌صورت آموختن زبان پهلوی و ترجمهٔ چند متن باستانی به زبان فارسی، نمود بیشتری یافت. هدایت پس از بازگشت به ایران از هند، ضمن چاپ متونی که در هند ترجمه کرده بود، متن‌های دیگری را نیز به فارسی برگرداند.از این جمله می‌توان از آثاری مانند «کارنامهٔ اردشیر پاپکان»، «گجسته ابالیش»، «شهرستان ایرانشهر»، «گزارش گمان‌شکن»، «فصولی از یادگار جاماسب»، «زند وهمن یسن» و «آمدن شاه بهرام ورجاوند» نام برد. همچنین هدایت بر این آثار مقدمه‌هایی می‌نوشت که به باور بسیاری نشان‌دهندهٔ جست‌وجوی کنجکاوانهٔ و درازمدت او در ادبیات پیش از دوران اسلام و آگاهی دین‌شناختی اوست. او در مقدمه‌های خود پس از معرفی رساله و ارائه اطلاعات نسخه‌شناسی، درون‌مایهٔ متن را شرح می‌دهد. هدایت مطالعات خود را دربارهٔ متون پهلوی با مقالهٔ «خط پهلوی و الفبای صوتی» دنبال کرد. همچنین می‌توان از «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» یادکرد که در پاسخ به ''سیدحسن تقی‌زاده'' و در اثبات غنای زبان و ادبیات پهلوی نوشت.<ref name="HedayatCriticTrenteSix"/>
* حوزهٔ پژوهشی هدایت در آثاری چون مقدمه، شرح و ترجمهٔ متون پهلوی نیز وسعت یافته است. علاقه به ایران باستان و جلوه‌های مقاومت ایرانیان در برابر اقوام «غیرایرانی» به‌شکل‌های گوناگون در داستان‌ها و نمایشنامه‌های هدایت بازتاب دارد. این علاقه در سال‌های اقامت او در هند، با آموختن زبان پهلوی و ترجمهٔ چند متن باستانی به‌زبان فارسی، نمود بیشتری یافت. هدایت پس از بازگشت از سفر هند، ضمن چاپ متونی که در هند ترجمه کرده بود متن‌های دیگری را نیز به‌فارسی برگرداند. «کارنامهٔ اردشیر پاپکان»، «گجسته ابالیش»، «شهرستان ایرانشهر»، «گزارش گمان‌شکن»، «فصولی از یادگار جاماسب»، «زند وهمن یسن» و «آمدن شاه‌بهرام ورجاوند» نمونه‌هایی است که از او به‌جای مانده است. هدایت بر این آثار مقدمه‌هایی نیز نوشته که بهباور بسیاری نشان‌دهندهٔ جست‌وجوی کنجکاوانه و درازمدت او در ادبیات پیش از دوران اسلام و آگاهی دین‌شناختیِ اوست. وی در این مقدمه‌ها پس از معرفیِ رساله و ارائه اطلاعات نسخه‌شناسی، درون‌مایهٔ متن را شرح داده است. هدایت مطالعات خود در متون پهلوی را با مقالهٔ «خط پهلوی و الفبای صوتی» دنبال کرد. «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» را که در پاسخ به ''سیدحسن تقی‌زاده'' و در اثبات غنای زبان و ادبیات پهلوی نوشت باید نمونه‌ای بارز در این حوزهٔ پژوهشگریِ او دانست.<ref name="HedayatCriticTrenteSix"/>
====نقدنویسی====
====نقدنویسی====
صادق هدایت بهعنوان روشنفکری فعال، مسائل ادبی و فرهنگی دوران خود را از نظر دور نمی‌داشت. او در حوزه‌‌های متفاوتی، از جمله فرهنگ عامه، متون پهلوی، ادبیات کلاسیک ایران، ادبیات جهان و ادبیات معاصر ایران دست به نقد می‌زد. هدایت نقد را هم به اندازهٔ داستان‌هایش جدی می‌گرفت، از همین رو فرمی به نام «قضیه» را ابداع کرد که با استفاده از آن فرم توانست نقد را از حد شرح و تفسیر یک اثر خارج کند و نقدهایش را به مرحلهٔ خلق یک اثر ادبی برساند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= میرعابدینی|عنوان=صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ص=۳۵}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت مسائل ادبی و فرهنگی دوران خود را از نظر دور نمی‌داشت. او در حوزه‌‌های متفاوت، از فرهنگ عامه، متون پهلوی، ادبیات کلاسیک ایران تا ادبیات جهان و ادبیات معاصر ایران را نقد می‌کرد. هدایت نقد را هم به‌اندازهٔ داستان‌هایش جدی می‌گرفت؛ ازاین‌رو فرمی به نام «قضیه» ابداع کرد که با استفاده از آن، توانست نقد را از حد شرح و تفسیر اثر خارج کند و نقدهایش را به رتبهٔ خلق اثر ادبی برساند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۵}}</ref>
هدایت فعالیت خود را در زمینهٔ نقد آثار کلاسیک با نوشتن یادداشت‌هایی بر ترجمهٔ «فرق‌الشیعه» و «رسالهٔ غفران» ابوالعلا معری نشان داد. نقدی که هدایت در این دو مقاله می‌نویسد لحنی جدی دارد. اما در نقدهای بعدی‌اش بر متون کلاسیک، مثل «در پیرامون لغت فرس اسدی» و «شیوهٔ نوین در تحقیق ادبی» (دربارهٔ خمسهٔ نظامی)، هرچند لحن مقالهٔ ظاهراً جدی است، اما با طنزی عمیق شیوهٔ اساتید دانشگاهی «گروه سبعه» در تصحیح و تحشیهٔ متون کهن را دست می‌اندازد.<ref name="HedayatCriticTrenteSix">{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= میرعابدینی|عنوان=صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ص=۳۶}}</ref> {{سخ}} همچنین هدایت نقدی وسیع بر «ویس و رامین» فخرالدین اسعد گرگانی دارد. هدایت در نقد خود، این اثر را یک رمان می‌داند و همچنین توانایی شاعر در توصیفات عاطفی و عاشقانه و اطلاعات وسیع او در اصطلاحات و لغات عامیانه و امثال را می‌ستاید.<ref name= "hedayadAsCritic">{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= میرعابدینی|عنوان=صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ص=۳۷}}</ref>{{سخ}}
* هدایت فعالیت خود در زمینهٔ نقد آثار کلاسیک را با نوشتن یادداشت‌هایی بر ترجمهٔ «فرق‌الشیعه» و «رسالهٔ غفران» ابوالعلاء معری نشان داد. نقدی که هدایت در این دو مقاله نوشته است لحنی جدی دارد؛ اما در نقدهای بعدی‌اش بر متون کلاسیک، مثل «در پیرامون لغت فرس اسدی» و «شیوهٔ نوین در تحقیق ادبی» (دربارهٔ خمسهٔ نظامی) هرچند لحن مقالهٔ ظاهراً جدی است، توانسته با طنزی عمیق شیوهٔ استادان دانشگاهیِ «[[گروه سبعه]]» در تصحیح و تحشیهٔ متون کهن را دست اندازد.<ref name="HedayatCriticTrenteSix">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۶}}</ref>
اما بهباور برخی، اصلی‌ترین کار پژوهشی‌انتقادی او نقد کامل او بر خیام که به‌صورت مقدمه در ابتدای کتاب «ترانه‌های خیام» منتشر شد، است. پرداختن به رباعیات خیام، سال‌ها مشغلهٔ ذهنی او بوده است. هدایت این کار را نه بهعنوان یک منتقد حرفهای، بلکه برای دفاع از ارزش‌های ذهنی خود انجام داده است. بسیاری باور دارند که آنچه هدایت دربارهٔ خیام نوشته است، از شکل‌گیری افکار و روحیات خود هدایت، به‌نسبت اندیشه‌های خیام، بیشتر به خواننده اطلاع می‌دهد و درواقع این خود هدایت است که می‌کوشد تا شخصیت و اندیشه‌های خود را به‌شکل نقد خیام ارائه کند. باری، هدایت، در این مقدمه، اشاره‌ای به وقایع زندگی خیام ندارد و تنها به فلسفه و هنر شاعری او می‌پردازد. مقدمهٔ پنجاه صفحه‌ای هدایت بر «ترانه‌های خیام»، تلاش همه‌جانبهٔ او برای شناختن و شناساندن این فیلسوف و شاعر است.<ref name= "hedayadAsCritic"/>{{سخ}}
* نقد وسیع هدایت بر «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی است. وی در آن نقد، اثر را رمان خوانده و توانایی شاعر در توصیفات عاطفی و عاشقانه و اطلاعات وسیعش در اصطلاح‌ها و لغت‌های عامیانه و مثل‌ها و حکمت‌ها را می‌ستاید.<ref name= "hedayadAsCritic">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۷}}</ref>
صادق هدایت همچنین بر تعدادی از آثار ادبی جهان نیز نقد نوشت. هدایت آشانایی دقیقی با ادبیات جهان داشت و تا پایان عمر خود، اخبار کتاب‌های جدید را دنبال می‌کرد. او برای برخی از ترجمه‌های آثار مدرن ادبیات جهان مقدمه‌های انتقادی نوشتو بعضی را در مطبوعات معرفی کرد. یکی از نخستین مقدمه‌هایش را بر «دوشیزهٔ ارلئان» اثر ''شیلر'' و به ترجمهٔ دوستش، [[بزرگ علوی]] نوشت و در آن به بررسی زمینهٔ تاریخی درام پرداخت. همچنین مقدمهٔ او بر «خاموشی دریا»، اثر ''ورکور''، ترجمهٔ حسن شهید نورایی، توضیحی دربارهٔ موضوع اثر و چند سطری در تشویق مترجم است. اما در مقدمهٔ «کارخانهٔ مطلق‌سازی»، نوشتهٔ ''کارل چاپک'' و ترجمهٔ حسن قائمیان، پس از معرفی نویسنده، از شگرد ادبی او سخن می‌گوید و از تلاش برای همخوانی لحن خاص قهرمانان با منش آنها اضهار رضایت می‌کند. همچنین هدایت نقدی بر ترجمهٔ ''م.ع.شمیده'' از «بازرس» ''گوگول'' نوشت و ضمن مقایسه ترجمه با اصل و نشان‌دادن انحراف‌ها و کاستی‌ها، نتیجه گرفت که «در ترجمه ویا اقتباس، حذف و یا اضافه‌کردن جملات جایز نیست مگر تا حدی که لطمه به فکر نویسنده وارد نیاورد و یا مطلب را به زبان ترجمه‌نشده روشن‌تر بنمایاند. اما مهم‌ترین مقدمه‌اش، «پیام کافکا» را بر ترجمهٔ حسن قائمیان از «گروه محکومین» ''کافکا'' نوشت. هدایت که با کافکا احساس نزدیکی روحی و ذهنی داشت، با لحن صمیمانه، سرشار از احترام، به معرفی دنیای شگرف این نویسنده پرداخت و یکی از نخستین نمونه‌های نقد ادبی مدرن ایران را پدید آورد. او در این مقاله ضمن بازنمایی جهان‌بینی کافکا از ورای نوشته‌های او، مدرنیسم ادبی را به خوانندگان معرفی کرد. او با تحلیل دین‌شناختی آثار کافکا مرزبندی قاطعی دارد. همچنین از گرایش صرف اگزیستانسیالیستی می‌پرهیزد و می‌کوشد «تعابیر فلسفی را با گونه‌ای چاشنی اجتماعی همراه سازد، و اندیشه‌های انتزاعی را در پرتو شرایط مشخص تاریخی توضیح دهد.»<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= میرعابدینی|عنوان=صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ص=۳۸و۳۹}}</ref>{{سخ}}
* اصلی‌ترین کار پژوهشی‌انتقادی هدایت بهباور برخی، نقد کامل او بر خیام است که به‌صورت مقدمه ابتدای «ترانه‌های خیام» منتشر کرد. پرداختن به ''رباعیات خیام'' سال‌ها مشغلهٔ ذهنی هدایت بود. او این کار را نه در جایگاه منتقدی حرفهای که برای دفاع از ارزش‌های ذهنی خود انجام داد. بسیاری باور دارند که آنچه هدایت دربارهٔ خیام نوشته است نشان از شکل‌گیری افکار و روحیات خودش، به‌نسبت اندیشه‌های خیام دارد و درواقع وی می‌کوشد تا شخصیت و اندیشه‌های خود را در قالب نقد خیام ارائه دهد. باری، هدایت در این مقدمهٔ پنجاه‌صفحه‌ای، اشاره‌ای به وقایع زندگی خیام نمی‌کند و صرفاً به فلسفه و هنر شاعری او می‌پردازد. مقدمهٔ «ترانه‌های خیام» تلاشِ همه‌جانبهٔ هدایت برای شناختن و شناساندن این فیلسوف و شاعر است.<ref name= "hedayadAsCritic"/>
هدایت در زمینهٔ نقد ادبیات معاصر ایران نیز آثاری دارد. آنچه به کار هدایت، بهعنوان یکی از نقاط عطف نقد ادبی ایران برجستگی می‌بخشد، مقالات طنزآمیزی است که درباره ادبیات دوران خود می‌نویسد؛ و در آنها موفق به ابداع شکل ادبی تازه‌ای برای انتقاد، به نام «قضیه» می‌شود. هدایت در نقدهایش بر ادبیات معاصر ایران، برخوردی جدی با نظام ادبی مسلط بر زمانه دارد. او در کتاب خود، «وغ‌وغ ساهاب» که همراه با [[مسعود فرزاد]] منتشر کرد، به نظم ادبی مستقر هجوم می‌آورد. پرسشگری و تفکر، بهعنوان خصلتی مدرن و موجد تخیل، اساس طنزهای انتقادی او در این اثر است. از این اثر به عنوان «تز گروه ربعه در مقابل کهنه‌پرستان گروه سبعه» یاد شد. در این اثر، هدایت خواننده را در تهران عصر رضاشاه می‌گرداند و ابتذال فرهنگی دوران، از سینما و تئاتر گرفته تا کتاب‌فروشی‌ها، کافه‌ها و روزنامه‌ها را پیش چشم خواننده می‌آورند. <ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= میرعابدینی|عنوان=صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ص=۴۰}}</ref>
* آشنایی دقیق هدایت با ادبیات جهان سبب شد که تا پایان عمر، اخبار کتاب‌های جدید را دنبال کند. وی بر تعدادی از ترجمه‌های آثار مدرن ادبیات جهان، مقدمه‌های انتقادی نوشت و بعضی را در مطبوعات معرفی کرد. یکی از مقدمه‌های نخستش را ابتدای کتاب «دوشیزهٔ ارلئان» اثر ''شیلر'' به‌ترجمهٔ دوستش، [[بزرگ علوی]] نگاشت و در آن به بررسی زمینهٔ تاریخیِ درام پرداخت. مقدمهٔ «خاموشی دریا» اثر ''ورکور''، ترجمهٔ حسن شهیدنورایی، نقد دیگری است از هدایت که موضوع اثر را توضیح داده و چند سطر در تشویق مترجم نوشته است. او در مقدمهٔ «کارخانهٔ مطلق‌سازی» نوشتهٔ ''کارل چاپک'' به‌ترجمهٔ [[حسن قائمیان]]، پس از معرفی نویسنده، از شگرد ادبی او می‌نویسد و تلاش پدیدآور در هم‌خوانیِ لحنِ خاص قهرمانان با منش آنان را رضایت‌بخش می‌داند. هدایت نقدی نیز بر ترجمهٔ ''م.ع.شمیده'' از «بازرس» ''گوگول'' نوشت و ضمن مقایسه ترجمه با اصل اثر و نشان‌دادن انحراف‌ها و کاستی‌ها نتیجه گرفت که «در ترجمه یا اقتباس، حذف یا اضافه‌کردن جملات جایز نیست؛ مگر تا حدی که لطمه به فکر نویسنده وارد نیاورد یا مطلب را نسبت به زبان ترجمه‌نشده، روشن‌تر بنمایاند.»{{سخ}}
اما مهم‌ترین مقدمهٔ هدایت «پیام کافکا» است که بر ترجمهٔ حسن قائمیان از «گروه محکومین» نوشت. هدایت که با کافکا احساس نزدیکی روحی و ذهنی داشت با لحن صمیمانه و سرشار از احترام، به معرفیِ دنیای شگرف این نویسنده پرداخت و یکی از نمونه‌های نخست نقد ادبیِ مدرن ایران را پدید آورد. او در این مقاله ضمن بازنمایی جهان‌بینیِ کافکا از ورای نوشته‌هایش، مدرنیسم ادبی را به خوانندگان معرفی کرد. هدایت در تحلیل دین‌شناختی آثار کافکا مرزبندی قاطعی دارد؛ از گرایش صرف اگزیستانسیالیستی می‌پرهیزد و می‌کوشد «تعابیر فلسفی را با گونه‌ای از چاشنی اجتماعی همراه سازد و اندیشه‌های انتزاعی را در پرتو وضعیت مشخص تاریخی توضیح دهد».<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۳۸و۳۹}}</ref>{{سخ}}
* هدایت در زمینهٔ نقد ادبیات معاصر ایران نیز آثاری دارد. آنچه به کار هدایت که یکی از نقاط عطف در نقد ادبی ایران است برجستگی می‌بخشد، مقاله‌های طنزآمیزی اوست که دربارهٔ ادبیات دوران خود نوشت و در آنها شکل ادبیِ تازه‌ای برای انتقاد ابداع کرد به نام «قضیه». هدایت در نقدهایش بر ادبیات معاصر ایران، برخوردی جدی با نظام ادبی مسلط بر زمانه دارد. او در کتاب خود «[[وغ‌وغ ساهاب]]» که همراهبا [[مسعود فرزاد]] منتشر کرد به نظم ادبی مستقر هجوم آورد و «پرسشگری» و «تفکر» دو خصلت مدرن و موجد تخیل را اساس طنزهای انتقادی در این اثر قرار داد. این اثر را «تز [[گروه ربعه]] در مقابل کهنه‌پرستان [[گروه سبعه]]» می‌شناسند. در این کتاب، هدایت خواننده را در تهران عصر رضاشاه می‌گرداند و ابتذال فرهنگی دوران، از سینما و تئاتر گرفته تا کتاب‌فروشی‌ها و کافه‌ها و روزنامه‌ها را پیش چشم خواننده می‌آورند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= میرعابدینی|عنوان= صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|ص= ۴۰}}</ref>{{سخ}}
طبع شعر هدایت در قضیه <span style="color:#A2006D">'''«وغ‌وغ ساهاب»'''</span><ref name= ''قضیه''>{{یادکرد وب|نشانی= https://nl-nl.facebook.com/groups/ZndgyMbhm/|عنوان= دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمی دشنام‌شنیده}}</ref>
:<span style="color:#A2006D">''بود یک شاعر خیلی خیلی مهمی در قزوین''</span>
:<span style="color:#A2006D">''که سخنش بود شیرین‌تر از ساخارین''</span>
:<span style="color:#A2006D">''طبع شعر او فوق‌العاده روان بود ای پسر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''روان‌تر از آبشار نیاگارا ای پدر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''ازقضا یک شبی این کتاب مستطاب''</span>
:<span style="color:#A2006D">''که اسم مبارکش هست «وغ‌وغ ساهاب»''</span>
:<span style="color:#A2006D">''افتاد به دست اون شاعر شهیر بی‌نظیر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''او خوشش نیومد خواست به آن کُند تحقیر''</span>
:<span style="color:#A2006D">''گفت: اگرچه پیش از این من نساخته‌ام قضیه''</span>
:<span style="color:#A2006D">''فقط گفته‌ام غزل و رباعی و دوبیتی و ترجیع‌بند و مثنوی و مسمط و قصیده''</span>
:<span style="color:#A2006D">''لیکن همین امشب چندین قضیه عالی می‌سازم''</span>
:<span style="color:#A2006D">''تا این قضیه‌سازهای چرند را خجالت دهم''</span>
:<span style="color:#A2006D">''شعر من از این اشعار مزخرف البته بهتر شود''</span>
:<span style="color:#A2006D">''یاجوج و ماجوج و کمپانی لیمیتد خاک بر سر شود''</span>
:<span style="color:#A2006D">''این‌ها جون دلشون، به خیالشون خیلی هنر کرده‌اند''</span>
:<span style="color:#A2006D">''مثل‌اینکه دیگران چنین نتوانند کنند''</span>
:<span style="color:#A2006D">''مخلص کلام، آقا شاعر زبردست استاد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''با آن طبع شعر خطرناک روان وقاد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''یک باغستان باصفایی را انتخاب کرد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''یک بطری شراب شاهانی هم همراه برد''</span>
:<span style="color:#A2006D">''نیشست تنهایی بر لب جوغ آب''</span>
:<span style="color:#A2006D">''ازقضا آن شب بسیار هم قشنگ بود مهتاب''</span>
:<span style="color:#A2006D">''خورد چون قدری شراب، شد شنگول و سرمست''</span>
:<span style="color:#A2006D">''قلمدون را واکرد، طومار را گرفت در دست''</span>
:<span style="color:#A2006D">''غوطه زد در بحر ذخار افکار ابکار''</span>
:<span style="color:#A2006D">''تا سازد به این سبک یک مقدار اشعار آبدار''</span>
صادق هدایت گاهاً نقاشی می‌کرده است. بیشتر آثار او مربوط به دورهٔ تحصیلش در فرانسه می‌شود. پدرش به او گفته بود که به سراغ نقاشی برود، چرا که خاندان آنها خیری از ادبیات ندیده‌اند. هدایت خود را «نقاش مرده‌ها» می‌دانسته است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= کشاورز|عنوان= بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور|ص=۱۳۸}}</ref> آثار مشهور او در این زمینه به‌شرح زیر است:<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= هدایت|نام=جهانگیر|عنوان=صادق هدایت نقاش|ص=۷۴}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت گاهی نقاشی هم می‌کشید. بیشتر آثار او مربوط به دورهٔ تحصیلش در فرانسه است. پدرش به او گفته بود که به سراغ نقاشی برود؛ چراکه «خاندان آنها خیری از ادبیات ندیده‌اند.» هدایت خود را «نقاش مرده‌ها» می‌دانست.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= کشاورز|عنوان= بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور|ژورنال= پژوهش‌های ادبی|ص=۱۳۸}}</ref> چند نقاشی مشهور از هدایت:
[[پرونده:Sadegh-hedayat-ahoo.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>هدایت در زیر نقاشی آهو، این شعر از «ابوحفص سغدی» را به‌رقم درآورده است:{{سخ}}'''آهوی کوهی در دشت چگونه بوذا{{سخ}} او ندارد یار، بی‌یار چگونه روذا'''</center>]]
* «آهوی تنها»: آهویی که سر به آسمان بلند کرده است. این نقاشی به‌مناسبت چهل‌وششمین سالگرد درگذشت هدایت در سال۱۳۷۶ چاپ شد. نوشتهٔ زیر نقاشی نیز به‌خط صادق هدایت است.<ref name= "HedayatNaghaashi">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= هدایت|عنوان= صادق هدایت نقاش|ژورنال= گزارش|ص= ۷۴}}</ref>
* «آهوی تنها»: آهویی را نشان می‌دهد که سر به آسمان بلند کرده است. این نقاشی به‌مناسبت چهل‌وششمین سالگرد درگذشت هدایت در سال۱۳۷۶ چاپ شده است.
* «اهورامزدا»: اهورامزدا با بال‌های شکسته که به‌گفتهٔ [[جهانگیر هدایت]] نمادی از درماندگی نیکی در مقابل پلیدی است.<ref name= "HedayatNaghaashi"/>
* «اهورامزدا»: اهورامزدا را با بال‌های شکسته نشان می‌دهد که به‌گفتهٔ جهانگیر هدایت، نمادی از درماندگی نیکی در مقابل پلیدی است.
* نقاشی روی جلد حاجی‌آقا، چاپ اول که درواقع گونه‌ای از تذهیب کتب قدیمی را تجلی می‌کند.<ref name= "HedayatNaghaashi"/>
* نقاشی روی جلد حاجی‌آقا، چاپ اول که درواقع گونه‌ای از تذهیب کتب قدیمی را تجلی می‌کند.
* «لکاته یا اثیری»: تصویر زنی در آغاز رمان [[بوف کور]] که معرف ویژگی و شخصیت زنِ داستان است.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۱۳۳}}</ref>
* «بوف»: تصویری از جغد در پایان رمان ''بوف کور''، به‌چاپ بمبئی که نشان از ختم‌کلام نویسنده دارد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۱۳۶}}</ref>
* «لکاته/اثیری»: هدایت در آغاز داستان [[بوف کور]] ترسیم کرده است.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۱۳۳}}</ref>
[[پرونده:The_last_page_of_The_Blind_Owl.png|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''نقاشی بوف، در آخرین صفحه از کتاب «[[بوف کور]]»'''</center>]]
* «بوف»: هدایت در پایان کتاب بوف کور، چاپ بمبئی رسم کرده است.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۱۳۶}}</ref>
===سیاست در زندگی هدایت===
===سیاست در زندگی هدایت===
به‌گفتهٔ [[انور خامه‌ای]]، از اعضای حزب توده:
به‌گفتهٔ [[انور خامه‌ای]] از اعضای حزب توده:
{{نقل‌قول|هدایت گرایشی به حزب توده در آن معنا که عضو حزب شود، نداشت. گرچه رهبران حزب توده اصرار زیادی داشتند که او به‌عضویت حزب دربیاید. هدایت اگر هم گرایشی داشت، عنوان نمی‌کرد؛ اما به‌طور کل در آن سال‌های ابتدایی دههٔ بیست، گرایش‌هایی نسبت به حزب توده یا کمونیسم پیدا کرده بود و نسبت به فاشیسم یا نازیسم روی خوش نشان نمی‌داد و نوعی عناد با امپریالیسم و استعمار در او دیده می‌شد؛ اما در هر صورت اهل فعالیت سیاسی تا این حد که عضو حزبی سیاسی شود، نبود، اگرچه دیدگاه‌های سیاسی هم داشت. جلسات سری اصلاح‌طلبان حزب توده در سال۱۳۲۲ در خانهٔ هدایت تشکیل می‌شد. هدایت نسبت به ما خوش‌بین بود و ما هم یک خوش‌بینی بی‌خودی نسبت به حزب توده داشتیم! البته هدایت در این جلسات سکوت می‌کرد و تنها میزبان ما بود. یعنی در بحث‌ها شرکت نمی‌کرد. امثال [[احسان طبری]] یا نورالدین کیانوری خیلی اصرار داشتند که خوش‌بینی هدایت نسبت به حزب توده حفظ شود و در این جهت از ما کمک می‌گرفتند... هدایت رابطهٔ مستقیم با حزب توده نداشت و هرگاه قصد داشت ارتباطی برقرار کند یا مطلبی برای چاپ بدهد، به‌واسطهٔ [[عبدالحسین نوشین|نوشین]] یا طبری یا من اقدام می‌کرد. ما هم در روزنامه‌هایمان می‌نوشتیم و هدایت هم در آن زمان اهل نوشتن بود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-9/440853-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DB%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%AC-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C|عنوان=حیات سیاسی نیما یوشیج و صادق هدایت در گفتوگویی منتشر نشده با زنده یاد دکتر انور خامه ای|}}</ref>}}
:''هدایت گرایشی به حزب توده در آن معنا که عضو حزب شود، نداشت. گرچه رهبران حزب توده اصرار زیادی داشتند که او به‌عضویت حزب دربیاید. هدایت اگر هم گرایشی داشت، عنوان نمی‌کرد؛ اما به‌طورکل در آن سال‌های ابتدایی دههٔ بیست، گرایش‌هایی نسبت به حزب توده یا کمونیسم پیدا کرده بود و نسبت به فاشیسم یا نازیسم روی خوش نشان نمی‌داد و نوعی عناد با امپریالیسم و استعمار در او دیده می‌شد. اما در هر صورت اهل فعالیت سیاسی تااین‌حد که عضو حزبِ سیاسی شود، نبود؛ اگرچه دیدگاه‌های سیاسی هم داشت. جلسات سرّی اصلاح‌طلبان حزب توده در سال۱۳۲۲ در خانهٔ هدایت تشکیل می‌شد. هدایت نسبت به ما خوش‌بین بود و ما هم یک خوش‌بینی بی‌خودی نسبت به حزب توده داشتیم! البته هدایت در این جلسات سکوت می‌کرد و تنها میزبان ما بود. یعنی در بحث‌ها شرکت نمی‌کرد. امثال [[احسان طبری]] یا نورالدین کیانوری خیلی اصرار داشتند که خوش‌بینیِ هدایت نسبت به حزب توده حفظ شود و در این جهت از ما کمک می‌گرفتند... هدایت رابطهٔ مستقیم با حزب توده نداشت و هرگاه قصد داشت ارتباطی برقرار کند یا مطلبی برای چاپ بدهد، به‌واسطهٔ [[عبدالحسین نوشین|نوشین]] یا طبری یا من اقدام می‌کرد. ما هم در روزنامه‌هایمان می‌نوشتیم و هدایت هم در آن زمان اهل نوشتن بود.''<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-9/440853-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DB%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%AC-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C|عنوان= حیات سیاسی نیما و هدایت در گفتوگویی منتشرنشده}}</ref>
===یادمان و بزرگداشت‌ها===
===شرحی بر سفرهای هدایت و دستاوردهای آن===
===شرحی بر سفرهای هدایت===
صادق هدایت چهار سفر خارجی به فرانسه، هند و ازبکستان کرد، پنج سفر داخلی به اصفهان، شیراز، گیلان، آذربایجان، مازندران و چند گردش کوتاه نیز به قلهک و شهریار تهران که اطلاعات مختصری دربارهٔ آنها در دست است. مهم‌ترین سفر او عزیمت به اروپا و اقامت چندساله در فرانسه بود که بر نحوهٔ تفکر، مطالعه و برقراری ارتباط و آگاهی از فرهنگ و تمدن غرب برای او بسیار تأثیر گذاشت. مسافرت به هند نیز برای هدایت دستاورد پرمحتوایی داشت که آشنایی و مطالعهٔ فرهنگ هندی و بودایی و تکمیل «[[بوف کور]]» از آن دست است. به‌جز سفری که هدایت به اصفهان کرد و شرح آن را در کتاب «اصفهان نصف جهان» به‌تفصیل آورد دربارهٔ دیگر مسافرت‌هایش سفرنامه‌ای ندارد و بسیار مختصر در نامه‌هایی که به دوستان خود نوشته، از این سفرها یاد کرده است. گاهی نیز هم‌سفرهایش در یادداشت‌های خود، مسافرت با هدایت را شرح داده‌اند.<ref name= "safarbistoseh"/>
صادق هدایت چهار مسافرت به خارج از کشور، به اروپا، هند و ازبکستان و پنج مسافرت در داخل ایران به اصفهان، شیراز، گیلان، آذربایجان، مازندران و چند گردش کوتاه به قلهک و شهریار داشته که اطلاعات مختصری دربارهٔ آنها دردست‌است. به‌طور کلی مهم‌ترین سفر او همان سفر به اروپا و و اقامت چندساله در فرانسه می‌باشد که نحوهٔ تفکر و مطالعه و برقراری ارتباط و آگاهی از فرهنگ و تمدن غرب برای او بسیار مؤثر بوده است. مسافرت به هند نیز برای هدایت دستاورد پرمحتوایی داشته که آشنایی و مطالعهٔ فرهنگ هندی و بودایی و تکمیل «[[بوف کور]]» از آن جمله است. به‌جز سفری که صادق هدایت به اصفهان داشته و این مسافرت خود را در کتاب «[[اصفهان نصف جهان]]» به‌تفصیل آورده است، دربارهٔ دیگر مسافرت‌های خود سفرنامه‌ای ندارد و در این باره بسیار مختصر در نامه‌هایی که به دوستان خود نوشته، این سفرها را مورد اشاره قرار داده است و یا هم‌سفرهای او در یادداشت‌های خود، مسافرت با هدایت را شرح داده‌اند.<ref name= "safarbistoseh">{{یادکرد ژورنال|عنوان=سفرنامهٔ صادق هدایت|ص=۲۳}}</ref>
====دستاوردهای سفر به اروپا====
[[پرونده:Hedayat & dostan.paris.jpg|200px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''همراهبا دانشجویان در فرانسه، ۱۳۰۶{{سخ}}(ایستاده، نفر اول سمت چپ)'''</center>]]
هدایت در سفری که از سال۱۳۰۵تا۱۳۰۹ به اروپا داشت، از شهرهای بسیاری مانند هاور، دوویل، پواتیه، فونتن‌بلو، نیس و... بازدید کرد و درمجموع با فرهنگ و هنر اروپا در پاریس که آن زمان مرکز فرهنگ اروپایی بود، آشنا شد. تعداد قابل ملاحظه‌ای از داستان‌ها و گزارش‌های خود را در همین سفر می‌نویسد. او در این سفر با بسیاری از بزرگان و اساتید علمی و ادبی ارتباط برقرار می‌کند. این سفر اولین سفر هدایت به خارج از کشور است و در ساختن و پرداختن او اثرات زیادی داشته است.<ref name= "safarbistoseh"/>
[[پرونده:Hedayat Dar Paris.jpg|200px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''دوران اقامت در پاریس'''</center>]]
====دستاورد سفر به اروپا====
هدایت طی مسافرت به اروپا از سال۱۳۰۵تا۱۳۰۹ش شهرهای بسیاری مانند هاور، دوویل، پواتیه، فونتن‌بلو، نیس را دیدن کرد و درمجموع با فرهنگ و هنر اروپا در پاریس که آن زمان مرکز فرهنگ اروپایی بود، آشنا شد. وی بخش چشمگیری از داستان‌ها و گزارش‌هایش را در همین سفر نوشت و با بسیاری از بزرگان و استادان علمی و ادبی ارتباط برقرار کرد. این، اولین سفر هدایت به خارج از کشور بود و در ساختن‌وپرداختن اندیشه‌های او اثرات زیادی داشت.<ref name= "safarbistoseh"/>
====دستاوردهای سفر به هندوستان====
====دستاورد سفر به هند====
صادق هدایت در بمبئی، در نزد «بهرام گورانکل سریا»، در انستیتو «ک. آر. کاما شرقی»، به تکمیل زبان پهلوی می‌پردازد. همچنین توسط [[محمدعلی جمال‌زاده]] به سرمیرزااسماعیل، رییس وزرای ایالت میسور که ایرانی‌الاصل بوده معرفی می‌شود و به میسور مسافرت کرده و به‌قول خودش ۱۵ روز زندگی اعیانی و اشرافی می‌کند. در همین ایام است که هدایت متن [[بوف کور]] را تکمیل کرده و به‌صورت دست‌نوشته از طریق پلی‌کپی منتشر می‌سازد. هدایت اجازهٔ انتشار این کتاب را در ایران نمی‌دهد و فقط پنجاه نسخه از آن در هند منتشر می‌شود. او علاوه‌بر آموختن زبان پهلوی و انتشار بوف کور، با فرهنگ و فلسفهٔ و عرفان هندی از نزدیک آشنا شد.<ref name= "safarbistochahar"/>
صادق هدایت در بمبئی، نزد «بهرام گورانکل سریا» در انستیتو «ک.آر.کاما شرقی» به تکمیل زبان پهلوی می‌پردازد. همچنین توسط [[محمدعلی جمال‌زاده]] به سرمیرزااسماعیل، رئیس وزرای ایالت میسور که ایرانی‌الاصل بود معرفی می‌شود و به میسور مسافرت می‌کند و به‌قول خودش ۱۵ روز را در زندگی اعیانی و اشرافی می‌گذراند. در همین ایام است که هدایت متن [[بوف کور]] را تکمیل و به‌صورت دست‌نوشته از طریق پلی‌کپی نشر می‌دهد. در آن زمان، هدایت این کتاب را در ایران منتشر نمی‌کند و فقط پنجاه نسخه از آن در هندوستان چاپ می‌شود. او در سفر به هند علاوه‌بر آموختن زبان پهلوی و انتشار بوف کور، با فرهنگ و فلسفهٔ و عرفان هندی از نزدیک آشنا شد.<ref name= "safarbistochahar"/>
[[پرونده:HedayatDarOzbakestan.jpg|200px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در کنار علی‌اکبر سیاسی، فریدون کشاورز و دو تن از شخصیت‌های فرهنگی ازبکستان'''</center>]]
====دستاوردهای سفر به ازبکستان====
====دستاوردهای سفر به ازبکستان====
در این مسافرت که از راه زمینی طی شد، هدایت در توس، آرامگاه فردوسی را می‌بیند و از مزار غزّالی بازدید می‌کند. در ازبکستان در شهر نیچرودک، به دیدار مزار و موزهٔ او می‌رود.<ref name= "safarbistochahar"/>{{سخ}}
در این سفر که از راه زمینی طی شد هدایت در توس، آرامگاه فردوسی را می‌بیند و از مزار غزّالی بازدید می‌کند و در ازبکستان در شهر نیج‌رودک، بر مزار رودکی می‌رود و از موزهٔ این شاعر دیدن می‌کند.<ref name= "safarbistochahar"/>{{سخ}}هدایت که این سفر بیشتر وقت خود را به مطالعۀ نسخههای خطی نفیس و منحصربه‌فردِ کتابخانۀ دانشگاه تاشکند می‌گذراند دربارهٔ این سفر به حسن شهیدنورایی می‌نویسد:
هدایت دربارهٔ این سفر به حسن شهیدنورایی می‌نویسد:
:''باری، جای شما خالی، به‌طور غلط‌انداز به‌همراهی آقایان دکتر سیاسی و دکتر کشاورز از طرف انجمن فرهنگی برای ۱۵ روز به‌مناسبت جشن ۲۵سالۀ دانشگاه تاشکند دعوت به آن صفحات شدیم. من هم دعوت را اجابت کردم و حالا دو هفته می‌گذرد که از مسافرت برگشته‌ام. برای اشخاص کنجکاو و پر از انرژی چیزهای دیدنی و مقایسه‌کردنی بسیار داشت و آینۀ عبرت به‌شمار می‌رفت که در مدت ۲۵ سال کم‌وبیش یک ملت عقب‌مانده در تمام شئونات فرهنگی و اجتماعی چه ترقیاتی کرده بود. روی‌هم‌رفته بسیار خوش گذشت؛ اما چه فایده که به مصداق مثل «شیخ‌حسن کشکت را بساب»، وقتی که از خواب پریدم باز جلو[ی] تغار کشک خودم را دیدم.''<ref>{{پک|هدایت|۱۳۷۹|ک= هشتادودو نامه به حسن شهیدنورایی|ص= ۵۱}}</ref>{{سخ}}
{{نقل‌قول|باری، جای شما خالی، به‌طور غلط‌انداز به‌همراهی آقایان دکتر سیاسی و دکتر کشاورز از طرف انجمن فرهنگی برای ۱۵ روز به مناسبت جشن ۲۵سالۀ دانشگاه تاشکند دعوت به آن صفحات شدیم. من هم دعوت را اجابت کردم و حالا دو هفته می‌گذرد که از مسافرت برگشته‌ام. برای اشخاص کنجکاو و پر از انرژی چیزهای دیدنی و مقایسه‌کردنی بسیار داشت و آئینۀ عبرت به‌شمار می‌رفت که در مدت ۲۵ سال کم‌وبیش یک ملت عقب‌مانده در تمام شئونات فرهنگی و اجتماعی چه ترقیاتی کرده بود. روی‌هم‌رفته بسیار خوش گذشت، اما چه فایده که به مصداق مثل «شیخ حسن کشکت را بساب» وقتی که از خواب پریدم باز جلو تغار کشک خودم را دیدم.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۷۹|ک= هشتادودو نامه به حسن شهیدنورایی|ص=۵۱}}</ref>}}
دستاورد دیگر این سفر که روز جمعه ۱۶آذر۱۳۲۴ را تاریخ ورود هدایت و همراهانش در تاشکند ثبت کرده همان شرححال معروف بهقلم صادق هدایت است که خانۀ فرهنگ شوروی از مهمانان درخواست می‌کند. اصل دستنوشتهٔ این شرححال، بنابه اظهار پروفسور د.س.کمیساروف، رایزن فرهنگی سفارت شوروی موقع سفر هیئت ایرانی به تاشکند و مترجم پاره‌ای از آثار هدایت به‌زبانِ روسی، در اختیار شرق‌شناس مشهور بانو «روزنفلد» بوده است. بانو روزنفلد از میزبانان هیئت ایرانی بود و این احتمال می‌رود که هدایت به درخواست و اصرار شخص او دست به نوشتن شرححال خود زده باشد. درهرحال روشن است که هدایت برای نوشتن آن شرححال زیر نوعی فشار و محذور بوده و به‌همین‌جهت آنچه نوشته است به‌هیچ‌وجه صورت معمولِ شرح‌حال‌نویسی را ندارد؛ درواقع این طور به‌نظر می‌رسد که هدایت کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد.<ref name= ''شرح‌حال‌نویسی''/>
[[پرونده:Hedayat&dostanash.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''ايستاده از راست: منوچهر مزینی، هدایت، یحیی خلوتی. پاريس، ۱۳۰۷ش'''</center>]]
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:Nima-asli231.jpg|60px|راست]] نیما زمستان۱۳۱۵ چنین نامهای به هدایت می‌نویسد:
:''دوست عزیز! چند تا کتابی را که توسط «[[بزرگ علوی]]» فرستاده بودید، خواندم. شما فقط یک خطای بزرگ مرتکب شده‌اید. این قبیل کتاب‌ها مثل «چمدان» و «[[وغ‌وغ ساهاب]]» به‌اندازهٔ فهم و شعور ملت ما نیست. این دوره که به ما می‌گویند ابنای آن هستیم از خیلی جهات که اساس آن مربوط به شرایط اقتصادی و مادی است فاقد این مزیت است. شما با این نُووِل‌ها که انسان میل می‌کند تمام آن را بخواند برای مرده‌ها، بی‌همه‌چیزها روی قبرشان چیزهایی راجع به زندگی و همه‌چیز ساخته‌اید. گربه را با زین طلا زین کرده‌اید، درصورتی‌که حیوان از این رَم می‌کند. بدین جهت اظهارنظر درخصوص نوول‌های شما نمی‌کنم. این کار خیلی زود است. فقط برای خود ما می‌تواند بی‌معنی نباشد. به‌طورکلی در نوول‌های شما انسان به سلطهٔ قوی و احساسات و فانتزی‌های شخصی برمی‌خورد. فکری که انسان می‌کند درخصوص پیدایش و تحول آن‌هاست؛ ولی در شکل کامل و سایر موارد مختلف می‌توان به‌طور دقیق‌تر تحت‌‌نظر گذاشت.''<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص= ۲۲۳و۲۲۴}}</ref>}}
نیما در یادداشت‌های روزانه خود نیز که عموماً به شخصیت‌ها و وقایع مهم آن روزگار، مستقیماً و بی‌هیچ ابایی نقد وارد کرده، تنها عدهٔ معدودی را ستوده که صادق هدایت در شمار آن‌هاست:
{{گفتاورد تزیینی|هدایت را مداحانِ هدایت کشتند. برای من گفته بود. هدایت را دستجات چپ و راست کشتند. خودش هم دم نزد و من هم نزدم. برای اینکه افکار ملتش را دوست داشت...<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۴۵}}</ref> هدایت در صدر نویسندگان امروز ماست؛ زیرا هدایت انسانی غیر از انسان‌های امروز ماست. دوست و مرید او [[بزرگ علوی|علوی]] این را نمی‌دانست؛ اما [هدایت] نواقصی هم دارد که من به او گفته‌ام.<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۱۷۹}}</ref> هدایت هم اخیراً همین‌طور رنج می‌برد. حتی رفقای نزدیک به او هم از رنج او خبر نداشتند. به من متصل تکرار می‌کرد که «هر انسانی در زندگی‌اش تنهاست.»<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۲۰۹}}</ref> نکته این است که هدایت بهترین نویسندهٔ ایران بود؛ ولی خامی‌هایی هم دارد. بعضی‌ها را به‌قول خودش که می‌گفت با کمال عجله نوشته و به مطبعه داده بود...<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۲۱۹}}</ref> دوست‌داران حسابی ایران: [[ذبیح بهروز|بهروز]]، [[محمد مقدم]]، هدایت مرحوم و... X نویسنده است و غول نویسنده است و شپش نویسنده است. جوان هنوز نمی‌داند که نویسنده صادق هدایت است.<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص= ۲۵۸}}</ref>}}
===هدایت از چشم دیگران===
====[[نیما یوشیج]]====
نیما یوشیج، در نامهای بهتاریخ زمستان۱۳۱۵، به هدایت چنین می‌نویسد:
{{نقل‌قول|[[پرونده:Nima-asli231.jpg|60px|راست]] دوست عزیز! چندتا کتابی را که توسط «[[بزرگ علوی]]» فرستاده بودید، خواندم. شما فقط یک خطای بزرگ مرتکب شده‌اید. این قبیل کتاب‌ها، مثل «چمدان» و «وغ‌وغ ساهاب» به اندازهٔ فهم و شعور ملت ما نیست. این دوره که به ما می‌گویند ابنای آن هستیم، از خیلی جهات، که اساس آن مربوط به شرایط اقتصادی و مادی است، فاقد این مزیت است. شما با این نوول‌ها که انسان میل می‌کند تمام آن را بخواند، برای مرده‌ها، بی‌همه‌چیزها روی قبرشان چیزهایی راجع‌به زندگی و همه‌چیز ساخته‌اید. گربه را با زین طلا زین کرده‌اید، درصورتی که حیوان از این رَم می‌کند. بدین جهت اظهارنظر درخصوص نوول‌های شما نمی‌کنم. این کار خیلی زود است. فقط برای خود ما می‌تواند بی‌معنی نباشد. به‌طور کلی و اساسی در نوول‌های شما انسان به سلطهٔ قوی و احساسات و فانتزی‌های شخصی برمی‌خورد. فکری که انسان می‌کند در خصوص پیدایش و تحول آن‌هاست؛ ولی در شکل کامل و سایر موارد مختلف را می‌توان به‌طور دقیق‌تر در تحت‌‌نظر گذاشت.<ref>{{پک|طاهباز|۱۳۷۶|ک= بوف کور (دربارهٔ زندگی و هنر صادق هدایت)|ص=۲۲۳و۲۲۴}}</ref>}}
همچنین نیما، در یادداشت‌های روزانه خود که در آنها عموماً به شخصیت‌ها و وقایع مهم آن روزگار، مستقیماً و بی‌هیچ ابایی نقد وارد می‌کرده، تنها عدهٔ معدودی را می‌ستاید که صادق هدایت در شمار آن‌هاست:
{{نقل‌قول|هدایت را مداحانِ هدایت کشتند. برای من گفته بود. هدایت را دستجات چپ و راست کشتند. خودش هم دم نزد و من هم نزدم. برای اینکه افکار ملتش را دوست‌داشت...<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص=۴۵}}</ref>هدایت در صدر نویسندگان امروز ماست. زیرا هدایت انسانی غیر از انسان‌های امروز ماست. دوست و مرید او [[بزرگ علوی|علوی]] این را نمی‌دانست؛ اما [هدایت] نواقصی هم دارد که من به او گفته‌ام.<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص=۱۷۹}}</ref> هدایت هم اخیراً همین‌طور رنج می‌برد. حتی رفقای نزدیک به او هم از رنج او خبر نداشتند. به من متصل تکرار می‌کرد که «هر انسانی در زندگی‌اش تنهاست.»<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص=۲۰۹}}</ref> نکته این است که هدایت بهترین نویسندهٔ ایران بود؛ ولی خامی‌هایی هم دارد. بعضی‌ها را به‌قول خودش که می‌گفت با کمال عجله نوشته و به مطبعه داده بود... <ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص=۲۱۹}}</ref> دوست‌داران حسابی ایران: بهروز، [[محمد مقدم]]، صادق هدایت مرحوم و... X نویسنده است و غول نویسنده است و شپش نویسنده است، جوان هوز نمی‌داند که نویسنده صادق هدایت است.<ref>{{پک|یوشیج|۱۳۹۶|ک= یادداشت‌های روزانهٔ نیما یوشیج|ص=۲۵۸}}</ref>}}
====[[محمدعلی جمال‌زاده]]====
====[[محمدعلی جمال‌زاده]]====
جمال‌زاده در نامهای به محمود کتیرانی می‌نویسد:
[[پرونده:Jamalzad.jpg|60px|راست]] جمال‌زاده در نامهای به محمود کتیرانی می‌نویسد:
{{نقل‌قول|[[پرونده:Jamalzad.jpg|60px|راست]]این کندوکاو در جزییات زندگانی نویسندگان از عادات فرنگی‌هاست و در عادات و رسوم ما مشرق‌زمینی‌ها زیاد دیده نشده است و شاید بهتر هم همین باشد. من معتقدم که آثار و کتاب‌های هدایت بهترین معرف او هستند و جوهر و چکیده روح او در کتاب‌هایش است و این همه جستجو در جزییات زندگی او زیاد معنی و لزومی ندارد. باید به‌گفته پرداخت و زیاد در پی گوینده نبود.{{سخ}}
:''این کندوکاو در جزییات زندگانی نویسندگان از عادات فرنگی‌هاست و در عادات و رسوم ما مشرق‌زمینی‌ها زیاد دیده نشده است و شاید بهتر هم همین باشد. من معتقدم که آثار و کتاب‌های هدایت بهترین معرف او هستند و جوهر و چکیده روح او در کتاب‌هایش است و این‌همه جست‌وجو در جزییات زندگی او زیاد معنی و لزومی ندارد. باید به گفته پرداخت و زیاد درپی گوینده نبود.
من معتقدم اگر در آخرین ایام عمرش، صادق هدایت در پاریس با اشخاص بهتر و مرتب‌تری نشست‌وبرخاست پیدا کرده بود که اهل خمر و دود و غیره نباشند، خودکشی نمی‌کرد(یا شاید نمی‌کرد.)<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۱۹و۲۰}}</ref>}}
:من معتقدم اگر در آخرین ایام عمرش، صادق هدایت در پاریس با اشخاص بهتر و مرتب‌تری نشست‌وبرخاست پیدا کرده بود که اهل خمر و دود و... نباشند خودکشی نمی‌کرد (یا شاید نمی‌کرد).''<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۱۹و۲۰}}</ref>
====[[پرویز ناتل خانلری]]====
====[[پرویز ناتل خانلری]]====
پرویز ناتل خانلری، شعر مشهور «عقاب» خود را به صادق هدایت تقدیم کرده بود و اولین بار نیز، پیش از آنکه این شعر را برای کسی بخواند، برای هدایت خوانده بود.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= رنجبر|عنوان=شعر عقاب خانلری و صادق هدایت}}</ref> همچنین او در جایی دیدگاه خود را در رابطه با هدایت چنین بیان می‌کند:
[[پرونده:Parviz Khanlari.jpeg|60px|راست]] پرویز ناتل خانلری، شعر مشهور «[[عقاب]]» خود را به صادق هدایت تقدیم کرده بود و اولین بار نیز پیش از آنکه این شعر را برای کسی بخواند برای هدایت خواند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= رنجبر|عنوان= شعر عقاب خانلری و صادق هدایت|ژورنال= حافظ|شماره= ۹|ص=}}</ref> ناتل در جایی دیدگاه خود را دربارهٔ هدایت چنین بیان می‌کند:
{{نقل‌قول|[[پرونده:Parviz Khanlari.jpeg|60px|راست]]صادق هدایت نویسنده‌ای است که بی‌شک از نام‌آورترین نویسندگان این سال‌های اخیر است و آن «شاهکار» آخرین او پرده‌ٔ ابهامی بر زندگانیش کشید که شاید اگر به همین منوال پیش برویم در فاصله‌ای دورتر، او جز افسانه‌ها قرار گیرد. نام صادق هدایت در پاره‌ای از نقاط گیتی بهعنوان معرف شیوهٔ نوین داستان‌سرایی و قصه‌نویسی در ایران نزد همگان شناخته شده است.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۲۱۱}}</ref>}}
:''صادق هدایت نویسنده‌ای است که بی‌شک از نام‌آورترین نویسندگان این سال‌های اخیر است و آن «شاهکار» آخرین او پرده‌ٔ ابهامی بر زندگانیش کشید که شاید اگر به همین منوال پیش برویم در فاصله‌ای دورتر، او در شمار افسانه‌ها قرار گیرد. نام صادق هدایت در پاره‌ای از نقاط گیتی، معرف شیوهٔ نوین داستان‌سرایی و قصه‌نویسی در ایران نزد همگان است.''<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۱}}</ref>
====دیدگاه [[مجتبی مینوی]] دربارهٔ [[گروه ربعه]] و هدایت====
{{نقل‌قول|[[پرونده:Hedayat.darbareh.minovi.jpg|60px|راست]] بیست سال پیش بود که آن دایره به‌وجود آمد. دایره‌ای که اسمش را ربعه گذاشتیم... هریک از ما شخصیت خود را داشت و زیر بار رئیس نمی‌رفتیم؛ اما در حب و هنر هم‌رأی بودیم و در خیلی از جنبه‌ها اشتراک و شباهت داشتیم. اجتماع ما غالباً در قهوه‌خانه‌ها و رستوران اتفاق می‌افتاد و این را از مقولهٔ تجاهر به فسق نشمارید. گاهی مشروب‌های قوی‌تر از آب هم بی‌پرده‌پوشی می‌نوشیدیم... ما شاید آن روزگار گمان می‌کردیم که چون قدر مقام نویسندگی هدایت را می‌شناسیم، او را تشویق می‌کنیم؛ اما حقیقت مطلب این بود که او موجب تشویق ما بود و در هریک از ما لیاقتی می‌یافت آن را به‌کار می‌انداخت.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۵۳و۲۵۴}}</ref>}}
====دیدگاه [[مجتبی مینوی]] دررابطه با گروه ربعه و هدایت====
[[پرونده:HedayatVaMinovi.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''صادق هدایت همراه با [[مجتبی مینوی]]، شاه‌عبدالعظیم، ۱۹۳۳میلادی'''</center>]]
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:Dehkhoda.Aliakbarkhan.jpg|60px|راست]] [[محمد پروین گنابادی]] از دوستان و یاران نزدیکِ دهخدا و هدایت نقل کرده است:
{{نقل‌قول|[[پرونده:Hedayat.darbareh.minovi.jpg|60px|راست]]بیست سال پیش بود که آن دایره در وجود آمد، دایره‌ای که اسمش را ربعه گذاشتیم. این اسم یک نوع دهن کجی بود به آن جماعتی که ایشان را به اسم ادبای سبعه می‌شناختیم. هم آنها از هفت نفر بیشتر بودند و هم ما از چهار نفر، اما آنها هزار و هزار دل داشتند. درحالیکه ما یگانه بودیم، هریک از ما شخصیت خود را داشت و زیر بار رئیس نمی‌رفتیم؛ اما در حب و هنر هم‌رأی بودیم و در خیلی از جنبه‌ها اشتراک و شباهت داشتیم. اجتماع ما غالباً در قهوه‌خانه‌ها و رستوران اتفاق می‌افتاد و این را از مقولهٔ تجاهر به فسق نشمارید، ماهی مشروب‌های قوی‌تر از آب هم بی‌پرده‌پوشی می‌نوشیدیم... ما شاید آن روزگار گمان می‌کردیم که چون قدر مقام نویسندگی هدایت را می‌شناسیم، او را تشویق می‌کنیم؛ اما حقیقت مطلب این بود که او موجب تشویق ما بود و در هریک از ما لیاقتی می‌یافت، آن را به‌کار می‌انداخت.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۲۵۳و۲۵۴}}</ref>}}
:مرحوم دهخدا به صادق بسیار علاقه‌مند بود و او را نویسنده‌ای توانا و هنرمندی شایسته و رادمردی شریف می‌دانست. بااینکه برحسب خصوصیاتی که در تنظیم [[لغت‌نامه|لغت‌نامهٔ]] خود به‌کار می‌برد قرار بود و هم‌اکنون نیز این قرار پایدار است که شرحِ‌حال نامداران و شخصیت‌های معاصر، هرچند جنبهٔ جهانی داشته باشند تا هنگامی که درقیدحیات‌اند، نوشته نشود که مبادا برحسبِ [حبّ] و بغض، حمل بر خصوصی و شخصی شود؛ اما هنگامی که دکتر [[جعفر شهیدی|شهیدی]] حرف «صاد» را تنظیم می‌کرد روزی نزد دهخدا آمد و گفت:
::''«شما دستور داده بودید شرحِ‌حال صادق هدایت در این کتاب بیاید؛ بنابراین بهتر است از خود صادق خواهش کنیم شرح مختصری بهقلم خودش بنویسد.»''
:سپس [دهخدا] به من رو کرد و گفت: ''«تو صادق را می‌بینی؟»''
:گفتم: ''«آری.»''
:گفت: ''«از قولِ من به او بگو بهقلم خودش شرحِ‌حالی بنویسد و چون مدتی است خودش را هم ندیده‌ام سری به اینجا بزند.»''
:گفتم: ''«من می‌توانم صادق را وادار کنم که به اینجا بیاید؛ اما دربارۀ نوشتن شرحِ‌حالی بهقلم خودش، تردید دارم که چنین پیشنهادی را بپذیرد.»''
:روز بعد در کافه فردوسی صادق را دیدم و چون به اخلاق او آشنایی داشتم گفتم: ''«دهخدا حال تو را می‌پرسید و می‌گفت دلم برای صادق تنگ شده است.»''
:سری تکان داد و گفت: ''«من هم مدتی است او را ندیده‌ام این روزها به منزلش می‌روم.»''
:و ازقضا فردای آن روز پیش‌ازظهر نزد دهخدا آمد و به‌قول خودش پس از چاق‌سلامتی، دهخدا شرحی دربارۀ علاقۀ خود به صادق بیان کرد و به‌ویژه یادآور شد که:
::''«من از معاصرانی که درقیدحیات‌اند تنها می‌خواهم شرحِ‌حال تو را آن‌هم بهقلم خودت، در لغت‌نامه بیاورم؛ بنابراین انتظار دارم این خواهش مرا بپذیری و به میل خودت شرحِ‌حالی بنویسی.»''
:صادق با همان شیوهٔ همیشگی خنده‌ای سرداد و گفت: ''«زکی، شرححال من، ولش!»''
:دهخدا بااصرار گفت: ''«صادق‌جان شوخی را ول کن و شرححال بنویس.»''
:اما پاسخ صادق پس از چندین بار خواهش و تمنا همان خنده‌ٔ شوخ‌آمیز و «زکی» و «ولش» بود و به‌هیچ‌وجه حاضر نشد چنین چیزی بنویسد تا سرانجام از منابع دیگر و اطلاعات خودِ دهخدا شرححال وی را نوشتند. آمدنِ هدایت به منزل دهخدا در اوایل سال۱۳۲۹ بود که چند ماه بعد به پاریس رفت و ازقضا شرح‌حالش در لغت‌نامه هنگامی چاپ شد که صادق در آنجا انتحار کرده بود.}}
====[[بزرگ علوی]]====
====[[بزرگ علوی]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:Bozorg5.jpg|60px|راست]] پس از [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] که در سال۱۳۲۹ه.ق.، کتاب «[[یکی بود یکی نبود]]» را منتشر کرد و در زبان فارسی راه نوینی در داستان‌نویسی باز کرد، صادق هدایت بزرگ‌ترین نویسنده‌ای است که توانست با کشف زبان مخصوص به خود که مستقیماً از زبان سادهٔ مردم و دردمندان ایران مایه گرفته است، در داستان‌های کوتاه خود ادبیاتی در وصف زندگی مردم به‌وجودآورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۲۷۵}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:Bozorg5.jpg|60px|راست]] پس از [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] که در سال۱۳۲۹ه.ق کتاب «[[یکی بود یکی نبود]]» را منتشر کرد و راه نوینی در داستان‌نویسیِ فارسی باز کرد صادق هدایت بزرگ‌ترین نویسنده‌ای است که توانست با کشف زبان مخصوص به خود که مستقیماً از زبان سادهٔ مردم و دردمندان ایران مایه گرفته است در داستان‌های کوتاه خود ادبیاتی در وصف زندگی مردم به‌وجود آورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۷۵}}</ref>}}
====[[غلام‌حسین یوسفی]]====
====[[غلام‌حسین یوسفی]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:Gholamhosin yosefi.jpg|60px|راست]]داستان‌های هدایت را که می‌خوانیم، زندگی در نظرمان دگرگون می‌شود. از روزگار نوجوانی، برخی از ایام زندگانی من نیز مانند بسیاری از افراد نسل ما با خواندن آثار صادق هدایت و تأمل در آنها بارور شده است؛ ازاین‌رو له او بسیار به او مدیونیم که به ساعات زیادی از حیات ما روح و معنی بخشیده است. اگر امروز برخی از جلوه‌های فریبندهٔ زندگی، برای کسانی از ما چندان جاذبه‌ای ندارد، شاید این حالت تاحدودی نتیجهٔ انس با هدایت است که از آن سال‌ها چشم ما را به افق وسیع اندیشه، آزادگی، انسان‌دوستی و همت بلند می‌گشود و به‌قدر استعداد خود از آثارش کسب فیض می‌کردیم.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص= ۱۶۳و۱۶۴}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:Gholamhosin yosefi.jpg|60px|راست]] داستان‌های هدایت را که می‌خوانیم زندگی در نظرمان دگرگون می‌شود. از روزگار نوجوانی، برخی از ایام زندگانی من نیز مانند بسیاری از افراد نسل ما با خواندن آثار صادق هدایت و تأمل در آنها بارور شده است؛ ازاین‌رو به او بسیار مدیونیم که به ساعات زیادی از حیات ما روح و معنی بخشیده است. اگر امروز برخی از جلوه‌های فریبندهٔ زندگی، برای کسانی از ما چندان جاذبه‌ای ندارد شاید این حالت تاحدودی نتیجهٔ انس با هدایت است که از آن سال‌ها چشم ما را به افق وسیع اندیشه، آزادگی، انسان‌دوستی و همت بلند می‌گشود و به‌قدر استعداد خود از آثارش کسب فیض می‌کردیم.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۶۳و۱۶۴}}</ref>}}
====[[جلال آل‌احمد]]====
====[[جلال آل‌احمد]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:Jalal002.jpg |60px|راست]]جامعه‌ای که هدایت و [[بوف کور]] را نفی می‌کند، ناچار در اثر هدایت نفی شده است. هدایت نه‌تنها جایی در واقعیت‌ها ندارد؛ بلکه دنیای حقایق پر از ابتذال و پر از فقر و مسکنت نمی‌تواند جای او باشد. هدایت «بوف کور» بیگانه است. او ناچار به مرگ می‌گریزد، مرگی که دوسه بار او را برای خودکشی به‌کوشش واداشته است. هدایت اگرچه با بوف کور هوای حکومت پیش از شهریور۱۳۲۰ را ابدی کرده است؛ اما انگار که با فرهنگ اسلامی بریده است و حتی با آن کین می‌توزد. [[علویه خانم]]، [[محلل]] و [[انیران]] به‌جای خود؛ در هیچ‌جا از کار وسیع او اثری از دورهٔ اسلامی نمی‌بینیم. کوشش او گاهی در راهی است که به زردشتی بازی دورهٔ پیش از شهریور۱۳۲۰ مدد می‌دهد. و آیا به این دلیل نیست که خود او دست آخر همان سگ ولگرد را می‌ماند؟<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۶۴۲و۶۴۳}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:Jalal002.jpg |60px|راست]] جامعه‌ای که هدایت و [[بوف کور]] را نفی می‌کند ناچار در اثر هدایت نفی شده است. هدایت نه‌تنها جایی در واقعیت‌ها ندارد؛ بلکه دنیایِ حقایق پر از ابتذال و پر از فقر و مسکنت نمی‌تواند جای او باشد. هدایت «بوف کور» بیگانه است. او ناچار به مرگ می‌گریزد، مرگی که دوسه بار او را برای خودکشی به‌کوشش واداشته است. هدایت اگرچه با بوف کور هوای حکومت پیش از شهریور۱۳۲۰ را ابدی کرده است؛ اما انگار که با فرهنگ اسلامی بریده است و حتی با آن کین می‌توزد. «علویه‌خانم»، «محلل» و «انیران» به‌جای خود؛ در هیچ‌جا از کار وسیع او اثری از دورهٔ اسلامی نمی‌بینیم. کوشش او گاهی در راهی است که به زردشتی‌بازیِ دورهٔ پیش از شهریور۱۳۲۰ مدد می‌دهد. و آیا به این دلیل نیست که خود او دست آخر همان [[سگ ولگرد]] را می‌ماند؟<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۶۴۲و۶۴۳}}</ref> چراکه جامعهٔ زیستیِ هدایت، بهدلیل عقاید و افکارش، او را پس زدند.<ref name= ''طرد هدایت''/>}}
====[[احسان طبری]]====
====[[احسان طبری]]====
{{نقل‌قول|[[پرونده:TabariOnHedayat.jpg|60px|راست]] هدایت از کسانی است که در دوران تحول و تجدد کشور ما، در رشد ادبیات نوین و زبان فارسی نقش عمده‌ای را بازی کرده و در روح زمان خود مؤثر بوده است. بااینکه ابتکار به‌کاربردن زبان عامیانه در ادبیات را باید به [[علی‌اکبر دهخدا|دهخدا]] منسوب داشت؛ ولی کسی که این کار را با قدرت و صلاحیت و مهارت کامل انجام داده و با آثار خود زبان فارسی را دقیق‌تر و بیان‌کننده‌تر ساخته، هدایت است. درواقع هدایت زبان بی‌روح «روزنامه‌ای» را که پر از تعبیرات قالبی و اصطلاحات بخشنامه‌ای و ترکیبات خنک و تشبیهات تکرارشده و کسالت‌آور است، به‌کلی دور انداخته. زبان زنده و دقیق و نافذ مردم را برای بیان زندگی و احساسات آنها انتخاب کرده است.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۲۶۵}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:TabariOnHedayat.jpg|60px|راست]] هدایت از کسانی است که در دوران تحول و تجدد کشور ما در رشد ادبیات نوین و زبان فارسی نقش عمده‌ای را بازی کرده و در روح زمان خود مؤثر بوده است. بااینکه ابتکار به‌کاربردن زبان عامیانه در ادبیات را باید به [[دهخدا]] منسوب دانست؛ ولی کسی که این کار را با قدرت و صلاحیت و مهارت کامل انجام داد و با آثار خود، زبان فارسی را دقیق‌تر و بیان‌کننده‌تر ساخت، هدایت است. درواقع هدایت زبان بی‌روح «روزنامه‌ای» را که پر از تعبیرات قالبی و اصطلاحات بخشنامه‌ای و ترکیبات خنک و تشبیهات تکرارشده و کسالت‌آور است به‌کلی دور انداخته، زبان زنده و دقیق و نافذ مردم را برای بیان زندگی و احساسات آنها انتخاب کرده است.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۶۵}}</ref>}}
====احمد فردید====
====احمد فردید====
{{نقل‌قول|[[پرونده:AhmadFardidOnHedayat.jpg|60px|راست]]بر این باور هستم که صادق هدایت، روی‌هم‌رفته، نویسنده‌ای بود «نیست‌انگار» (احمد فردید). آدمی بود که مانند همهٔ هنرمندان و نویسندگان باخترزمین حوالت تاریخی او چنین آمده بود که آنچه برای او اصالت داشته باشد، همان «من» و «ما»ی انسانی باشد، نه حق و حقیقت به‌طور مطلق. هدایت بیش از هر چیز، قلندرمآب و عارف‌منش بود؛ اما قلندرمآب و عارف‌منش فرنگی‌مآب. او از دیدگاه من یک «صوفی فرنگی» بود... هدایت هیچ‌گاه به مارکسیسم نپیوست و گرایش او به روس از دلبستگی او به مارکسیسم و کمونیسم نبود؛ از تأثیر ژرفی بود که ادبیات و روح عرفانی روس در او بخشیده بود. هدایت در آغاز جوانی چندی از «شوونیسم» بعضی از اشخاص که مد روز شده بود، تأثیر گرفت، ولی به‌هرحال با دین اسلام از نظر اصولی کاری نداشت و در این زمینه چنین می‌اندیشید که درخت را از میوه‌اش باید شناخت و با این ترازو، اوضاع و احوال کشورهای اسلامی را می‌سنجید...<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۶۱۸ تا ۶۲۰}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:AhmadFardidOnHedayat.jpg|60px|راست]] بر این باورم که صادق هدایت، روی‌هم‌رفته، نویسنده‌ای بود «نیست‌انگار». آدمی بود که مانند همهٔ هنرمندان و نویسندگان باخترزمین حوالت تاریخی او چنین آمده بود که آنچه برای او اصالت داشته باشد همان «من» و «ما»ی انسانی باشد، نه حق و حقیقت به‌طور مطلق. هدایت بیش از هرچیز، قلندرمآب و عارف‌منش بود؛ اما قلندرمآب و عارف‌منش فرنگی‌مآب. او از دیدگاه من یک «صوفی فرنگی» بود... هدایت هیچ‌گاه به مارکسیسم نپیوست و گرایش او به روس از دلبستگی او به مارکسیسم و کمونیسم نبود؛ از تأثیر ژرفی بود که ادبیات و روح عرفانی روس در او بخشیده بود. هدایت در آغاز جوانی، چندی از «شوونیسم» بعضی از اشخاص که مد روز شده بود، تأثیر گرفت؛ ولی به‌هرحال با دین اسلام از نظر اصولی کاری نداشت و در این زمینه چنین می‌اندیشید که درخت را از میوه‌اش باید شناخت و با این ترازو، اوضاع و احوال کشورهای اسلامی را می‌سنجید... .<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۶۱۸تا۶۲۰}}</ref>}}
====آیت الله سیدعلی خامنه‌ای====
{{نقل‌قول|[[پرونده:LeaderOnHedayat.jpg|60px|راست]] یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود، البته حالا این‌طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است. هرکس می‌خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را می‌آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتی دارد؛ اما نقاط ضعفی هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‌های معروف دنیا مقایسه کنید چه نویسنده‌های روسی، چه نویسنده‌های فرانسوی، چه نویسنده‌های انگلیسی؛ اینهایی که رمانهای معروف را خلق کردند و داستان‌های بزرگ را نوشتند درمقابل آنها بچه‌ٔ کوچکی است! البته او در ایران جایگاهی دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد و نه بیشتر. آدم نباید اسیر مُد باشد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2597|عنوان= دیدار اعضای گروه ادب‌وهنر صدا}}</ref>}}
====سیدعلی خامنه‌ای====
{{نقل‌قول|[[پرونده:LeaderOnHedayat.jpg|60px|راست]]یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود، البته حالا این‌طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است، هرکس می‌خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را می‌آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتی دارد؛ اما نقاط ضعفی هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‌های معروف دنیا مقایسه کنید، چه نویسنده‌های روسی، چه نویسنده‌های فرانسوی، چه نویسنده‌های انگلیسی؛ اینهایی که رمانهای معروف را خلق کردند و داستان‌های بزرگ را نوشتند، در مقابل آنها بچه‌ٔ کوچکی است! البته او در ایران جایگاهی دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد، و نه بیشتر؛ آدم نباید اسیر مُد باشد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2597|عنوان=بیانات در دیدار اعضای گروه ادب و هنر صدای جمهوری اسلامی ایران}}</ref>}}
====یوسف اسحاق‌پور====
====یوسف اسحاق‌پور====
{{نقل‌قول|[[پرونده:YosufEshaghpourOnHedayat.jpg|60px|راست]]«کسانی هستند که از بیست‌سالگی شروع به جان‌کندن می‌کنند.» این حرف صادق هدایت است، بزرگ‌ترین نویسندهٔ ایران نوین، کسی که درست شرح همین جان‌کندن را نوشته است. همهٔ جادو و جنبلی که کرده‌اند تا مگر آفت هدایت به جان کسی نزند و خودکشی‌اش یک امر شخصی تلقی شود، برای این بوده که نخواسته‌اند همین نکته را ببینند: از زندگی بیزار بود، وجودش اشکال داشت، دیوانه بود، انحراف داشت، بازماندهٔ گروهی بود که دورانش به‌سر رسیده بود. خوب، که چه؟ هر اثری همین است؛ هر اثری بازتاب طنین غیرشخصی‌ترین عناصر زندگی آدمی در قالب فردی‌ترین و مخفی‌ترین آن‌هاست. منتها هدایت [[زنده‌به‌گور]] فردی به‌معنای دقیق کلمه نبود.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۱۰۱}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:YosufEshaghpourOnHedayat.jpg|60px|راست]] «کسانی هستند که از بیست‌سالگی شروع به جان‌کندن می‌کنند.» این حرف صادق هدایت است بزرگ‌ترین نویسندهٔ ایران نوین. کسی که درست شرح همین جان‌کندن را نوشته است. همهٔ جادو و جنبلی که کرده‌اند تا مگر آفت هدایت به جان کسی نزند و خودکشی‌اش یک امر شخصی تلقی شود برای این بوده که نخواسته‌اند همین نکته را ببینند: از زندگی بیزار بود، وجودش اشکال داشت، دیوانه بود، انحراف داشت، بازماندهٔ گروهی بود که دورانش به‌سر رسیده بود. خوب، که چه؟ هر اثری همین است؛ هر اثری بازتاب طنین غیرشخصی‌ترین عناصر زندگی آدمی در قالب فردی‌ترین و مخفی‌ترین آن‌هاست. منتها هدایتِ [[زنده‌به‌گور]]، فردی به‌معنای معمولی کلمه نبود.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۰۱}}</ref>}}
====سهیلا شهشهانی====
====سهیلا شهشهانی====
{{نقل‌قول|[[پرونده:SoheilashahshahaniOnhedayat.jpg|60px|راست]]صادق هدایت پایه‌گذار رشتهٔ انسان‌شناسی در ایران بود. او به‌طور منظم شروع به گردآوری ترانه‌های عامیانه و قصه و لالایی و بازی بچه‌ها و عقاید عامیانه و بالاخره تهیه و نشر یک طرح برای گردآوری فولکلور و روش تحقیق کرد. این فعالیت‌ها را هدایت طی ۱۴ سال در سه نوشتهٔ مهم به رشتهٔ تحریر درآورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۵۱}}</ref> در درون نوشته‌های هدایت اشاراتی می‌بینیم که نشانهٔ اطلاع او از برخی نوشته‌ها و مکاتب رشتهٔ انسان‌شناسی است. او مستقیماً از «ادوارد تایلر» انگلیسی (پایه‌گذار انسان‌شناسی و مکتب تحول‌گرا) یاد می‌کند و نقل‌قولی از کتاب «فرهنگ بدوی» او راجع‌به بازماندن آداب و رسوم «تمدن پست» در درون «تمدن عالی» می‌آورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۵۵}}</ref>}}
{{نقل‌قول|[[پرونده:SoheilashahshahaniOnhedayat.jpg|60px|راست]] صادق هدایت پایه‌گذار رشتهٔ انسان‌شناسی در ایران بود. او به‌طور منظم شروع به گردآوری ترانه‌های عامیانه، قصه، لالایی، بازیِ بچه‌ها، عقاید عامیانه و بالاخره تهیه و نشر یک طرح با موضوع فولکلور و روش تحقیق آن کرد. این فعالیت‌ها را هدایت طی ۱۴ سال در سه نوشتهٔ مهم به رشتهٔ تحریر درآورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۵۱}}</ref> در نوشته‌های هدایت اشاراتی می‌بینیم که نشانهٔ اطلاع او از برخی نوشته‌ها و مکاتب رشتهٔ انسان‌شناسی است. او مستقیماً از «ادوارد تایلر» انگلیسی (پایه‌گذار انسان‌شناسی و مکتب تحول‌گرا) یاد می‌کند و نقل‌قولی از کتاب «فرهنگ بدوی» تایلر راجع‌به بازماندن آداب و رسوم «تمدن پست» در درون «تمدن عالی» می‌آورد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۵۵}}</ref>}}
===نگاه هدایت به خود===
===نگاه هدایت به خود===
====غوره‌نشده، مویز شدیم====
====غوره‌نشده، مویز شدیم====
هدایت در نامهای به تقی رضوی می‌نویسد:
{{گفتاورد تزیینی|هدایت در نامهای به تقی رضوی می‌نویسد:
{{نقل‌قول|دیروز تمام آن [کتابی که فرستاده بودید] را خواندم و کارتی که در جوف آن بود دیدم. الحق که خوش‌سلیقه هستید و چهرهٔ دل‌آرامی را انتخاب کردید. امیدوارم از او کامیاب شوید؛ اما به‌درد بنده نمی‌خورد. چون که غوره نشده، تیرگی زندگی و بدی دوران مرا مویز کرده. اگر خواستید کارت بفرستید، تاریک، غمناک و مهیب باشد بیشتر دوست خواهم داشت. باری، ایران و مافی‌ها را زود فراموش کردید. حق هم دارید. تا می‌توانید این خواب خوفناک، این کابوس جانگداز را به‌یاد نیاورید.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص=۱۵۲}}</ref>}}
:''دیروز تمام آن [کتابی که فرستاده بودید] را خواندم و کارتی که در جوف آن بود دیدم. الحق که خوش‌سلیقه هستید و چهرهٔ دل‌آرامی را انتخاب کردید. امیدوارم از او کامیاب شوید؛ اما به‌درد بنده نمی‌خورد، چون که غوره نشده، تیرگیِ زندگی و بدی دوران مرا مویز کرده. اگر خواستید کارت بفرستید تاریک، غمناک و مهیب باشد بیشتر دوست خواهم داشت. باری، ایران و مافی‌ها را زود فراموش کردید. حق هم دارید. تا می‌توانید این خواب خوفناک، این کابوس جانگداز را به‌یاد نیاورید.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۱۵۲}}</ref>}}
====نارضایتی شخصی====
====نارضایتی شخصی====
هدایت در نامهای مورخ ۱۲فوریه۱۹۳۷، به [[مجتبی مینوی]] از ناتوانی خود برای انجام کارهای عملی و کسب درآمد می‌نویسد:
هدایت طی نامهٔ مورخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ به [[مجتبی مینوی]] از ناتوانی خود برای انجام کارهای عملی و کسب درآمد می‌نویسد:
{{نقل‌قول|... باوجود کبر سن برای زندگی به اندازهٔ طفل شیرخواری مسلح نیستم. حتی زبانی که حرف می‌زدم اینجا کسی نمی‌فهمد و به‌قدر یک غاز برایم ارزش ندارد. باید از سر نو همه‌چیز را یادگرفت و وارد مبارزه شد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۵۷}}</ref> }}
:''... با وجود کبر سن برای زندگی به‌اندازهٔ طفل شیرخواری مسلح نیستم. حتی زبانی که حرف می‌زدم، اینجا کسی نمی‌فهمد و به‌قدر یک غاز برایم ارزش ندارد. باید ازسرِنو همه‌چیز را یاد گرفت و وارد مبارزه شد.''<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۵۷}}</ref>
===نگاه هدایت به آثارش===
[[پرونده:BoufkourhedayetBeMinovi.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''متن تقدیمیِ هدایت به [[مجتبی مینوی|مینوی]] و تحشیهٔ مینوی بر آن'''</center>]]
[[پرونده:Hedayat.darbareh.minovi.jpg|60px|راست]]
===موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران===
===موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران===
====[[مجتبی مینوی]]====
====[[مجتبی مینوی]]====
[[پرونده:BoufkourhedayetBeMinovi.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''متنی که هدایت در ابتدای [[بوف کور]] تقدیم‌شده به مجتبی مینوی نوشته است.'''</center>{{سخ}}
ازنظرِ مصطفی فرزانه، در «[[گروه ربعه]]» که هدایت آن را همراهبا مینوی، [[مسعود فرزاد]] و [[بزرگ علوی]] بنیان می‌نهد مینوی ادیب‌تر و صاحب مطالعات بیشتر بود و هدایت محبت و احترام خاصی به او بروز می‌داد و در زمینهٔ تحقیقات ادبی و فلسفی نظر او را جدی می‌گرفت. هدایت بهتاریخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ از بمبئی نامهای برای مینوی به لندن می‌فرستد و در آن علاوه‌بر شرح مفصل مسافرت و دیده‌وشنیده‌های خود (کاری که از هدایت کمتر سر زده است) به‌سبک و لحن خودمانی از او به هند دعوت می‌کند.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۴۰}}</ref>{{سخ}}
از گوشت سگ حروم‌ترت. بمبئی ۱۸آوریل۳۷. ۱۰ ماه‌می واصل شد. لندن. مینوی.]]
و البته در جای دیگر، نظر هدایت دربارهٔ مینوی منفی است:
[[پرونده:Hedayat.darbareh.minovi.jpg|60px|راست]]از منظر مصطفی فرزانه، در «[[گروه ربعه]]» که هدایت آن را همراه با مینوی، [[مسعود فرزاد]] و [[بزرگ علوی]] بنیان می‌نهد، مینوی ادیب‌تر و صاحب مطالعات بیشتر بوده، هدایت محبت و احترام خاصی برای او قائل بوده و در زمینهٔ تحقیقات ادبی و فلسفی نظر او را جدی می‌گرفته است. هدایت در نامهای که بهتاریخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ از بمبئی برای مینوی به لندن می‌فرستد، گذشته از اینکه شرح مسافرت و دیده و شنیده‌های خود را با مفصلاً شرح می‌دهد(کاری که کمتر دیده شده است که هدایت انجام دهد)، به‌سبک و لحن خودمانی از او به هند دعوت می‌کند.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۳۴۰}}</ref>{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|همین دوست و آشنایی‌هایی که در لندن نشسته‌اند... تو بحبوحهٔ جنگ... آقای مینوی، آقای فرزاد. اول مینوی، بعد هم فرزاد... تو مخ لندن بست نشسته‌اند. معنی همکاری با انگلیسی‌ها را هم خوب می‌دانند و تازه سه‌قورت‌ونیمشان هم باقی است... آن‌وقت‌ها مینوی سنگ هیتلر را به سینه می‌زد. وقیحانه مجیز گوبلز را می‌گفت. حالا جیره‌خوار چرچیل شده است و چطور توجیه بکنند که چرا تو گُه غلطیده‌اند؟<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۲۴و۲۵}}</ref>}}
البته نظرات گاهی ضد و نقیض می‌شود:
{{نقل‌قول|همین دوست و آشنایی‌هایی که در لندن نشسته‌اند... تو بحبوحهٔ جنگ... آقای مینوی. آقای [[محسن فرزاد|فرزاد]]. اول مینوی، بعد هم فرزاد... تو مخ لندن بست نشسته‌اند، معنی همکاری با انگلیسی‌ها را هم خوب می‌دانند و تازه سه‌قورت و نیم‌شان هم باقیست... آن‌وقت‌ها مینوی سنگ هیتلر را به سینه می‌زد. وقیحانه مجیز گوبلز را می‌گفت. حالا جیره‌خوار چرچیل شده است و چطور توجیه بکنند که چرا تو گُه غلطیده‌اند؟<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۲۴و۲۵}}</ref>}}
[[پرونده:HedayatVaChoobak.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''در گردشی با [[صادق چوبک]]'''</center>]]
[[پرونده:HedayatWithRouzbeh.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''فرزند [[صادق چوبک|چوبک]]، روزبه در کنار هدایت'''</center>]]
====[[علی‌اصغر حکمت]]====
====[[علی‌اصغر حکمت]]====
[[پرونده:HedayatOnHekmat.jpg|60px|راست]] در سال۱۳۱۳، [[علی‌اصغر حکمت]] که آن زمان وزیر معارف بود، پس از انتشار جزوهٔ علی مقدم و صادق هدایت در رابطه با هزارهٔ فردوسی، بسیار خشمگین شد و شهربانی وارد ماجرا شد و از هدایت تعهد کتبی گرفت که تا اطلاع ثانوی، وی حق چاپ، نوشتن و کشیدن چیزی را ندارد. عمل علی‌اصغر حکمت که باعث شد هدایت ممنوع‌القلم و آثارش ممنوع‌الانتشار شود، منجر به عکس‌العملی ظریف از سمت هدایت گردید. بهنقل از [[بزرگ علوی]]:
{{نقل‌قول|[[پرونده:HedayatOnHekmat.jpg|60px|راست]] سال۱۳۱۳ علی‌اصغر حکمت که آن زمان وزیر معارف بود پس از انتشار جزوهٔ مقدم و هدایت درباب هزارهٔ فردوسی، بسیار خشمگین شد؛ درنتیجه شهربانی به ماجرا ورود کرد. از هدایت تعهد کتبی گرفتند که تا اطلاع ثانوی، حق چاپ، نوشتن و کشیدن چیزی را ندارد. این ممنوع‌القلم و الانتشارشدن، هدایت را واداشت تا واکنش ظریفی نشان دهد. [[بزرگ علوی]] تعریف می‌کند:
{{نقل‌قول| صادق هدایت آدم خوشمزه‌ای بود. یک شب آمد و به من گفت: «این حکمت می‌خواد نمایندهٔ مجلس بشه. ببین چی می‌گم، می‌دونی چی درست بکن، یک متن درست بکن که آقای علی‌اصغر حکمت، کاندید جامعهٔ یهودی‌ها، یعنی کاندید آن‌هاست.» آقا، این گرفت و من و چندنفر دیگر با کمک مالی مظفر فیروز در بحبوحهٔ انتخابات، آن را چاپ و در هوا پخش کردیم و با این‌کار علی‌اصغر حکمت ضربه خورد. چه ضربه‌ای.}}
:''صادق هدایت آدم خوشمزه‌ای بود. یک شب آمد و به من گفت: «این حکمت می‌خواد نمایندهٔ مجلس بشه. ببین چی می‌گم. می‌دونی چی درست بکن. یک متن درست بکن که آقای علی‌اصغر حکمت، کاندید جامعهٔ یهودی‌ها، یعنی کاندید آن‌هاست.» آقا، این گرفت و من و چند نفر دیگر با کمکِ مالیِ مظفر فیروز در بحبوحهٔ انتخابات، آن را چاپ و در هوا پخش کردیم و با این کار علی‌اصغر حکمت ضربه خورد. چه ضربه‌ای!''}}
همچنین [[صادق چوبک]] نیز خاطره‌ای از این اتفاق به‌یاد دارد:
[[صادق چوبک]] نیز خاطره‌ای از این اتفاق به‌یاد دارد:
{{نقل‌قول|هنگام انتخابات بود که دیدم یک آگهی یا این مضمون، با امضای «خاخام موشی حق‌نظر» در روزنامهٔ اطلاعات بیرون آمد: «از هم‌کیشان کلیمی و دوستان عزیز خواهشمندمم جناب آقای علی‌اصغر حکمت را بهعنوان نمایندهٔ کلیمیان انتخاب فرمایند.» که البته این کار هدایت بود.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۲۴و۳۲۵}}</ref>}}
:''هنگام انتخابات بود که دیدم یک آگهی با این مضمون و با امضای «خاخام موشی حق‌ِنظر» در روزنامهٔ اطلاعات بیرون آمد: «از هم‌کیشان کلیمی و دوستان عزیز خواهشمندم جناب آقای علی‌اصغر حکمت را بهعنوان نمایندهٔ کلیمیان انتخاب فرمایند.» که البته این کار هدایت بود.''<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۲۴و۳۲۵}}</ref>
[[پرونده:KartpostalHedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''کارت‌پستالی که صادق برای برادرش عیسی فرستاد'''</center>]]
===سیمای صادق هدایت===
===سیمای صادق هدایت===
آن‌طورکه در تصاویر مشاهده می‌شود، قامت صادق هدایت متوسط و اندامی بسیار باریک داشت. او عینک می‌زد و همیشه سیگاری بین انگشتانش بود. او حالت خون‌سرد، قیافهٔ تودار، ظاهر بی‌قید خود را همیشه حفظ می‌کرد، به‌طوری گفته می‌شود «هیچ چیزی که توجه ما را به خود جلب کند، در او نیست. مگر شاید در نظر دوستان صمیمیش که در او نوعی گیرندگی و زیبایی می‌دیدند.»<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۱۸}}</ref>{{سخ}}
صادق هدایت متوسط‌قامت بود و اندامی بسیار باریک داشت. عینک می‌زد و همیشه سیگاری بین انگشتان می‌گذاشت. او حالت خون‌سرد، قیافهٔ تودار و ظاهر بی‌قید خود را همیشه حفظ می‌کرد. مونتی در کتابش می‌نویسید: «هیچ چیزی که توجه ما را به خود جلب کند در او نیست. مگر شاید در نظر دوستان صمیمیش که در او نوعی گیرندگی و زیبایی می‌دیدند.»<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۱۸}}</ref>{{سخ}}
از نظر [[پرویز ناتل خانلری]]، روی‌هم‌رفته، قیافهٔ سمپاتیک و گیرایی داشت. از لحاظ لباس پوشیدن . آرایش ظاهری بدون اینکه هیچ تعمد خاصی در این کار داشته باشد یا قیدی را بر خود تحمیل کند، مرد بسیار مرتب و پاکیزه‌‌ای بود. لباس‌هایی که می‌پوشید، لباس شیک نبود، اما لباس مرتبی بود. در لباس پوشیدن نظم و ترتیب خاصی را پیاده می‌کرد که از نظم و ترتیب کلی او در حرکاتش ناشی می‌شد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۲۱۴}}</ref>
از نظر [[پرویز ناتل خانلری]] هدایت، روی‌هم‌رفته، قیافهٔ سمپاتیک و گیرایی داشت. از لحاظ لباس‌پوشیدن و آرایش ظاهری بدون اینکه هیچ تعمد خاصی در این کار داشته باشد یا قیدی را بر خود تحمیل کند مرد بسیار مرتب و پاکیزه‌‌ای بود. لباس‌هایی که می‌پوشید، شیک نبود؛ اما لباس مرتبی بود. در لباس‌پوشیدن نظم و ترتیب خاصی را پیاده می‌کرد که از نظم و ترتیب کلی او در حرکاتش ناشی می‌شد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۴}}</ref>
===خانه‌های محل زندگی صادق هدایت===
هدایت از زمان تولد تا آخرین سفرش به مقصد پاریس، هرگز خانه‌ای از خود نداشت و تمام عمر به‌استثنای زمانی که در سفر بود، در خانه پدری در اتاقی زندگی می‌کرد.<ref>{{پک|طاهر نوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر ۸|ص=۱۵۹}}</ref>
[[پرونده:Bar mazar hedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''اندیشهٔ [[اخوان]] تلفیقی از اندیشه‌های فردوسی، خیام، هدایت و باورهای شخصی خود بود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://karvand.persianblog.ir/aN3Bj5YoK4Cgn43LkyX4-%D8%B3%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A7%D9%84%D8%AB|عنوان= سه خاطره}}</ref>'''</center>]]
====خانهٔ اول: زادگاه صادق هدایت، خانهٔ جعفرقلی خان نیرالملک====
===خلق هدایت به‌روایت [[اخوان]]===
هدایت از ۲۷بهمن۱۲۸۱ تا سال۱۲۸۶ در این خانه می‌زیست. در خیابان لاله‌زار نو (مخبرالدوله سابق) تهران، خانه و باغ وسیعی متعلق به جعفرقلی‌خان نیرالملک، پدربزرگ صادق هدایت بود که امروزه بخشی از بنای آن در ضلع غربی خیابان لاله‌زار نو باقی مانده و در قسمت بزرگی از زمین آن ساختمان‌های جدید ساخته شده است. صادق هدایت در این خانه زاده شد. نیرالملک تا حدود سال۱۲۸۶ که این خانه را به حسن پیرنیا (مؤتمن‌الملک) فروخت و به خیابان خاقانی (کوشک بعدی) تغییر منزل داد، با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد. پنج سال از دوران کودکی صادق هدایت در خانه سپری شد.<ref>{{پک|طاهر نوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر ۸|ص=۱۶۰و۱۶۱}}</ref>
{{گفتاورد تزیینی|حکایت کرد مرا دکتر تقی تفضلی که سه‌تار خوش می‌نوازد و آزاده‌ای است افتاده و آدمی‌سیرت. [آنگاه] که در پاریس بودم، سال‌ها پیش، و هدایت نیز در پاریس بود گاه‌گاهی دیداری داشتیم و یک‌بار چنین پیش آمد که در گذرگاهی دیدمش خیابانی نزدیک خانهٔ من. گفتیم و شنفتیم و راهکی رفتیم پیاده، اگرچه من شوریده و رنجور بودم و او افسرده. و به خانه [که] رسیدیم خواندمش، پذیرفت و درون آمد. لختکی آسودیم. سرگرم تنقل و از ری و روم و بغداد سخن‌گفتن. مینایی از بادهٔ فرنگان داشتم، پیش گذاشتم. نم‌نمک لب ترکردیم تا کم‌کمک مستان شدیم و آنچنان‌تر. دیگر سخن را بازار نمانده بود. هر دو بر این بودیم. صفحاتی چند از الحان و نغمه‌های فرنگ به خانه داشتم، از همه دستی، گوناگون. خواستم آن صندوقچهٔ کوکی پیش آورم، شنیدن را. خواستم و برخاستم. لکن حرمت میهمان را، آن‌هم چنو عزیز میهمانی، به مشورت پرسیدم که از فلان‌وفلان خوش‌تر داری یا آن یک و آن دیگر و نام بردم تنی چند از فحول‌ائمهٔ شریف‌ترین الحان فرنگ را که همه را نیک می‌شناخت، به‌تمام‌وکمال و اشارتی کافی بود. دیدم که جواب نمی‌دهد. دیگران را نام بردم، باز جواب نداد. خاموش ماندم که او سخن گوید. نگفت؛ اما به‌پای خاست ساغری در دست، گریبان و گره زنار فرنگ گشوده، همچنان خاموش سوی پستوی حجره رفت، که آشنا بود. و باز آمد. سه‌تار من در دستش. به من داد و بازگشت به جای خویش و نشست بی‌آنکه سخنی گوید. به شگفت اندر شدم که به خبر می‌شنیدم او چنین ساز و سرودها خوش ندارد و شاد شدم که به عیان می‌دیدم نه چنان است. ساز کوک ترک داشت. نواختن گرفتم. نخست کرشمهٔ درآمدی ملایم و بعد و بعد همچنان تا بیشتر گوشه‌ها و فرازوفرودها. پنجه گرم شده بود، که ساز خوش بود و راه دلکش و جوان بودیم و شراب ما را نیک دریافته، حالتی رفت که مپرس. و صادق را می‌دیدم که سر می‌جنباند و گفتی به‌زمزمه چیزی می‌خواند. چون چندی برآمد، برخاست ساغر منش پُرکرده به دستی و به دیگر دست نُقل، پیش آمد و به من داد. نوشیدم شادی او را. ساغر تهی از من بستد و گفت: «افشاری» و به جای خویش بازگشت و بنشست خاموش و منتظر. من مقام دیگر کردم و دلیر بر اندام، گرم‌تر و بِهنجارتر. می‌رفتم و می‌رفتم همچنان دلیر. در پیچ‌وخم راهی باریک بودم به‌ظرافت و سوز که ناگاه شنیدم صیحه‌ای از صادق برآمد و گفت: «بس است! بس، بس» و گریستن گرفت به‌زار زار، که دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمیْ دشنام‌شنیده. ساز فروهشتم و سویش دویدم. دست فرا پیش آورد که به خویشم گذار. گذاشتم و لختی گذشت. باز به باده‌خوردن نشستیم و از این در و آن در سخن گفتیم. اما من مترصد بودم تا سخن را به جایی کشانم که از آن حال که رفت طُرفی دریابم. گویی بفراست دریافت. گفت: «همه آنچه تو شنیده‌ای از انکار من این عالم جادوئی را، خبر است و بیشتر خبرها دروغ، اما اگر من گاهی چنان گفته‌ام، نه از آن رو بوده است که منکر ژرفی و پاکی و شرف و عزت این الحانم. نه هرگز. من تاب این سحر ندارم که چنگ در جگرم می‌اندازد و همه درد و اندهان خفته بیدار می‌کند. تا سر منزل جنون می‌کشدم، می‌کُشدم. من تاب این را ندارم.» (برگرفته از مجموعه‌مقالات اخوان ثالث، موسیقی ما)<ref name= ''قضیه''/>}}
[[پرونده:KhanehyePedariHedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''نمایی از خانهٔ پدری'''</center>]]
[[پرونده:HedayatWorkRoom.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''اتاقش در تهران، میز و کمدش در موزهٔ رضا عباسی نگهداری می‌شود.{{سخ}}تابلو نقاشیِ روی دیوار اثر حسین کاظمی در ۱۲فروردین۱۳۲۴'''</center>]]
===منزل‌هایی که هدایت سکونت کرد===
هدایت از زمان تولد تا آخرین سفرش به پاریس هرگز خانه‌ای از خود نداشت و تمام عمر به‌استثنای زمانی که در سفر بود در اتاقی از خانه پدری زندگی می‌کرد.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۵۹}}</ref>
صادق هدایت ۲۷بهمن۱۲۸۱ در این خانه زاده شد و تا سال۱۲۸۶ در همین خانه می‌زیست. در خیابان لاله‌زار نو(مخبرالدوله سابق) تهران، خانه و باغ وسیعی بود متعلق به جعفرقلی‌خان نیرالملک، پدربزرگ صادق هدایت که امروز بخشی از بنای آن در ضلع غربی همان خیابان باقی مانده و در قسمت بزرگی از زمین آن ساختمان‌های جدید ساخته شده است. نیرالملک تا حدود سال۱۲۸۶ که این خانه را به حسن پیرنیا (مؤتمن‌الملک) فروخت و به خیابان خاقانی(کوشک بعدی) تغییر منزل داد با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد. پنج سال از دوران کودکی صادق هدایت در آن خانه سپری شد.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۶۰و۱۶۱}}</ref>
====خانهٔ دوم: خانهٔ پدری در خیابان کوشک====
====خانهٔ دوم: خانهٔ پدری در خیابان کوشک====
این خانه را اعتضادالملک، پدر صادق هدایت، حدود سال۱۲۸۶ خریده بود و در جوار آن، خانهٔ دیگری متعلق به برادر بزرگ او رضا‌قلی هدایت بود. پدر آنها، جعفرقلی خان نیر الملک نیز در همان‌جا با آنها می‌زیست. این دو خانه در ضلع شمالی خیابان کوشک قرار داشت و عرض آنها از سفارت دانمارک تا خیابان سعدی بود. اتاق صادق هدایت در غرب حیاط خلوت، مستقل و دور از حیاط مرکزی و اهل خانه، نزدیک اتاق مادرش بود که از حیاط چند پله می‌خورد و بالا می‌رفت و پس از ایوان کوچکی به اتاق او می‌رسید. این اتاق دو پنجره داشت: یکی رو به حیاط خلوت و دیگری رو به خیابان باز می‌شد. پنجرهٔ رو به خیابان برای هدایت این امتیاز را داشت که وقتی دوستی پیش او می‌آمد، دور از دید اهل خانه تلنگری به پنجره می‌زد و هدایت در را به روی او می‌گشود. این اتاق یک پستو هم داشت. دور تا دور اتاق و پستوی آن، مانند اتاق های دیگر خانه، تا کمر با اشکال گل و بوته کاشی کاری شده بود. اتاق او همیشه مرتب بود و هر چیزی در جای خود قرار داشت. یک میز بزرگ سنگین چوبی، چند صندلی، یک تختخواب که روزها به‌صورت کاناپه درمی‌آمد، یک گرامافون، تندیسی از بودا، مقداری کتاب و گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» که هدایت در آن پول، مشروب و یادداشت‌هایش را می‌گذاشت. گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» اکنون در موزه رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود. بر دیوارهای اتاقش هم چند طرح و نقاشی بهقلم خودش و «آندره سوریوگین» و یک طرح آهو آویخته بود. اعتضادالملک این خانه را در سال۱۳۲۴ به‌علت کمبود درآمد و نابسامانی وضع مالی، فروخت. دولت پهلوی این خانه را در سال۱۳۵۴ برای برپایی موزه‌ای به نام صادق هدایت خرید. پس از بازسازی آن پاره‌ای از لوازم شخصی هدایت را از بازماندگانش گرفتند تا در این موزه نگهداری کنند. ولی پیروزی انقلاب اسلامی با دگرگونی‌های به‌وجود‌آمده در سیاست‌های فرهنگی، این تلاش را بی‌فرجام گذاشت و خانهٔ هدایت در اختیار دانشگاه علوم پزشکی تهران قرار گرفت. نخست مهدکودک کارکنان بیمارستان امیراعلم(مهد کودک صادقیه) تبدیل شد و اکنون از آن بهعنوان کتابخانه استفاده می‌شود. ولی بیشتر قسمت‌های آن انبار بیمارستان امیراعلم است. این بنا در تاریخ ۲۶آبان۱۳۷۸ به‌شماره۲۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده است.<ref>{{پک|طاهر نوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر ۸|ص= ۱۶۷تا۱۷۰}}</ref>
این خانه را اعتضادالملک، پدر صادق هدایت حدود سال۱۲۸۶ خرید. در جوار آن، خانهٔ دیگری متعلق به برادر بزرگ او رضا‌قلی هدایت بود. پدرشان، جعفرقلی‌خان نیرالملک نیز با پسرانش می‌زیست. این دو خانه در ضلع شمالی خیابان کوشک قرار داشت و عرضشان از سفارت دانمارک تا خیابان سعدی بود. اتاق صادق هدایت در غرب حیاط خلوت، مستقل و دور از حیاط مرکزی و اهل خانه، نزدیک اتاق مادرش بود که از حیاط چند پله می‌خورد و بالا می‌رفت و پس از ایوان کوچکی به اتاق او می‌رسید. این اتاق دو پنجره داشت: یکی رو به حیاط خلوت و دیگری رو به خیابان باز می‌شد. پنجرهٔ رو به خیابان برای هدایت این امتیاز را داشت که وقتی دوستی پیش او می‌آمد دور از دید اهل خانه تلنگری به پنجره می‌زد و هدایت در را به روی او می‌گشود. این اتاق یک پستو هم داشت. دورتادور اتاق و پستوی آن، مانند اتاق‌های دیگر خانه، تا کمر با اَشکال گل‌وبوته کاشی‌کاری شده بود. اتاق او همیشه مرتب بود و هرچیزی در جای خود قرار داشت. میزی بزرگِ سنگین چوبی، چند صندلی، تخت‌خوابی که روزها به‌صورت کاناپه درمی‌آمد، یک گرامافون، تندیسی از بودا، مقداری کتاب و گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» که هدایت در آن پول، مشروب و یادداشت‌هایش را می‌گذاشت. گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» اکنون در موزهٔ رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود. بر دیوارهای اتاقش هم چند طرح و نقاشی بهقلم خودش و «آندره سوروگین» و یک طرح آهو آویخته بود. اعتضادالملک این خانه را در سال۱۳۲۴ به‌علت کمبود درآمد و نابسامانی وضع مالی، فروخت. دولت پهلوی این خانه را در سال۱۳۵۴ برای برپایی موزه‌ای به نام صادق هدایت خرید. پس از بازسازی آن پاره‌ای از لوازم شخصی هدایت را از بازماندگانش گرفتند تا در این موزه نگهداری کنند؛ ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دگرگونی‌های به‌وجود‌آمده در سیاست‌های فرهنگی، این تلاش‌ها نافرجام ماند و خانهٔ هدایت در اختیار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران قرار گرفت. نخست مهدکودک کارکنان بیمارستان امیراعلم (مهدکودک صادقیه) تبدیل شد و اکنون از آن بهره‌برداریِ کتابخانهای می‌شود؛ ولی بیشتر قسمت‌های آن انبار بیمارستان امیراعلم است. این بنا در تاریخ ۲۶آبان۱۳۷۸ به‌شماره۲۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده است.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۶۷تا۱۷۰}}</ref>
====خانهٔ سوم: خانهٔ اجاره‌ای در اطراف خیابان روزولت====
====خانهٔ سوم: خانهٔ اجاره‌ای در اطراف خیابان روزولت====
خانوادهٔ هدایت از بهار۱۳۲۴ تا تابستان۱۳۲۵ در این خانه می‌زیسته‌اند. اعتصام‌الملک، پدر صادق هدایت، پس از فروش خانهٔ خیابان کوشک، قصد ساختن خانه‌ای را در خیابان ثریا (سمیه کنونی) کرده بود که به‌علت کامل‌نشدن مراحل ساخت، مجبور به اجارهٔ خانه‌ای نزدیک به خیابان رسالت (مفتح کنونی) شد. خانوادهٔ هدایت بیش از یک سال در خانهٔ اجاره‌ای زندگی کردند. در آن زمان اطراف خیابان روزولت هنوز به‌شکل یکدست ساخته نشده بود و فقط سفارت آمریکا بود که در آن میان خودنمایی می‌کرد. خانهٔ اجاره‌ای اعتصام‌الملک، در خیابان شهیدبوربور کنونی، از بین رفته و جای آن خانه‌ای دیگر ساخته شده است. گفته می‌شود هدایت داستان بلند «[[حاجی آقا]]» را در این خانه به‌پایان رسانده است. در دورهٔ زندگی در همین خانه صادق هدایت به ازبکستان سفر کرده است.<ref>{{پک|طاهر نوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر ۸|ص=۱۷۴تا۱۷۶}}</ref>
خانوادهٔ هدایت از بهار۱۳۲۴ تا تابستان۱۳۲۵ در این خانه می‌زیسته‌اند. اعتصام‌الملک هدایت، پدر صادق پس از فروش خانهٔ خیابان کوشک، قصد ساختن خانه‌ای را در خیابان ثریا(سمیه کنونی) کرد که به‌علت کامل‌نشدن مراحل ساخت مجبور به اجارهٔ خانه‌ای نزدیک به خیابان رسالت (مفتح کنونی) شد. خانوادهٔ هدایت بیش از یک سال در خانهٔ اجاره‌ای زندگی کردند. در آن زمان اطراف خیابان روزولت هنوز به‌شکل یکدست ساخته نشده بود و فقط سفارت آمریکا بود که در آن میان خودنمایی می‌کرد. خانهٔ اجاره‌ای اعتصام‌الملک، در خیابان شهیدبوربور کنونی، از بین رفته و جای آن خانه‌ای دیگر ساخته شده است. گویا هدایت داستان بلند «[[حاجی‌آقا]]» را در این خانه به‌پایان رسانده است. در دورهٔ زندگی در همین خانه، صادق هدایت به ازبکستان سفر کرده است.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۷۴تا۱۷۶}}</ref>
====خانهٔ چهارم: خیابان ثریا====
====خانهٔ چهارم: خیابان ثریا====
تابستان۱۳۲۵ خانوادهٔ هدایت به خانهٔ دو طبقه‌ای در خیابان ثریا (سمیه کنونی)، اکنون نبش کوچهٔ فردوسی، شهید جلیل مژدهی، نقل مکان کرد. این خانه را اعتضادالملک پس از فروش خانهٔ کوشک ساخته بود. این خانه تا سال۱۳۲۸ برق نداشت. اتاق هدایت در طبقهٔ بالا، در ضلع شرقی ساختمان، کنار اتاق پدرش اعتضادالملک و اتاق خواهرش اشرف‌الملوک قرار داشت که از شوهرش جدا شده بود و در آنجا زندگی می‌کرد. هدایت در این خانه، آرامش نداشت و ناگزیر بیشتر ساعت‌های روز را خارج از خانه در شهر و کافه می‌گذراند و فقط شب‌ها برای نوشتن و خواب به خانه می‌رفت. اتاق هدایت با دو پنجره رو به شرق و رو به جنوب، درست رو‌بروی پلهٔ ورودی بود. در اینجا هم طوری بود که او به‌راحتی می‌توانست دوستی را دور از دید دیگران به اتاق خود بپذیرد. یک میز بزرگ چوبی، چند صندلی، چراغ مطالعه، تختخواب، گنجه معروف به «هزار بیشه» و مقداری کتاب، اثاثه‌ٔ او در اتاقش بود. تابلوی چهرهٔ هدایت، اثر حسین کاظمی هم به دیوار آویخته بود. صادق هدایت، «[[پیام کافکا]]» و «[[قضیه توپ مرواری]]» را در این خانه نوشته است. این آخرین خانهٔ هدایت در ایران بود و پس از آن به پاریس رفت. این خانه هم‌اکنون ازبینرفته و به جایش بنای دیگری ساخته شده است.<ref>{{پک|طاهر نوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر ۸|ص= ۱۷۷و۱۷۸}}</ref>
تابستان۱۳۲۵ خانوادهٔ هدایت به منزلی دو طبقه در خیابان ثریا(سمیهٔ کنونی) نقل مکان کرد. خانه اکنون نبش کوچهٔ فردوسی، شهیدجلیل مژدهی است. این خانه را اعتضادالملک پس از فروش خانهٔ کوشک ساخت که تا سال۱۳۲۸ برق نداشت. اتاق هدایت در طبقهٔ بالا در ضلع شرقی ساختمان، کنار اتاق پدرش اعتضادالملک و اتاق خواهرش اشرف‌الملوک قرار داشت که از شوهرش جدا شده بود و در آنجا زندگی می‌کرد. هدایت در این خانه، آرامش نداشت و ناگزیر بیشتر ساعت‌های روز را خارج از خانه در شهر و کافه می‌گذراند و فقط شب‌ها برای نوشتن و خواب به خانه می‌رفت. اتاق هدایت با دو پنجره رو به شرق و رو به جنوب، درست روبهروی پلهٔ ورودی بود. در اینجا هم طوری بود که او به‌راحتی می‌توانست دوستی را دور از دید دیگران به اتاق خود بپذیرد. یک میز بزرگ چوبی، چند صندلی، چراغ مطالعه، تختخواب، گنجه معروف به «هزار بیشه» و مقداری کتاب، اثاثه‌ٔ او در اتاقش بود. تابلوی چهرهٔ هدایت، اثر حسین کاظمی هم به دیوار آویخته بود. صادق هدایت، «[[پیام کافکا]]» و قضیه «توپ مرواری» را در این خانه نوشت. این آخرین خانهٔ هدایت در ایران بود و پس از آن به پاریس رفت. این خانه هم‌اکنون ازبینرفته و به جایش بنای دیگری ساخته شده است.<ref>{{پک|طاهرنوکنده|۱۳۹۶|ک= این شماره با تأخیر۸|ص= ۱۷۷و۱۷۸}}</ref>
===تاثیرپذیری‌ها===
====خانهٔ آخر: آپارتمانی در پاریس====
====تأثیرپذیری اولیه از شوپنهاور====
هدایت بعد از ترک ایران و اقامت در فرانسه به‌سال۱۳۲۹ آپارتمانی کوچک در خیابان «شامپیونه»، بولوار «سن میشل» پاریس را اجاره می‌کند که گویا غالباً هم خانه نبوده و صرفاً شب‌هنگام برای خواب به منزل می‌رفته است. کمی کمتر از دو سال سکونت در این منزل ساده است که جسم بی‌جانش را شب‌هنگام در ۹آوریل۱۹۵۱ (۱۹فروردین۱۳۳۰) خوابیده بر کف زمین در همین آپارتمان یافتند که غرق در بوی گاز بود و منافذش همگی بسته.<ref name= ''سرانجام صادق''/>
هدایت در دورهٔ جوانی از شوپنهاور تأثیر گرفته بود و تماس او با ادبیات عرفانی از این طریق بود. هدایت در اوایل جوانی کتاب «جهان خواهش و نیایش» را خوانده بود و بدبینی آن فیلسوف، اعتباری که او به‌لحاظی به هنرمند می‌نهد، در هدایت اثری ژرف نهاده بود.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۷۲}}</ref>
====مقایسهٔ هدایت و کافکا====
===شرح اقتباس‌‌ها از آثار و زندگی هدایت===
شکل خاصی از پوچی زندگی که در شخصیت و آثار کافکا و هدایت نقش بسته، از خیلی جهات مشابه است. هر دو از خانواده‌هایی بودند که فشاری سنگین بر وجودشان فرود میآید و آنها را در جهادی پیش می‌راند که ذاتاً نمی‌توانستند دنبال کنند. دربارهٔ کافکا این فشار از جانب پدر و چگونگی کمک‌های او بود، ولی در مورد هدایت این فشار از سنن و از رسوم دیرپای خانوادهٔ برجسته‌ای بود که از لحاظ خدمات اجتماعی اهمیت فراوان داشت. در زیر این فشار خانوادگی هر دو مطالعات و تحصیلات ناموفق و نامرتبی را دنبال کردند و بعد خود را در دام کارهای ناچیز و عادی اداری تحمل‌ناپذیری گرفتار دیدند. ناچیزی و مسخرگی کارشان این احساس که به‌‌نحوی از توقع‌هایی که از نفس خویش دارند باز‌مانده‌اند، احساسی از گناه و بی ارزشی در ضمیر آنها به‌وجود آورد. همچنین در اثر اطمینان و اتکایی که به توانایی خود داشتند، نوعی دفاع در مقابل دنیای خارجی در آنها پدید آمد و بالاخره مسئله مرگ، تاحدی آنان را به وسواس می‌انداخت و حتی به خودکشی ترغیبشان می‌کرد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۷۵و۷۵}}</ref>
====مستند اصفهان====
هدایت در زندگی و کارهای کافکا، به وجود نیروهای متضادی پی‌برد که اساس زندگی خودش را تشکیل می‌دهد. هر دو از توانایی و نیروهای درونی خود آگاه و از افکار پست دیگران بیزار و متنفر بودند. اختلاف خود را با دیگران به‌خوبی می‌شناختند و از انزوا و تنهایی رنج می‌بردند و اگرچه جهات خاصی این تنهایی و انزوا را می‌ستودند، انگیزه‌های درونی آنها را به یافتن مکان و مرتبه‌ای در جامعهٔ انسان‌ها و سازش و همکاری با دیگران و ادامهٔ زندگی خوش و عادی تحریک می‌کرد. بعضاً هر دوی آنها مانند جانور داستان «کاوش‌های یک سگ» کافکا شک می‌کردند که وفاداری و جانب‌داری‌شان از حقیقت درونی، می‌تواند خیلی برایشان گران تمام شده باشد. مانند سگ داستان کافکا، هر دو تمایل هر انسانی را در جست‌وجو و گفتوگو از حقیقت درونی درمی‌‌یافتند و تمایلی متضاد آنان را به خاموش‌کردن و خفه گردانیدن این حقیقت درونی وا می‌داشت و تاحدامکان به ادامهٔ زندگی بی‌دردسری تشویق می‌کرد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۷۵}}</ref>{{سخ}}
اولین فیلمی که از نوشته‌های صادق هدایت وام گرفته «اصفهان»، ساختهٔ ''محمدقلی سیار''، محصول سال۱۳۳۶ است که براساس سفرنامهٔ «اصفهان نصف جهان» مستندسازی شد.<ref name= "eghtebas"/>
هرچند این شباهت، تمام‌عیار نیست و تفاوت‌هایی میان هدایت و کافکا وجود دارد. هدایت در «پیام کافکا»، از طرفی انزوای کافکا را به صورت تنهایی و احساسی از ناسازگاری او با پوچی دنیای اطرافش تعبیر می‌کند و از طرف دیگر، رهایی او از توهم و توانایی او را در روبه‌رو شدن با پوچی زندگی، بدون پناه‌بردن به دلداری‌ها و تسلی‌های مذهبی، بررسی می‌کند. درنتیجه، با اصرار ''ماکس برود'' (دوست کافکا)، در خصوص ایمانی که کافکا در پایان زندگیش به مذهبی یهود یافته و به اینکه با نظر خوش‌بینانه و مثبت و مذهبی به جزئیات آدم هستی می‌نگرد به‌شدت مخالفت می‌ورزد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۷۵ و ۷۶}}</ref> اختلاف دیگر این دو نویسنده، در بیان نیرومندانهٔ امید زندگی کافکا و یأس و بی‌پناهی هدایت در حالات زندگی اوست. به همین دلیل وضع تنهایی انسان در کارهای هدایت تاریک‌تر و دردناک‌تر جلوه‌گر می‌شود. همچنین هدایت در مقایسه با کافکا در شرایط سیاسی و موقعیت‌های اجتماعی که می‌زیست، با تجلی وحشتناک‌تری از پوچی روبه‌روست. در نظر کافکا، مفهوم سازمان اجتماعی، شخصیت نداشتن، حقارت، فساد و تشریفات بی‌معنی و بیخود جامعه بوده است. ولی در نظر هدایت، مفهوم استبداد مقتدرانه بود که در سایه‌اش، آزادی بیان را ستمگرانه خفه کرده بودند و صمیمانه‌ترین اجتماعات ادبی را تماماً زیر نظر داشتند و کوچک‌ترین مخالفت با گردانندگان اجتماع، جان انسان را به‌مخاطره می‌افکند.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۷۶}}</ref>
====آیا هدایت از [[محمدعلی جمال‌زاده]] تأثیر پذیرفته بود؟====
====[[بوف کور]]====
پیش از هدایت، جمال‌زاده، در کتاب «[[یکیبود یکی نبود]]» خود، نویسندگان را به‌کاربردن اصطلاحات عامیانه و نثر حکایتی توصیه کرده بود؛ لذا این فکر در برخی از اهالی ادبیات به‌وجود آمد که صادق هدایت، که در آثارش از این موارد بهره برده بود، متأثر از جمال‌زاده است. این در حالی است که آثار هدایت مستقلاً محصول ذوق وابتکار شخصی، توجه او به زندگانی طبقهٔ پایین اجتماع، همدلی او با اکثریت محروم، علاقهٔ باطنی او به ایران و زبان و تمدن ایران باستان، شیفتگی او به زیبایی و سادگی زبان جاری و واکنش او بر ضد خرافات و کهنه‌پرستی اوست.ادب‌پژوهان نشان داده‌اند که هدایت هرگز بر آن نبود که به‌طور تصنعی خود را وارد شیوهٔ خاصی از نویسندگی، شیوه‌ای که توسط دیگران توصیه شده باشد، کند. همچنین «هانری گریوزلا» صریحاً این فکر را که بین کار صادق هدایت و محمدعلی جمال‌زاده ارتباطی موجود باشد، رد می‌کند و باور دارد که «جمال‌زاده یک نمود کم‌وبیش مجزایی بوده است.» سپس هدایت را بنیان‌گذار مکتب نوین داستان نویسی در ایران معرفی می‌کند و نفوذ او را بهعنوان تنها عامل مؤثر در روش داستان‌نویسی ایران مسلم می‌شناسد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۲۷}}</ref>
در دههٔ پنجاه تلاش برای اقتباس از آثار هدایت پررنگ‌تر شد. ''بزرگمهر رفیعا'' که آن زمان در آمریکا به‌سرمی‌برد به [[جهانگیر هدایت]] وکیل و برادرزادهٔ صادق نامهای نوشت تا برای اقتباس از ''بوف کور'' اجازه بگیرد؛ اما جهانگیر هدایت موافقت نکرد. رفیعا فیلم «بوف کور» را در آمریکا ساخت و باتوجه‌به پیگیری‌های جهانگیر هدایت، این فیلم در ایران نمایش داده نشد.<ref name= "eghtebas"/> در سال۱۳۵۴ ''کیومرث درم‌بخش'' همراهبا ''پرویز فنی‌زاده'' نسخهٔ دیگری از بوف کور را ساخت.<ref name= "eghtebas"/><ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://www.cinemajournal.ir/43-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%87-%DA%A9%DB%8C%D9%88%D9%85%D8%B1%D8%AB-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D9%81//|عنوان= ۴۳ سال بعد از درم‌بخش، کارگردانی کمنامونشان سراغ «بوف کور» رفت!}}</ref>
===بنیان‌گذاری [[گروه ربعه]]===
====فیلم «داشآکل»<ref name= "eghtebas">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= حیاتی|عنوان= نقش رسانه در تقلید معنا؛ تحلیل تطبیقی داستان و فیلم داشآکل|ژورنال= ادبیات تطبیقی|تاریخ= پاییزوزمستان۱۳۹۴|ص= ۲۰و۲۱و۲۳}}</ref>====
گروه ربعه شامل هدایت و سه‌نفر از دوستان نزدیکش یعنی [[مجتبی مینوی]]، [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]] می‌شد که خواستار تحول در ادبیات بودند. این گروه و هوادارنش به شدت در مقابل [[گروه سبعه]]، که به قوالب کهن ادبی پایبند بودند، قرار داشتند. گروه سبعه عبارت بودند از [[ملک‌الشعرای بهار]]، [[بدیع‌الزمان فروزانفر]]، [[جلال‌الدین همایی]]، [[عبدالعظیم قریب]]، [[رشید یاسمی]]، [[سعید نفیسی]] و نصرالله فلسفی<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱= رضی|عنوان= زمینه‌ها و عوامل نومیدی صادق هدایت|ص= ۱۱۱}}</ref>{{سخ}}
در سال۱۳۵۰ ''مسعود کیمیایی'' براساس داستان «داشآکل» از مجموعهٔ «[[سه قطره خون]]» فیلمی با همین نام ساخت که بهروز وثوقی در آن فیلم نقش‌آفرینی کرد. برخی کار کیمیایی را دون شأن هدایت دانسته‌اند و برخی دیگر فیلم را اثری فاخر به‌شمار آورده‌اند که حتی رتبهٔ داستان هدایت را ارتقا داده است.
اسم این گروه، به‌تعبیر مینوی:
{{نقل‌قول|یک دهن‌کجی بود به آن جماعتی که ایشان را به اسم ادبای سبعه می‌شناختیم و هر مجله و کتاب و روزنامه‌ای که به فارسی منتشر می‌شد، از آثار قلم آنها خالی نبود. هم آنها از هفت‌نفر بیشتر بودند و هم ما از چهارنفر. اما آنها هزار رو و هزار دل داشتند، درحالیکه ما یگانه بودیم.<ref name="rabeedevistnavadonoh">{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص=۲۹۹}}</ref>}}
مسعود فرزاد، دیگر عضو این گروه در این‌باره می‌نویسد:
{{نقل‌قول|چهارتا جوان فرنگ‌رفته و زبان‌دان بودیم که در عین حال دست و بال ما در ادبیات فارسی نیز بند بود و چهارتا شوق کار در زمینهٔ ادبیات ایران داشتیم. مورد دیگر، ترکیب جالب گروه بود. هدایت فرانسه می‌دانست، بزرگ علوی آلمانی می‌دانست، من انگلیسی می‌دانستم و مینوی عربی. با این کیفیت هر یک از این گروه در مجموع می‌توانست با اکثر رویدادها و حوادث ادبی جهان آشنا باشد.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص=۳۰۰}}</ref>}}
فرزاد دررابطه با نام این گروه چنین شرح می‌دهد:
{{نقل‌قول|شوخی ربعه‌شدن داستانی هم دارد. آن‌موقع ناشر فعالی در تهران بود به‌نام «آقای محمد رمضانی» که اغلب کتب فارسی را او چاپ می‌کرد. آن‌شب دوست من از قول آقای رمضانی گفت که ایشان معتقد هستند که در ایران هرچیز و هر مقالهٔ ادبی و غیره که نوشته می‌شود، متعلق به یک تن از «گروه سبعه» است. من خندیدم و گفتم خوب، آنها «سبعه» و ما هم از امشب می‌شویم «ربعه»!{{سخ}}
البته این یک شوخی «وغ‌وغ ساهابی» بود. تعمداً اربعه را ربعه گفتم بودم که وزن سبعه را داشته باشد و این ماجرا پس از آن شب برای هدایت و دو نفر از دوستانم تعریف کردم و همه خندیدیم و از آن شب این اسم، «ربعه»، ماندنی شد.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص=۳۰۰ و ۳۰۱}}</ref>}}
اما میان ادبای سبعه و ادبای ربعه، تفاوت چشمگیری بود. افراد گروه سبعه، پاسداران ادبیات کلاسیک ایران بودند، درحالیکه هدایت و یارانش «چشم‌هایشان به ادبیات خارجی باز بود»، بهنقل از فرزاد:
{{نقل‌قول| تحت هدایتِ «هدایت» به حقایق اصیل‌تری آشنا شده بودیم که همهٔ تلاش ما این بود که سنت‌های پیچیده و مهجور و غامض و درعین‌حال توخالی زمان را شکسته و مفری به‌سوی ادبیات نوین باز کنیم.<ref name= "sisadoyeknameha">{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۱}}</ref>}}
همچنین [[بزرگ علوی]] در مقاله‌ای در رابطه با گروه ربعه چنین می‌گوید:
{{نقل‌قول|مسعود فرزاد در «سرگذشت خود» چنین آورده است که «در حدود ۱۳۱۰ شمسی گروه ربعه به پیشوایی صادق هدایت تشکیل شد.» مسعود فروتنی کرده و نخواسته است شخص خود را برجسته جلوه دهد. اصطلاح تشکیل‌شدن ربعه، دست‌کم از نظر من، صحیح نیست. اصلاً ربعه‌ای تشکیل نشد. صادق هدایت که از هر گونه گروه‌بندی و سازمان‌دهی بیزار بود و هرگز وارد هیچ گروه و حزبی و دسته‌بندی نشد، نمی‌توانست پیشوا باشد. این لغتی بود که دیگران به ما دادند.{{سخ}}
ما سه‌نفر دیگر که هرکدام یک کتاب کوفتی چاپ و منتشر کرده، هنوز غوره نشده چه برسد به مویز، می‌خواستیم خودی نشان بدهیم، پایمان به‌وسیلهٔ مسعود فرزاد، برادر زن [[سعید نفیسی]] به این محفل ادبای سبعه باز شد. طبیعی است که حضرات صدرنشین ادبیات آثار ما را بهخصوص [[سه قطره خون]] هدایت را به‌سخره می‌گرفتند. ما را هیچ‌جا راه نمی‌دادند؛ مگراینکه خود را به یکی از آنها می‌چسپاندیم و خودی نشان می‌دادیم. شبی پس از برگشت از خانهٔ سعید نفیسی، در راه، فرزاد گفت: «خوب اگر آنها ادبای سبعه هستند، ما هم ادبای ربعه هستیم.» گفتم: «آخر ربعه که معنی ندارد!» پاسخ داد: «ده! معنی نداشته باشد، عوضش قافیه که دارد.» <ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= علوی|عنوان=فرزاد؛ انسان رنجدیده و ستیزگر|ص=۱۷۴تا۱۷۶}}</ref>}}
گروه ربعه اقماری مانند [[عبدالحسین نوشین]]، [[نیما یوشیج]]، غلام‌حسین مین‌باشیان، [[پرویز ناتل خانلری]]، [[محمد مقدم]]، [[شین پرتو]]، [[ذبیح بهروز]]، [[صادق چوبک]]، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[محمدعلی جمال‌زاده]]، [[علی‌اصغر سروش]] نیز داشته است؛ اما قطب گروه ربعه، چنان که مینوی گفته، صادق هدایت بوده است.<ref name= "sisadoyeknameha"/>
===سینمای افتباسی از هدایت===
====مستند اصفهان====
اولین فیلمی که از نوشته‌های صادق هدایت وام گرفته، فیلم مستند «''اصفهان''»، ساختهٔ محمدقلی سیار، محصول سال۱۳۳۶ است.<ref name= "eghtebas"/>
====[[بوف کور]]====
====ساحره====
در دههٔ پنجاه، تلاش برای اقتباس از آثار هدایت پررنگ‌تر شد. «بزرگمهر رفیعا» که در آن زمان در آمریکا به‌سرمی‌برد، برای جهانگیر هدایت، وکیل و برادرزادهٔ صادق هدایت نامهای نوشت تا برای اقتباس از ''بوف کور'' اجازه بگیرد، اما جهانگیر هدایت موافقت نکرد. رفیعا فیلم «بوف کور» را در آمریکا ساخت و با توجه به پیگیری‌های جهانگیر هدایت، امکان نمایش آن در سینماهای ایران فراهم نشد.<ref name= "eghtebas"/> {{سخ}}
''داوود میرباقری'' «ساحره» را با اقتباس از داستان «عروسک پشت‌ِپرده» در سال۱۳۷۶ کارگردانی کرد. این فیلم، به‌ظاهر شباهت‌هایی با داستان اصلی دارد؛ ولی در نشان‌دادن محتوا و اصول، بحث دیگری را نمایش می‌دهد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://netnevesht.com/sahereh-movie-critic/|عنوان= بررسی تطبیقی فیلم ساحره و داستان عروسک پشت‌ِپرده}}</ref>
در سال۱۳۵۴، ''کیومرث درم‌بخش'' نسخهٔ دیگری از بوف کور را ساخت.<ref name= "eghtebas"/>
====فیلم «داشآکل»====
در سال۱۳۵۰، مسعود کیمیایی، براساس داستان «داشآکل»، در مجموعهٔ «سه قطره خون» هدایت، فیلمی با همین نام ساخت.<ref name= "eghtebas">{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= حیاتی|عنوان= نقش رسانه در تقلید معنا؛ تحلیل تطبیقی داستان و فیلم داشآکل|ص= ۲۰}}</ref> در این فیلم بهروز وثوقی نقش‌آفرینی کرده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= حیاتی|عنوان=نقش رسانه در تقلید معنا؛ تحلیل تطبیقی داستان و فیلم داشآکل|ص= ۲۱}}</ref> {{سخ}}
برخی کار کیمیایی را دون شأن هدایت دانسته‌اند و برخی دیگر فیلم را اثری فاخر به‌شمار آورده‌اند که حتی داستان هدایت را بالا آورده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= حیاتی|عنوان=نقش رسانه در تقلید معنا؛ تحلیل تطبیقی داستان و فیلم داشآکل|ص= ۲۳}}</ref>
====گفتوگو با سایه====
====گفتوگو با سایه====
«فیلم گفتوگو در سایه»، فیلمی است که در سال۱۳۸۴ توسط خسرو سینایی ساخته شد و در آن وجهه‌هایی از زندگی هدایت به‌نمایش درمی‌آید که کمتر به آن پرداخته شده است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= طالبی‌نژاد|عنوان=گزارش اقلیت|ص=۸۰}}</ref>
قریب نیم‌قرن بعد از اولین اقتباس، «گفتوگو با سایه» براساس زندگی صادق هدایت ساخته شد؛ فیلمی از ''خسرو سینایی'' در سال۱۳۸۴ که وجوه کمترْ پرداخته‌شدهٔ زندگی هدایت را به‌نمایش درآورد.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= طالبی‌نژاد|عنوان= گزارش اقلیت|ژورنال= هفت|تاریخ= اسفند۱۳۸۴|صفحات= ۸۰}}</ref>
===تئاتر اقتباسی از هدایت===
====بوف نه‌چندان کور====
====بوف نه‌چندان کور====
«نمایش بوف نه‌چندان کور» نمایشی از محمدعلی سجادی با اقتباس از رمان «[[بوف کور]]» است. این نمایش در تیر و مرداد۱۳۹۶ روی صحنه رفت.
''محمدعلی سجادی'' با الهام از رمان «[[بوف کور]]» نمایش «بوف نه‌چندان کور» را ساخت و تیر و مرداد۱۳۹۶ روی صحنه برد. بهباور تحلیلگران، سجادی با نگاهِ خاص خود به بوف کور، امکانِ از بیرون نظاره‌کردن داستان و شخصیت‌ها و لاجرم تحلیل را برای مخاطب فراهم آورد و این، باعث شد که روند داستان و هم‌ذات‌پنداریِ ناشی از آن، مخاطب را درگیر خود نکند تا بتوان به لایه‌های زیرین متن و تحلیل درست دست یافت یا حداقل تا حدودی نمایش را فهمید و درک کرد. او شخصیتی ملموس‌تر را به داستان افزود. نقاشی که ناتوان از راه‌رفتن است و هرچند که هرازگاهی، در مواقع خاص از روی ویلچر بلند می‌شود و راه می‌رود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://arttalks.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A8%D9%88%D9%81-%D9%86%D9%87-%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%88%D8%B1/|عنوان= نمایش بوف نه‌چندان کور}}</ref>
بهباور تحلیلگران، محمدعلی سجادی با نگاه خاص خود به بوف کور هدایت، امکان از بیرون نظاره‌کردن داستان و شخصیت‌ها و لاجرم تحلیل آن را برای مخاطبان فراهم آورده است. این‌گونه موجب شده است که روند داستان و هم‌ذات‌پنداری ناشی از آن مخاطب را درگیر خود نکرده تا بتواند به لایه‌های زیرین متن و تحلیل درست دست یابد و حداقل آنکه بتواند تا حدودی نمایش را فهمیده و درک کند. او شخصیتی ملموس‌تر را به داستان افزوده. شخصیتی که نقاش است و ناتوان از راه رفتن هرچند که هرازگاهی در مواقعی خاص از روی ویلچر بلند می‌شود و راه می‌رود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://arttalks.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A8%D9%88%D9%81-%D9%86%D9%87-%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%88%D8%B1/|عنوان= نمایش بوف نه چندان کور، روایت غیروفادار سجادی از بوف کور}}</ref>
===جایزه‌ای به نام [[جایزهٔ ادبی صادق هدایت|هدایت]]===
[[جهانگیر هدایت]] از سال۱۳۸۱ جایزه‌ای با نام صادق هدایت برگزار می‌کند. دبیرخانه این جایزه آثار ادبی شرکت‌کنندگان را که از اول خرداد تا آخر آبان هر سال، به این دفتر رسیده است، بررسی می‌کند. جوایز نفرات برتر در ۲۸بهمن (سالروز تولد هدایت) اهدا می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.bbc.com/persian/arts/story/2008/03/080310_an-ek-hedayat.shtml|عنوان= گفتوگو با جهانگیر هدایت دربارهٔ عمویش}}</ref>
[[پرونده:Hedayat&akharin aks.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''عکسی که برای تمام خویشاوندانش فرستاد{{سخ}}آخرین عکس، پاریس، ۱۳۲۹'''</center>]]
[[پرونده:HedaytFirstTomb.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''گورستان پرلاشز، مزار هدایت پس از خاکسپاری'''</center>]]
[[پرونده:HedayatCurrentTomb.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''سنگ کنونیِ بر ایستگاه آخر{{سخ}}به دست خانواده‌اش در سال۱۳۴۰'''</center>]]
===تأثیرپذیری‌ها===
====تأثیرپذیری اولیه از شوپنهاور====
هدایت در جوانی از شوپنهاور تأثیر گرفته بود و با ادبیات عرفانی از این طریق آشنا شد. وی در اوایل جوانی کتاب «جهان خواهش و نیایش» را خواند و بدبینی آن فیلسوف، اعتباری که او به‌لحاظی به هنرمند می‌نهد در هدایت اثری ژرف نهاد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۷۲}}</ref>
هدایت در زندگی و کارهای کافکا به وجود نیروهای متضادی پی‌برد که اساس زندگی‌اش را تشکیل می‌داد. شکل خاصی از پوچیِ زندگی که در شخصیت و آثار کافکا و هدایت نقش بسته از منظرهای بسیاری شبیه به‌هم است.
# هر دو از خانواده‌هایی بودند که فشار سنگینی بر وجودشان وارد آورد و آنها را در مسیری پیش راند که ذاتاً نمی‌توانستند آن راه را دنبال کنند. کافکا فشار را از جانب پدر و نحوهٔ کمک‌های او می‌دید و هدایت این فشار از سنن و رسوم دیرپای خانوادهٔ برجسته‌ای حس می‌کرد که به‌لحاظ خدمات اجتماعی جایگاه مهمی داشت.
# هر دو در مطالعه و تحصیل ناموفق و نامرتب باشند که از عواقب فشار خانوادگی بود.
# هر دو خود را در دام کارهای بی‌ارزش، روزمره و تحمل‌ناپذیر اداری گرفتار دیدند. ناچیزی و مسخرگیِ کارشان این احساس را ایجاد کرد که به‌‌نحوی از توقع‌هایی که از خود دارند باز‌مانده‌اند و به‌دنبال آن احساس گناه و بی‌ارزشی کردند.
# هر دو از توانایی و نیروهای درونی خود آگاه و از افکار کم‌مایهٔ اطرافیان بیزار و متنفر بودند.
# تفاوتِ بین خود را با دیگران به‌خوبی می‌شناختند و گرچه تنهایی و انزوا را از جنبه‌های خاصی می‌ستودند درکل از آن رنج می‌بردند.
# انگیزه‌های درونی، آنان را به یافتن مکان و مرتبه‌ای در جامعهٔ انسان‌ها و سازش و همکاری با دیگران و ادامهٔ زندگی خوش و عادی تحریک می‌کرد.
# گاه هر دو مانند جانور داستان «کاوش‌های یک سگ» نوشتهٔ کافکا شک می‌کردند که وفاداری و جانب‌داری‌شان از حقیقت درونی، می‌تواند برایشان بسیار گران تمام شده باشد. مانند سگ داستان، تمایل هر انسانی را در جست‌وجو و گفتوگو از حقیقت درونی می‌‌یافتند و تمایلی متضاد، آنان را به خاموش و خفه‌کردن این حقیقت درونی وا‌می‌داشت و تاحدامکان به ادامهٔ زندگیِ بی‌دردسر تشویق می‌کرد.
# هدایت و کافکا با اطمینان و اتکایی که به توانایی خود داشتند به دفاع در مقابل دنیای خارجی روی آوردند و بالاخره مسئله مرگ، تاحدی آنان را به وسوسه انداخت که دست به خودکشی ترغیب زدند.
=====فرق هدایت با کافکا<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۷۵و۷۶}}</ref>=====
# هدایت در «پیام کافکا» از طرفی انزوای کافکا را به‌صورت تنهایی و احساسی از ناسازگاری او با پوچی دنیای اطرافش تعبیر می‌کند و از طرف دیگر، رهایی او از توهم و توانایی او را در روبه‌روشدن با پوچی زندگی، بدون پناه‌بردن به دلداری‌ها و تسلی‌های مذهبی، بررسی می‌کند؛ درنتیجه با اصرار ''ماکس برود'' دوست کافکا درخصوص ایمانی که کافکا در پایان عمر به مذهب یهود آورد و با نظر خوش‌بینانه و مثبت و مذهبی به جزئیات آدمی نگریست، به‌شدت مخالفت است.
# اختلاف دیگر این دو در بیان نیرومندانهٔ امید زندگی کافکا و یأس و بی‌پناهی هدایت در حالات زندگی اوست. به‌همین‌دلیل «تنهایی» در کارهای هدایت تاریک‌تر و دردناک‌تر جلوه‌گر می‌شود.
# هدایت در مقایسه با کافکا به‌نسبت وضعیت سیاسی و موقعیت‌های اجتماعی که در آن می‌زیست، با تجلی وحشتناک‌تری از پوچی روبه‌روست.
# در نظر کافکا سازمان اجتماعی با مفاهیمی چون شخصیت‌نداشتن، حقارت، فساد و تشریفات بی‌معنی و بیخود جامعه برابر است؛ ولی در نظر هدایت، سازمان اجتماعی، استبداد مقتدرانه‌ای بود که در سایه‌اش، آزادی بیان را ستمگرانه خفه کرده بودند و صمیمانه‌ترین اجتماع ادبی را تماماً زیر نظر داشتند و کوچک‌ترین مخالفت با گردانندگان اجتماع، جان انسان را به‌مخاطره می‌افکند.
====آیا هدایت از [[محمدعلی جمال‌زاده|جمال‌زاده]] تأثیر پذیرفته بود؟====
پیش از هدایت، جمال‌زاده در «[[یکی بود یکی نبود]]» نویسندگان را به استفاده از اصطلاحات عامیانه و نثر حکایتی توصیه کرده بود؛ لذا این فکر در برخی از اهالی ادبیات به‌وجود آمد که صادق هدایت که در آثارش از این نمونه‌ها بهره برده، متأثر از جمال‌زاده است. درحالیکه آثار هدایت مستقلاً محصول ذوق و ابتکار شخصی، توجه او به زندگانی طبقهٔ پایین اجتماع، همدلی او با اکثریت محروم، علاقهٔ باطنی او به ایران و زبان و تمدن ایران باستان، شیفتگی او به زیبایی و سادگی زبان جاری و واکنش او برضد خرافات و کهنه‌پرستی است. ادب‌پژوهان نشان داده‌اند که هدایت هرگز بر آن نبود که به‌طور تصنعی خود را وارد شیوهٔ خاصی از نویسندگی کند شیوه‌ای که توسط دیگران توصیه شده باشد. «هانری گریوزلا» نیز این تفکر را که بین کار صادق هدایت و محمدعلی جمال‌زاده ارتباطی باشد به‌صراحت رد می‌کند و باور دارد که «جمال‌زاده یک نمود کم‌وبیش مجزایی بوده است.» سپس هدایت را بنیان‌گذار مکتب نوین داستان‌نویسی در ایران معرفی می‌کند و نفوذ او را تنها عامل مؤثر و مسلم در روش داستان‌نویسی ایران می‌داند.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۲۷}}</ref>
[[پرونده:Hedayat-Bozorg Va Partou Alavi-Farzad-Loretta.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''نشسته: کنار [[مسعود فرزاد]] و پرتو علوی{{سخ}}ردیف وسط: [[بزرگ علوی|علوی]] و یکی از دوستان{{سخ}}بالا: لورتا'''</center>]]
===بنیان‌گذاری [[گروه ربعه]]===
هدایت و سه نفر از دوستان نزدیکش [[مجتبی مینوی]] و [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]] گروهی تشکیل دادند موسوم به «گروه ربعه» که خواستار تحول در ادبیات بود. این گروه و هوادارنش به‌شدت در مقابل [[گروه سبعه]] قرار گرفت که به قالب‌های کهن ادبی پایبند بود. [[ملک‌الشعرای بهار]]، [[بدیع‌الزمان فروزانفر]]، [[جلال‌الدین همایی]]، [[عبدالعظیم قریب]]، [[رشید یاسمی]]، [[سعید نفیسی]] و نصرالله فلسفی اعضای اصلی سبعه بودند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= رضی|عنوان= زمینه‌ها و عوامل نومیدی صادق هدایت|ژورنال= پژوهش‌های ادبی|تاریخ= بهار۱۳۸۵|ص= ۱۱۱}}</ref>{{سخ}}
* دلیل انتخاب نام «ربعه» به‌تعبیر مینوی:
:یک دهن‌کجی بود به آن جماعتی که ایشان را به اسم ادبای سبعه می‌شناختیم و هر مجله و کتاب و روزنامه‌ای که به‌فارسی منتشر می‌شد از آثار قلم آنها خالی نبود. هم آنها از هفت نفر بیشتر بودند و هم ما از چهار نفر. اما آنها هزاروهزار دل داشتند درحالیکه ما یگانه بودیم.<ref name="rabeedevistnavadonoh">{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۲۹۹}}</ref>{{سخ}}
* ''مسعود فرزاد'' دیگر عضو این گروه چهارنفره، جایی می‌نویسد:
:چهار تا جوان فرنگ‌رفته و زبان‌دان بودیم که درعین‌حال دست‌وبال ما در ادبیات فارسی نیز بند بود و هر چهار تا شوق کار در زمینهٔ ادبیات ایران داشتیم. نکتهٔ دیگر، ترکیبِ جالب گروه بود. هدایت فرانسه می‌دانست، بزرگ علوی، آلمانی، من انگلیسی می‌دانستم و مینوی عربی. با این کیفیت هریک از نفرات این گروه درمجموع می‌توانست با اکثر رویدادها و حوادث ادبی جهان آشنا باشد.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۰}}</ref>{{سخ}}
* فرزاد انتخاب نامِ گروه را درپی شوخی می‌داند:
:شوخی ربعه‌شدن داستانی هم دارد. آن موقع ناشر فعالی در تهران بود به‌نام «محمد رمضانی» که اغلب کتب فارسی را او چاپ می‌کرد. آن شب دوست من از قول رمضانی گفت که ایشان معتقدند که در ایران هرچیز و هر مقالهٔ ادبی و... که نوشته می‌شود متعلق به یک تن از «گروه سبعه» است. من خندیدم و گفتم خوب، آنها «سبعه» و ما هم از امشب می‌شویم «ربعه»! البته این یک شوخی «[[وغ‌وغ ساهابی]]» بود. تعمداً اربعه را ربعه گفتم بودم که وزن سبعه را داشته باشد. ماجرای این شوخی را که برای هدایت و دو نفر از دوستانم تعریف کردم، همه خندیدیم و از آن شبْ این اسم «ربعه» ماندنی شد.<ref>{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۰و۳۰۱}}</ref>
* اما میان ادبای سبعه و ادبای ربعه، تفاوت چشمگیری بود. افراد سبعه، پاسداران ادبیات کلاسیک ایران بودند درحالیکه هدایت و یارانش، چشم‌هایشان به ادبیات خارجی باز بود. به‌گفتهٔ فرزاد:
:''تحت هدایتِ «هدایت» به حقایق اصیل‌تری آشنا شده بودیم که همهٔ تلاش ما این بود که سنت‌های پیچیده و مهجور و غامض و درعین‌حال توخالی زمان را شکسته و مفری به‌سوی ادبیات نوین باز کنیم.''<ref name= "sisadoyeknameha">{{پک|بهارلو|۱۳۷۴|ک= نامه‌های صادق هدایت|ص= ۳۰۱}}</ref>
* [[بزرگ علوی]] نیز در مقاله‌ای دربارهٔ گروه ربعه چنین می‌نویسید:
{{گفتاورد تزیینی|مسعود فرزاد در «سرگذشت خود» چنین آورده است: «در حدود ۱۳۱۰شمسی گروه ربعه به پیشوایی صادق هدایت تشکیل شد.» مسعود فروتنی کرده و نخواسته است شخص خود را برجسته جلوه دهد. اصطلاح تشکیل‌شدن ربعه، دست‌کم از نظر من، صحیح نیست. اصلاً ربعه‌ای تشکیل نشد. صادق هدایت که از هرگونه گروه‌بندی و سازمان‌دهی بیزار بود و هرگز وارد هیچ گروه و حزبی و دسته‌بندی نشد، نمی‌توانست پیشوا باشد. این لغتی بود که دیگران به ما دادند.
:ما سه نفر دیگر که هرکدام یک کتاب کوفتی چاپ و منتشر کرده، هنوز غوره نشده چه برسد به مویز، می‌خواستیم خودی نشان بدهیم. پایمان به‌کمک مسعود فرزاد، برادرزن سعید نفیسی به این محفل ادبای سبعه باز شد. طبیعی است که حضرات صدرنشین ادبیات، آثار ما را بهخصوص [[سه قطره خون]] هدایت را به‌سخره می‌گرفتند و ما را هیچ‌جا راه نمی‌دادند؛ مگراینکه خود را به یکی از آنها می‌چسپاندیم و خودی نشان می‌دادیم. شبی پس از برگشت از خانهٔ نفیسی، در راه، فرزاد گفت: «خوب اگر آنها ادبای سبعه هستند ما هم ادبای ربعه هستیم.» گفتم: «آخر ربعه که معنی ندارد!» پاسخ داد: «دِ! معنی نداشته باشد عوضش قافیه که دارد.»<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان= فرزاد، انسان رنجدیده و ستیزگر|ژورنال= آینده|تاریخ= مرداد۱۳۶۱|ص= ۱۷۴تا۱۷۶}}</ref>}}
* گروه ربعه همراهانی چون [[عبدالحسین نوشین]]، [[نیما یوشیج]]، غلام‌حسین مین‌باشیان، [[پرویز ناتل خانلری]]، [[محمد مقدم]]، [[شین پرتو]]، [[ذبیح بهروز]]، [[صادق چوبک]]، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[محمدعلی جمال‌زاده]]، [[علی‌اصغر سروش]] نیز داشت؛ اما قطب گروه ربعه، چنان‌که مینوی گفته، صادق هدایت بود.<ref name= "sisadoyeknameha"/>
===هدایت و پیرامون او===
====دیدگاه‌ها دربارهٔ سلیقهٔ ارتباطی====
نظر صادق هدایت درباب روابط عاطفی را بیش از هرکسی باید از خلال حرفهای خودش که گاه آمیخته با شوخی است، ردگیری کرد. هدایت در گفتوگویی با مصطفی فرزانه می‌گوید:
:اگر منظورت این است که چرا خانم‌بازی نمی‌کنم علت جای دیگر است. اولندش کو دختر تروتمیز تودل‌برو که بخواهد با من مغازله بکند؟ نه ماشینِ سواریِ آمریکایی دارم، نه برورو و دم‌ودستگاه. اگر هم قرار باشد بروم با لگوری‌ها خاک‌توسری بکنم، نصیب نشود.{{سخ}}
* [[پرویز ناتل خانلری]] باور دارد که:
:هدایت با آن حجب و کمرویی خاصش در معاشرت با زنان بسیار «محتاط» و حتی ترسو بود. هیچ به‌یاد ندارم که صادق هنگام صحبت با زنی به چشم آن زن نگاه کرده باشد. برای او صحبت‌کردن و معاشرت با زن‌ها یک نوع ناراحتی شدید به‌وجود می‌آورد.<ref name= "Khanlarideuxcentdixhuit">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۲۱۸}}</ref>{{سخ}}
* دربارهٔ شایعاتی که آن زمان، درباب همجنس‌گرابودن هدایت بر سرزبان‌ها بود خانلری چنین توضیح می‌دهد:
:''شایعاتی که پس از مرگ او دربارهٔ «سلیقهٔ مخصوصش» بر سر زبان‌ها انداختند فقط یک شایعه بود که از دو علت ناشی می‌شد. یکی همان حجب دور از حد وی دربارهٔ زن‌ها و دیگری تظاهرات بی‌‌جایی که در سال‌های آخر عمر به یاریِ تنی چند که دورش را گرفته بودند به‌راه انداخته بود.''<ref name= "Khanlarideuxcentdixhuit"/>{{سخ}}
* دیدگاه خود هدایت دربارهٔ مسئلهٔ همجنس‌گرایی چنین است:
{{گفتاورد تزیینی|از شکسپیر گرفته تا خواجه همه‌شان این‌کاره بوده‌اند. حیوانات هم این‌کاره‌اند. طبیعت این‌جوری است. مردها برای اینکه جلوی سروهمسر، مردْ حساب بشوند خودشان را میزنند به بچه‌بازی. برای مردهای اینجا بنداز مردی حساب می‌شود. نظربازی همیشه رواج داشته است. زیبایی پسندیدن ربطی به زن و مرد بودن ندارد... خودشان هزار فسق و فجور دارند و جانماز آب می‌کشند؛ ولی وای به وقتی که بشنوند نوابغ هوموسکسوئل(همجنس‌گرا) بوده‌اند... همه‌شان می‌خواهند ادای «اسکار وایلد»، «ژان کوکتو» و «ژید» را دربیاورند. نه‌خیر! همهٔ شعرا و نویسنده‌ها از زن بیزار نبوده‌اند. برعکس، خیلی هم عاشق زن بوده‌اند. آدمیزاد همه‌جوره هست، مثل حیوانات.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۵۷}}</ref>}}
===جایزه‌ای ادبی به نام هدایت===
[[پرونده:Hedayat & dostan.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از راست: آندره سوروگین، [[مجتبی مینوی|مینوی]]، مین‌باشیان و [[مسعود فرزاد|فرزاد]]{{سخ}}در پیک‌نیک دوستانه، خارج از تهران</center>]]
این برنامه به‌همت نشر هنوز و جهانگیر هدایت از سال۱۳۸۱ آغاز به‌کار کرد. شرکت‌کنندگان آثار ادبی خود را از اول خرداد تا آخر آبان‌ماه به دفتر این مراسم ارسال می‌کنند و جوایز نفرات برتر در روز ۲۸بهمن (سالروز تولد هدایت) اهدا می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.bbc.com/persian/arts/story/2008/03/080310_an-ek-hedayat.shtml|عنوان=گفتگو با جهانگیر هدایت درباره صادق هدایت}}</ref>
دربارهٔ روابط عاطفی هدایت و رویکرد هدایت به این مسئله، نظرات بسیار است. {{سخ}}
بخشی زیادی از زندگی صادق هدایت به کافه‌‌نشینی می‌گذشت. در خیابان لاله‌زار نو کافه‌ای بود به نام «رزنوار(گل سیاه)» که بعدها به «ژاله» تغییر نام داد صادق دوران اولیهٔ عمرر را در این کافه می‌نشست؛ ولی در اواخر زندگی روزها کافه «فردوس» خیابان استامبول بود و شب‌ها کافه «ماسکوت» خیابان فردوسی.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۸}}</ref> پس از انتشار «زنده‌به‌گور» (۱۳۰۹) هدایت با [[بزرگ علوی]]، [[مسعود فرزاد]] و [[مجتبی مینوی]] آشنا شد. این چهار نفر که هر شب در کافه «رزنوار» دور هم جمع می‌شدند. بعدها دیگرانی نیز به این جمع اضافه شدند: غلام‌حسین مین‌باشیان که سرگرد بود و حسین سرشار، هر دو موسیقی‌دان بودند و [[عبدالحسین نوشین]] و همسرش لورتا که بازیگر بودند. همچنین یان ریپکا ایران‌شناس چکسلواکیایی که برای آشنایی با ادبیات معاصر ایران، در تهران حضور داشت و با هدایت آشنا شد و [[پرویز ناتل خانلری|خانلری]] را نیز به هدایت معرفی کرد. از دیگر دوستان هدایت که گاهْ شب‌ها در کافه به او می‌پیوستند: [[حسن قائمیان]]، [[محمد پروین گنابادی]]، محسن هشترودی، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[صادق چوبک]]، [[ابوالقاسم انجوی شیرازی]] و آندری سِوروگین بودند.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۱۰و۳۱۱}}</ref> اکثر دوستان هدایت، همه روشن‌فکران جوانی از خانواده‌هایی نسبتاً متجدد و مرفه بودند. بهباور همایون کاتوزیان، آنها یاغیانی اجتماعی و فکری، مهاجم، شیک و آلامُد (بهروز) بودند که هرکدام یا تحصیلاتش در اروپا بود یا حداقل فرهنگ قسمتی از کشورهای اروپایی را می‌شناختند.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص= ۳۱۴}}</ref>
هدایت خود در گفتوگویی با مصطفی فرزانه می‌گوید:
{{نقل‌قول|اگر منظورت این است که چرا خانم بازی نمی‌کنم، علت جای دیگر است. اوندش کو دختر تر و تمیز تودل‌برو که بخواهد با من مغازله بکند؟ نه ماشین سواری آمریکایی دارم، نه بر و رو و دم و دستگاه. اگر هم قرار باشد بروم با لگوری‌ها خاک‌توسری بکنم، نصیب نشود.}}
[[پرویز ناتل خانلری]]، باور دارد که هدایت:
{{نقل‌قول|به‌علت حجب و کمرویی خاصش در مورد معاشرت با زنان بسیار «محتاط» و «حتی می‌توان گفت که ترسو بود. هیچ به‌یاد ندارم که صادق هدایت هنگام صحبت با زنی به چشم آن زن نگاه کرده باشد. برای او صحبت‌کردن و معاشرت با زن‌ها یک نوع ناراحتی شدید به‌وجود می‌آورد.<ref name= "Khanlarideuxcentdixhuit">{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۲۱۸}}</ref>}}
همچنین خانلری، دربارهٔ شایعاتی که آن زمان، دربارهٔ همجنس‌گرابودن هدایت بر سرزبان‌ها بود، توضیح می‌دهد که:
{{نقل‌قول| شایعاتی که پس از مرگ او دربارهٔ «سلیقهٔ مخصوصش» بر سر زبان‌ها انداختند، فقط یک شایعه بود که از دو علت ناشی می‌شد. یکی همان حجب دور از حد وی دربازهٔ زن‌ها و دیگری تظاهرات بی‌‌جایی که در سال‌های آخر عمر به یاری تنی چند که دورش را گرفته بودند، به راه انداخته بود.<ref name= "Khanlarideuxcentdixhuit"/>}}
البته دیدگاه خود هدایت در رابطه مسئلهٔ همجنس‌گرایی چنین است:
{{نقل‌قول| از شکسپیر گرفته تا خواجه همه‌شان این‌کاره بوده‌اند. حیوانات هم این‌کاره‌اند. طبیعت این‌جوری است. مردها برای اینکه جلوی سر و همسر، مرد حساب بشوند، خودشان را میزنند به بچه‌بازی. برای مردهای اینجا، بنداز مردی حساب می‌شود. نظربازی همیشه رواج داشته است. زیبایی پسندیدن ربطی به زن و مرد بودن ندارد... خودشان هزار فسق و فجور دارند و جانماز آب می‌کشند. ولی وای به وقتی که بشنوند نوابغ هوموسکسوئل(همجنس‌گرا) بوده‌اند... همه‌شان می‌خواهند ادای «اسکار وایلد»، «ٰژان کوکتو» و «ژید» را دربیاورند. نه خیر! همهٔ شعرا و نویسنده‌ها از زن بیزار نبوده‌اند. برعکس، خیلی هم عاشق زن بوده‌اند. آدمیزاد همه‌جوره هست. مثل حیوانات.<ref>{{پک|فرزانه|۱۳۷۲|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص=۵۷}}</ref> }}
===گعدهٔ هدایت===
قسمتی از دوران اولیه زندگی صادق هدایت، در کافه «رزنوار(گل سیاه)»، واقع در خیابان لاله‌زار نو، که بعدها به «ژاله» تغییر نام داد، طی می‌شد. ولی در اواخر زندگی، روزها اوقات خود را در کافه «فردوس»، واقع در خیابان استامبول، و شب‌ها در کافه «ماسکوت»، در خیابان فردوسی سپری می‌کرد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۸}}</ref> در سال‌های پس از انتشار «زنده‌به‌گور» (۱۳۰۹)، هدایت با سه نفر از ادیبان جوان آشنا شد که عبات بودند از: [[بزرگ علوی]]، [[مسعود فرزاد]] و [[مجتبی مینوی]]. این چهار نفر که هرر شب در کافه «رزنوار» دور هم جمع می‌شدند، بعدها گروه «ربعه» را تشکیل دادند. سپس افراد دیگری به این جمع اضافه شدند. از جملهٔ این افراد: سرگرد مین‌باشیان و حسین سرشار که موسیقی‌دان بودند و عبدالحسین نوشین و همسرش لورتا که بازیگر بودند. یان رپیکا، ایران‌شناس چکسلواکیایی که برای آشنایی با ادبیات معاصر ایران، در تهران حضور داشت، با هدایت آشنا شد و او نیز [[پرویز ناتل خانلری]] را به هدایت معرفی کرد. از دیگر دوستان هدایت که بعضاً شب‌ها در کافه‌ای دور هم جمع می‌شدند، می‌توان از [[حسن قائمیان]]، [[محمد پروین گنابادی]]، محسن هشترودی، [[محمدضیاء هشترودی]]، [[صادق چوبک]]، [[ابوالقاسم انجوی شیرازی]] و آندری سِوروگین نام برد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۱۰و۳۱۱}}</ref> اکثر دوستان هدایت، همه روشن‌فکران جوانی از خانواده‌هایی نسبتاً متجدد و مرفه بودند. بهباور همایون کاتوزیان، آنها یاغیانی اجتماعی و فکری، مهاجم، شیک و آلامد بودند و که هر دوی از این‌ها در اروپا تحصیل کرده یا حداقل به فرهنگ قسمتی از کشورهای اروپایی آشنایی داشتند.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۲|ک= پژوهشگران معاصر ایران: صادق هدایت(ج.۶)|ص=۳۱۴}}</ref>
===خودکشی===
====خودکشی====
====پیش از خودکشی====
=====پیش از خودکشی=====
هدایت پانزده‌سال پیش از دومین اقدام به خودکشی‌اش که موفقیت‌آمیز بود، به یکی از دوستانش چنین گفته بود:
* هدایت پانزده سال پیش از دومین اقدام به خودکشی، به یکی از دوستانش، چنین گفته بود:
{{نقل‌قول|خودکشی با گاز آسان‌ترین نوع خودکشی‌هاست. تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد می‌کند، اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور می‌کند.<ref name="montipanjahochahar">{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۵۴}}</ref>}}
:''خودکشی با گاز آسان‌ترین نوع خودکشی است. تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد می‌کند اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور می‌کند.''<ref name="montipanjahochahar">{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۵۴}}</ref>
در سه‌سال آخر عمر هدایت، نامه‌هایی از او به دوستش، حسن شهید نورایی موجود است که حالت پژمردگی و کلافگی، و بیگانگی و بیهودگی او را به‌خوبی تشریح می‌کنند. وی در یکی از این نامه‌ها می‌نویسد:
در سه سال آخر عمر، هدایت نامه‌هایی به حسن شهیدنورایی می‌نویسد که در متن آنها حالت پژمردگی و کلافگی و بیگانگی و بیهودگی او کاملاً روشن است. یک سطر از مضمون این نامه‌ها:
{{نقل‌قول|اما چیزی که هست حالا اصلاً حوصلهٔ چاق سلامتی ندارم... احتیاج به تسلیت هم ندارم. آینده هم خودم می‌دانم که برایم بن‌بست است. تقصیر کسی هم نیست...<ref name= "soixentquatorze">{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۷۴}}</ref>}}
:''اما چیزی که هست حالا اصلاً حوصلهٔ چاق سلامتی ندارم... احتیاج به تسلیت هم ندارم. آینده هم خودم می‌دانم که برایم بن‌بست است. تقصیر کسی هم نیست... .''<ref name= "soixentquatorze">{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۷۴}}</ref>{{سخ}}
و در نامهٔ دیگری می‌نویسد:
و در نامهٔ دیگری می‌نویسد:
{{نقل‌قول| سرتاسر زندگی، ما یک bete Pourchasse (حیوان مناسب شکار) بوده‌ایم. حالا دیگر این جانور traquee شده(گیر افتاده) و حسابی از پا درآمده. فقط مقداری reflexes(واکنش) به‌طرز احمقانه‌ای کار خودشان را انجام می‌دهند. گناهمان هم همین بوده که زیادی به زندگی ادامه داده‌ایم، و جای دیگران را تنگ کرده‌ایم.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۷۴ و ۷۵}}</ref>}}
{{گفتاورد تزیینی|سرتاسر زندگی، ما یک bete Pourchasse (حیوان مناسب شکار) بوده‌ایم. حالا دیگر این جانور traquee شده(گیر افتاده) و حسابی از پا درآمده. فقط مقداری reflexes(واکنش) به‌طرز احمقانه‌ای کار خودشان را انجام می‌دهند. گناهمان هم همین بوده که زیادی به زندگی ادامه داده‌ایم و جای دیگران را تنگ کرده‌ایم.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۷۴و۷۵}}</ref>}}
این قبیل نامه‌ها به افرادی مقل شهید نورایی، [[محمدعلی جمال‌زاده]] و دیگر دوستان هدایت،، که تعدادشان کم نیست، حالت مضطرب، عصبانی و افسردهٔ هدایت را به‌خوبی منعکس می‌کنند. لحن و مضمون این نامه‌ها حاکی از آن است که هدایت به‌احتمال زیاد از جوانی تا هنگام مرگ، با بیماری افسردگی دست به گریبان بوده است.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۷۷}}</ref>{{سخ}}
این قبیل نامه‌ها به افرادی مثل شهیدنورایی، [[محمدعلی جمال‌زاده]] و دیگر دوستان هدایت که تعدادشان کم نیست حالت مضطرب، عصبانی و افسردهٔ هدایت را به‌خوبی منعکس می‌کند. لحن و مضمون این نامه‌ها گویای آن است که هدایت به‌احتمال زیاد از جوانی تا هنگام مرگ، با بیماری افسردگی دست‌به‌گریبان بوده است.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۷۷}}</ref>
همچنین هدایت نظر مثبتی به کافکا داشته و «گروه محکومین» او را ترجمه کرده است. در ابتدای کتاب، در بخشی بهعنوان پیام کافکا می‌نویسد:
* هدایت نظر مثبتی به کافکا داشت و «گروه محکومین» او را ترجمه کرد. در بخش پیام کافکا که ابتدای کتاب آمده، می‌نویسد:
{{نقل‌قول| ای مرگ! تو از غم و اندوه و زندگی کاسته، بار سنگین آن را از دوش برمی‌داری... تو مانند مادر مهربانی هستی که بچه‌ٔ خود را پس از یک روز طوفانی در آغوش کشیده و نوازش می‌کند و می‌خواباند... تو پرتو درخشانی اما تاریکی‌ات می‌پندارند؛ تو سروش فرخندهٔ شادمانی هستی، اما در آستانهٔ تو شیون می‌کنند. تو فرستادهٔ سوگواری نیستی، تو درمان دل‌‌های پژمرده می‌باشی...<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۷۸}}</ref>}}
{{گفتاورد تزیینی|ای مرگ! تو از غم و اندوه و زندگی کاسته، بار سنگین آن را از دوش برمی‌داری... تو مانند مادر مهربانی هستی که بچه‌ٔ خود را پس از یک روزِ طوفانی در آغوش کشیده و نوازش می‌کند و می‌خواباند... تو پرتو درخشانی، اما تاریکی‌ات می‌پندارند. تو سروش فرخندهٔ شادمانی هستی؛ اما در آستانهٔ تو شیون می‌کنند. تو فرستادهٔ سوگواری نیستی. تو درمان دل‌‌های پژمرده می‌باشی... .<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۷۸}}</ref>}}
این نیز از هدایت شنیده شده بود که:
* و جمله‌ای دیگر از هدایت:
{{نقل‌قول|بعضی‌ها در همهٔ عمر خود مجذوب خودکشی هستند و مقاوت آنها در برابر این کنش بیهوده است.<ref name="montipanjahochahar"/>}}
:«بعضی‌ها در همهٔ عمر خود مجذوب خودکشی هستند و مقاوت آنها در برابر این کنش بیهوده است.»<ref name="montipanjahochahar"/>
[[پرونده:LastNoteOfHedayat.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''آخرین یادداشت خودکشی هدایت:{{سخ}}دیدار به قیامت، ما رفتیم و دل شما را شکستیم. همین.'''</center>]]
[[پرونده:Hedayatdeadbody.jpg|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''خودکشی با گاز در آپارتمان اجاره‌ای{{سخ}}شمارهٔ ۳۷مکرر، خ.شامپیونه پاریس{{سخ}} سه‌شنبه ۲۰فروردین۱۳۳۰'''</center>]]
[[پرونده:HeDaytDeadBody2.gif|210px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''پیکر کفن‌پوش هدایت در تابوت{{سخ}}پیش از خاکسپاری'''</center>]]
=====پس از خودکشی=====
جسم بی‌جان صادق هدایت را شب‌هنگام دوشنبه ۱۹فروردین۱۳۳۰(۹آوریل۱۹۵۱) در آپارتمان کوچکش کشف کردند. او پس از مسدودکردن منافذ پنجره‌ها شیر گاز اجاق آشپزی را باز کرده و روی تخت دراز کشیده بود. زن و مردی ارمنی‌ایرانی که هدایت چند بار در خانهٔ آنها شام خورده بود و این بار هدایت از آنها دعوت کرده بود که شام مهمان او باشند سبب کشف جنازه هدایت شدند. آنان پس از اینکه چند بار در میزنند و پاسخی نمی‌شنوند متوجه بوی گاز می‌شوند و پلیس را خبر می‌کنند.<ref name= ''سرانجام صادق''>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۱۸۵}}</ref>{{سخ}}
پس از مرگ هدایت بحث‌های بسیاری دربارهٔ این واقعه درگرفت. بعضی‌ها کوشیدند خودکشی هدایت را معلول عواملی غیرشخصی وانمود کنند. گروهی تصور می‌کردند که او بر اثر مرگ دوست خود، ''حسن شهیدنورایی'' تحت‌تأثیر یک بیماری درمان‌ناپذیر روحی بود. عده‌ای می‌پنداشتند که وی از بازگشت تعصبات مذهبی که یکی از مثال‌های آن، قتل شوهرخواهرش رزم‌آرا بود بیمناک گشته باشد. هرچند کسانی نیز بودند که باور داشتند او به قصد اعتراض به نظام موجود اجتماعی دست به چنین عملی زد و نتیجتاً مرگ او جنبهٔ سیاسی دارد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۵۵}}</ref> اظهارات مبالغه‌آمیزی نیز عنوان شده نظیر اینکه هدایت پاریس را برای خودکشی انتخاب کرد؛ زیرا تهران را لایق این کار نمی‌دانست. یا اینکه در پاریس خوکشی کرد؛ چراکه نمی‌خواست که میهن آریایی خود را به خون خود بیالاید. همچنین بعضی‌ها او را در مسلک شهدا به‌حساب آوردند.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص= ۱۹}}</ref>{{سخ}}
پس از خودکشی هدایت اکثر مطبوعات ایران، به‌ویژه دو مجلهٔ «[[سپیدوسیاه]]» و «فردوسی»، به‌شکل چشمگیری موضوع نویسندگی، نقد آثار و زندگی و مرگ او را نشر دادند. برادر بزرگ‌تر صادق هدایت، محمود که تا مدت‌ها دربارهٔ برادرش و مرگ او سکوت کرده بود پس از انتشار مقالهٔ «از خاطرات ادبی دکتر [[پرویز خانلری]]» بهقلم [[صدرالدین الهی]] که بخش زیادی از آن به صادق هدایت اختصاص داشت سکوت خود را شکست و دربارهٔ زندگی برادرش و قدرنشناسی جامعه در برخورد با برادرش، سخن گفت و انتقادهای تندی بر اطرافیان هدایت، دوستان و هم‌مشربانش وارد آورد که آنها را بسیار برآشفت. پس‌ازآن تا مدت‌ها خانوادهٔ هدایت، دوستان او را متهم به قدرنشناسی کردند و یاران هدایت، خانواده‌اش را به درک‌نکردن نابغه‌ای که از درون آن جمع برخاسته بود.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۸۲۶و۸۲۷}}</ref>
جنازهٔ هدایت شب‌هنگام ۹آوریل۱۹۵۱، یعنی دوشنبه، ۱۹فروردین۱۳۳۰ کشف شد. او پس از مسدودکردن منافذ پنجره‌ها، شیر گاز اجاق آشپزی را باز کرده و روی زمین دراز کشیده بود. کسانی که سبب کشف جنازه شدند، یک زن و مرد ارمنی ایرانی بودند. آنها پیش از أن، صادق هدایت را می‌شناختند و هدایت چندبار در خانهٔ آنها شام خورده بود.این‌بار هدایت از آنها دعوت کرده بود که شام، مهمان او باشند. این زوح شب، پس از اینکه چندبار در میزنند و پاسخی نمی‌شنوند، متوجه بوی گاز می‌شوند و پلیس را خبر می‌کنند. <ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۱۸۵}}</ref>{{سخ}}
پس از مرگ هدایت بحث دربارهٔ این واقعه، بسیار مطرح شده است. بعضی‌ها کوشیدند خودکشی هدایت را معلول عواملی غیرشخصی وانمود کنند. گروهی تصور می‌کردند که او بر اثر مرگ دوست خود، شهید نورایی تحت‌تأثیر و وحشت یک بیماری درمان‌ناپذیر روحی قرار گرفت. عده‌ای می‌پنداشتند که وی از بازگشت تعصبات مذهبی که یکی از مثال‌های این امر، قتل شوهرخواهرش بود، بیمناک گشته است. هرچند کسانی نیز بودند که باور داشتند او به قصد اعتراض به نظام موجود اجتماعی دست به چنین عملی زد و نتیجتاً مرگ او جنبهٔ سیاسی دارد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۵۵}}</ref> اظهارات مبالغه‌آمیزی نیز عنوان شده‌اند. از قبیل اینکه هدایت پاریس را برای خودکشی انتخاب کرد، چرا که تهران را لایق این کار نمی‌دانست. یا اینکه این کار را در پاریس کرد، چرا که نمی‌خواست که میهن آریایی خود را به خون خود بیالاید. همچنین بعضی‌ها او را در مسلک شهدا به‌حساب آوردند.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۱۹}}</ref>{{سخ}}
# «انتقاد بر فیلم ملانصرالدین در بخارا» و «انتقاد بر ترجمهٔ کتاب بازرس اثر گوگول» مرداد۱۳۲۳، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال اول
پس از خودکشی هدایت، اکثر مطبوعات ایران، به ویژه دو مجلهٔ «سپید و سیاه» و «فردوسی»، به‌شکل چشمگیری به موضوع نویسندگی، نقد آثار و زندگی و مرگ او پرداختند. برادر بزرگ‌تر صادق هدایت، یعنی محمود، که تا مدت‌ها در بارهٔ برادرش و مرگ او سکوت کرده بود، پس از انتشار مقالهٔ «از خاطرات ادبی دکتر پرویز خانلری» بهقلم صدرالدین الهی، که بخش زیادی از آن به صادق هدایت اختصاص داشت، سکوت خود را شکست و دربارهٔ زندگی برادرش و قدرنشناسی جامعه نسبت به او سخن گفت و انتقادات تندی بر اطرافیان هدایت، دوستان و هم‌مشربانش وارد آورد که آنها را بسیار برآشفت. پس‌ازآن تا مدت‌ها خانوادهٔ هدایت، دوستان او را متهم به قدرنشناسی و یاران هدایت، خانواده‌اش را به درک‌نکردن نابغه‌ای که از درون آن جمع برخاسته بود، متهم می‌کردند.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک=یاد صادق هدایت|ص=۸۲۶و۸۲۷}}</ref>
# «معرفی کتاب خاموشی دریا اثر ورکور» اسفند۱۳۲۳، مجلهٔ سخن، شماره۳، سال دوم
# «آمدن شاه بهرام ورجاوند» تیر۱۳۲۴، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
# «انتقاد بر ترجمهٔ رسالهٔ زعفران اثر ابوالعلاء معری» مرداد۱۳۲۴، مجلهٔ پیام نو، شماره۹
# «یادداشتی بر کتاب فرق‌الشیعه» مهر۱۳۲۵، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال سوم
# «توضیحی دربارهٔ قدمت قصهٔ بلبل سرگشته» آذرودی۱۳۲۵، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
# «ضحاک و فریدون» اسفند۱۳۲۹، مجلهٔ ایران‌آباد، شماره۱۲
# «دربارهٔ شعر نو» اسفند۱۳۳۲، روزنامهٔ پولاد، شماره۲۸۸، سال هشتم
# «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» دفاع صادق هدایت از ایران و زبان فارسی، سال۱۳۴۷ و ۱۳۴۸، مجلهٔ سخن، دورهٔ هجدهم
==آثار و منبع‌شناسی==
===سبک و لحن و ویژگی آثار===
===سبک و لحن و ویژگی آثار===
سبک نثر هدایت، ادامهٔ طبیعی تکوین نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان این دوره به‌زبان معاصر بود. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ آثار هدایت است. بهباور [[سیروس شمیسا]]، در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند، برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست، از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد، ساده و روشن بیان می‌کند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱= آتش‌سوداعنوان=سبک نثر داستانی هدایت|صص=۱۳و۱۴}}</ref>{{سخ}}
{{بلی}} هدایت در آثارش، نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان مشروطه به‌زبان معاصر را که درحال تکوین بود، ادامه می‌دهد. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ سبک اوست. بهباور [[سیروس شمیسا]] در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند. برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد ساده و روشن بیان می‌کند.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان= سبک نثر داستانی هدایت|ژورنال= پژوهش‌های نقد ادبی|تاریخ= زمستان۱۳۹۶|صص= ۱۳و۱۴}}</ref>{{سخ}}
به باور [[پرویز ناتل خانلری]]، بهدلیل همین توجه‌به سادگی است که در نوشته‌های هدایت به‌ندرت با مترادف‌ها و مکررها برخورد می‌کنیم. نویسنده در کارهایش می‌کوشد که همان کلمهٔ لازم را پیدا کند و روی کاغذ بیاورد. او معتقد است که وجه تمایز هدایت از دیگر نویسندگان هم‌زمانش، این است که هدایت عبارت‌پرداز نیست.<ref name="atshsodachahahrda">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱= آتش‌سودا|عنوان=سبک نثر داستانی هدایت|ص= ۱۴}}</ref>{{سخ}}
بهباور [[پرویز ناتل خانلری]] همین توجه‌به سادگی است که باعث می‌شود در نوشته‌های هدایت به‌ندرت با مترادف‌ها و مکررها برخورد می‌کنیم. نویسنده در کارهایش می‌کوشد که همان کلمهٔ لازم را پیدا کند و روی کاغذ بیاورد. او معتقد است که وجه تمایز هدایت از دیگر نویسندگان هم‌زمانش، این است که هدایت عبارت‌پرداز نیست.<ref name="atshsodachahahrda">{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان= سبک نثر داستانی هدایت|ژورنال= پژوهش‌های نقد ادبی|تاریخ= زمستان۱۳۹۶|ص= ۱۴}}</ref>{{سخ}}
دیگر ویژگی مهم نثر هدایت، تناسبی است که وی بین درون‌مایه و سبک نثر داستان رعایت می‌کند. بهعنوان مثال، در داستان طنز «[[میهن‌پرست]]»، نخستین بندهای داستان که به معرفی «سیدنصرالله» اختصاص دارد، تدارکی حساب شده است، برای لحنی که در سراسر داستان حفظ شده است. این وحدت لحن که جنبهٔ روایی داستان را تقویت می‌کند، ذهن خواننده را به زمینه‌های اجتماعی داستان نیز معطوف می‌کند. در این بخش از داستان، هدایت با انتخاب تعابیر کنایی و ترفندهای لفظی و کاربرد مفردات و ترکیبات ادیبانه و عامیانه دربرابر خودنمایی زبان «سیدنصرالله» که لغات عربی را با مخرج صحیح و اصیل استعمال می‌کند، «شک و تردید از معلومات خود در ذهن مستمعین باقی نمی‌گذارد»، نوعی بدیل و نقیضه ساخته است.<ref name="atshsodachahahrda"/>{{سخ}}
{{بلی}} دیگر ویژگی مهم نثر هدایت، تناسبی است که او بین درون‌مایه و سبک نثر داستان رعایت می‌کند؛ مثلاً در داستان «میهن‌پرست» نخستین بندهای داستان که به معرفی «سیدنصرالله» اختصاص دارد تدارکی است حساب‌شده برای لحنی که در سراسر داستان حفظ شده است. این وحدت لحن که جنبهٔ روایی داستان را تقویت می‌کند ذهن خواننده را به زمینه‌های اجتماعی داستان نیز معطوف می‌سازد. در این بخش از داستان، هدایت با انتخاب تعابیر کنایی و ترفندهای لفظی و کاربرد مفردات و ترکیبات ادیبانه و عامیانه دربرابر خودنمایی زبان «سیدنصرالله» که لغات عربی را با مخرج صحیح و اصیل استعمال می‌کند و «شک و تردید از معلومات خود در ذهن مستمعان باقی نمی‌گذارد» نوعی بدیل و نقیضه ساخته است.<ref name="atshsodachahahrda"/>{{سخ}}
آثار صادق هدایت مملو از لطیفه‌های تند و شوخی‌های نیش‌دار است. در آثار او بیزاری از ابتذال و میل به ردکردن عقاید جاری دیده می‌شود. در آثار او می‌توان حملات کم‌وبیش سختی به مسائلی که عموماً در آن زمان مورد توجهٔ عامهٔ مردم است، استخراج کرد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۳۶}}</ref>{{سخ}}
آثار صادق هدایت مملو از لطیفه‌های تند و شوخی‌های نیش‌دار است. در آثار او بیزاری از ابتذال و میل به ردکردن عقاید جاری دیده می‌شود. در آثار او می‌توان حملات کم‌وبیش سختی به مسائلی که عموماً در آن زمان مورد توجهٔ عامهٔ مردم است، استخراج کرد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۳۶}}</ref>{{سخ}}
آثار ناسیونالیستی و رمانتیک هدایت بازتابی از موج آریایی‌گری، بیگانه‌ترسی و بیگانه‌زدایی‌اند که در دهه‌های نخستین قرن بیستم به‌سرعت در میان روشن‌فکران، تجددطلبان و درس‌خواندگان آن دوره رشد کرده بود. هم تأثیر محیط و هم تأثیر آراء شخص هدایت در آن دوران در آثار او مشهود است. به باور محمدعلی همایون کاتوزیان، این آثار هدایت، خوانشی‌ترین آثار او هستند. اما داستان‌های رئالیستی و انتقادی هدایت تا حد زیادی از شخص، شخصیت و عواطف او فاصله دارند. موضوغ این داستان‌های هدایت معمولاً زندگی مردم عادی است که اگر او از درون دربارهٔ آنها نظری داشته باشد، از بیرون نسبت به آنها تعصبی نشان نمی‌دهد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۶۷}}</ref>
{{بلی}} آثار ناسیونالیستی و رمانتیک هدایت بازتابی از موج آریایی‌گری، بیگانه‌ترسی و بیگانه‌زدایی‌اند که در دهه‌های نخستین قرن بیستم به‌سرعت در میان روشن‌فکران، تجددطلبان و تحصیل‌کردگان رشد کرده بود. هم تأثیر محیط و هم تأثیر آرای شخص هدایت در آن دوران در آثارش مشهود است. بهباور محمدعلی همایون کاتوزیان، این آثار هدایت، خوانشی‌ترین آثار اوست؛ اما داستان‌های رئالیستی و انتقادی هدایت تاحد زیادی از شخص، شخصیت و عواطف او فاصله دارند. موضوع این داستان‌های هدایت معمولاً زندگی مردم عادی است که اگر او از درون دربارهٔ آنها نظری داشته باشد از بیرون نسبت به آنها تعصبی نشان نمی‌دهد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت و مرگ نویسنده|ص=۶۷}}</ref>{{سخ}}
به‌طورکلی ویژگی‌های نثر هدایت، چنین است:
به‌طورکلی ویژگی‌های نثر هدایت، چنین برمی‌شمارند:
# هدایت همچون نویسندگان معاصر دیگر، از زبان عامیانه استفاده کرده است و بهخصوص برخی واژگان عامیانه نثرش غرابتی خاص برای خواننده دارد.
# هدایت همچون نویسندگان معاصر دیگر، از زبان عامیانه استفاده کرده است و بهخصوص برخی واژگان عامیانه نثرش غرابتی خاص برای خواننده دارد.
# شخصیت‌های روشنفکر هدایت بیشتر به زبانی شاعرانه که در آن واژگان فرنگی کم نیست و پر از ابهامات فلسفی و پوچی است، سخن می‌گویند.
# شخصیت‌های روشنفکر هدایت بیشتر به زبانی شاعرانه که در آن واژگان فرنگی کم نیست و پر از ابهامات فلسفی و پوچی است، سخن می‌گویند.
# توصیفات نثر هدایت بیشتر بر شخصیت و فضاسازی متمرکز است و ویژگی اصلی هر دو تیرگی است.
# توصیفات نثر هدایت بیشتر بر شخصیت و فضاسازی متمرکز است و ویژگی اصلی هر دو تیرگی است.
# یکی از ویژگی‌های مهم فکری در نثر هدایت، کاربرد مؤلفه‌های ابهام‌زا است که نشان از تردید‌های ذهنی او دارد.
# یکی از ویژگی‌های مهم فکری در نثر هدایت، کاربرد مؤلفه‌های ابهام‌زا است که نشان از تردید‌های ذهنی او دارد.
# در نثر هدایت همه‌گونه تکرار از حرف، واژه و جمله و بهخصوص عدد به‌چشم می‌خورد.
# در نثر هدایت همه‌گونه تکرار از حرف، واژه و جمله و بهخصوص عدد دیده می‌شود.
# نحو نثر هدایت در مجموع ساده، اما نمونه‌های نسبتاً زیادی از نارسایی‌های زبانی به‌چشم می‌خورد.
# نحو نثر هدایت درمجموع ساده، اما نمونه‌های نسبتاً زیادی از نارسایی‌های زبانی به‌چشم می‌خورد.
# نثر هدایت، بهخصوص در [[بوف کور]]، [[سه قطره خون]] و [[زنده‌به‌گور]] شاعرانه است. تشبیه، اسناد مجازی، استعاره‌های رمزی و نوعی متناقض‌نما، مهم‌ترین عناصر شاعرانهٔ نثر هدایت است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان=سبک نثر داستانی هدایت|ص=۴۸}}</ref>
# نثر هدایت، بهخصوص در [[بوف کور]]، [[سه قطره خون]] و [[زنده‌به‌گور]] شاعرانه است. تشبیه، اسناد مجازی، استعاره‌های رمزی و نوعی متناقض‌نما مهم‌ترین عناصر شاعرانهٔ نثر هدایت است.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آتش‌سودا|عنوان= سبک نثر داستانی هدایت|ژورنال= پژوهش‌های نقد ادبی|تاریخ= زمستان۱۳۹۶|ص= ۴۸}}</ref>
===آثار===
[[پرونده:HedayatCompleteWorks.jpg|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''آثار هدایت در یک قاب'''</center>]]
[[پرونده:Hadji Agha hedayat Front Cover.png|220px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''حاجی‌آقا، چاپ اول'''</center>{{سخ}} طرح روی جلد از خود هدایت است.]]
====تألیف====
===بررسی چند اثر هدایت===
* «زبان حال یک الاغ در وقت مرگ»، مرداد و شهریور۱۳۰۳، مجلهٔ وفا، دورهٔ دوم
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:BlindOwlCover.jpg|120px|چپ]]مردی بی‌نام، نقاش پیشه، متفکر، خدانشناس و سراپا وسوسه شروع می‌کند به تعریف دردی باورنکردنی و به نوشتن جریان اتفاقی مافوق‌طبیعی که دو ماه و چهار روز قبل اتفاق افتاده و زندگی‌اش را دگرگون و زهرآلود کرده است. این مرد می‌گوید که هدفش از نوشتن بیشتر و بهتر شناختن خود است. دو ماه و چهار روز قبل در سیزدهم‌فروردین، شب‌هنگام زنی سیاه‌پوش، جلوی خانهٔ راوی ظاهر می‌شود. این زن دختر اثیری است که راوی قبلاً از توی سوراخ هواخوری در خانه‌اش او را دیده و شیفته‌اش شده بود؛ اما بعداً نتوانست دوباره او را پیدا کند و حتی سوراخ هواخوری هم برای همیشه ناپدید شد. دختر اثیری وارد خانه می‌شود و بدون اینکه حرفی بزند روی تخت راوی دراز می‌کشد. راوی مقداری شراب لای دندان‌های کلیدشدهٔ دختر می‌ریزد و پهلویش دراز می‌کشد. ملتفت می‌شود که دختر مرده است. راوی احساس می‌کند که باید دو کار انجام دهد. یکی اینکه از چشم‌های مورب ترکمنی و افسونگر دختر تابلو بکشد و دوم اینکه دختر را دفن کند. نزدیک سپیدهٔ صبح چشم‌های دختر به‌طور معجزه‌آسایی باز می‌شود و راوی آنها را روی کاغذ می‌کشد. سپس جسد دختر را تکه‌تکه می‌کند و تکه‌ها را در چمدان می‌تپاند. در بیرون از خانه، پیرمردی با کالسکهٔ نعش‌کشی پیدا می‌شود که راوی و چمدان سنگینش را به شاه‌عبدالعظیم می‌برد. آنجا حین کندن گور، کالسکه‌چی یک گلدان عتیقه مربوط به شهر ری باستانی پیدا می‌کند. جسد دختر که دفن شد راوی تک‌وتنها در تاریکی می‌گردد. دوباره پیرمرد کالسکه‌چی پیدایش می‌شود و گلدان را به راوی تعارف می‌کند و او را سوار کالسکه می‌کند و به خانه‌اش می‌رساند. در خانه، راوی حین نگاه‌کردن به گلدان متوجه می‌شود همان تصور روی تابلوی خودش و همان صحنهٔ دختر اثیری که از سوراخ هواخور دیده بود دور گلدان نیز نقاشی شده است. او درحال‌کشیدن تریاک، محو تماشای هر دو تصویر می‌شود. راوی در ادامهٔ داستان می‌نویسد که پس از کشیدن تریاک در دنیای جدیدی بیدار می‌شود که در آن به شهر ری می‌گویند: «عروس دنیا» یعنی راوی در عالم خواب و رویا به زندگی یا وضعیت قرون وسطایی برگشته است. در این دنیای جدید و قدیمی باز راوی می‌نویسد اتفاقی افتاده که باید آن را برای سایهٔ خود تعریف کند؛ ولی این دفعه از دستگیرشدن توسط داروغه و یک دسته گزمه می‌ترسد و می‌نویسد که لکه‌های خون به عبا و شالگردنش چسبیده است. راوی اضافه می‌کند که دیروز مردی جوان به‌نظر می‌رسید درحالیکه امروز همانند پیرمردی است شبیه مرد کالسکه‌چی و عین مرد خنزرپنزری که هر روز بساطش را در کوچهٔ روبهروی پنجرهٔ اتاق راوی پهن می‌کند. در دنیای جدید، راوی تنها نیست. زنی دارد که او را لکاته صدا می‌زند و خانوادهٔ زن و یک پرستار و حکیم‌باشیِ محل دوروبر او حاضرند. به‌علاوه مدتی است که راوی ناخوش است. او ابتدا سرگذشت مادر و پدر خود را می‌نویسد که هرگز آنها را ندیده و سپس به پیشامدهای پنج روز متوالی می‌پردازد که در روز آخر با ریخت و لباس پیرمرد خنزرپنزری و گزلیک به‌دست به اتاق زنش می‌رود و حین عشق‌بازی با او چاقو به بدن زن فرومی‌رود و زن می‌میرد و یکی از چشم‌های زن سرانجام در دست راوی است. در این هنگام راوی در آینه به خود نگاه کرده و مشاهده می‌کند که عین پیرمرد خنزرپنزری شده است. راوی از شدت اضطراب ناگهان بیدار می‌شود. تقریباً موقع طلوع آفتاب است. گلدان را جست‌وجو می‌کند تا بیشتر تصویر دختر اثیری روی آن را مشاهده کند؛ اما گلدان نیست. از خانهٔ او پیرمرد کالسکه‌چی همراهبا چیزی شبیه کوزه در دستمال، با چالاکی از خانهٔ او دور می‌شود. راوی به خود نگاه می‌کند و می‌بیند سرتاپایش آلوده به خون است. درضمن فشار وزن مردهای را روی سینه حس می‌کند... کتاب در همین‌جا تمام می‌شود.<ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۸|ک= بوف کور|ص= ۱تا۱۷۸}}</ref><ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= هیلمن|عنوان= بوف کور هدایت|ژورنال= ایران‌شناسی|تاریخ= تابستان ۱۳۷۷|ص= ۲۸۵تا۲۸۷}}</ref>}}
* کریستن‌سن، آرتور، «گورستان زنان خیانتکار»، بهمن و اسفند۱۳۲۲، مجلهٔ سخن، شمارهٔ هفتم و هشتم
* چخوف، آنتوان، «مشاور مخصوص»، ۲۶تیرماه۱۳۱۰، مجلهٔ افسانه، شماره۲۸، سال سوم
====مقالات====
=====تحلیل و بررسی=====
* «ضحاک و فریدون»، اسفند۱۳۲۹، مجلهٔ ایران‌آباد، شمارهٔ ۱۲
* صادق هدایت اولین بار سال۱۳۱۵ [[بوف کور]] را در بمبئی هندوستان به‌شکل چاپ دستی با خط خودش و به‌صورت پلی‌کپی منتشر کرد. نخستین نوبت چاپ این اثر در ایران برمی‌گردد به انتشار بخش‌هایی از ''بوف کور'' به‌صورت پاورقی در روزنامهٔ «ایران» در سال۱۳۲۰.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۳}}</ref>
* «آمدن شاه بهرام ورجاوند»، تیر۱۳۲۴، مجلهٔ سخن، شمارهٔ هفتم، سال دوم
* در «بوف کور» صحنه‌ها عموماً مبهم، رؤیاانگیز، سربسته و مرموز است و محل وقوع این صحنه‌ها دنیایی بین دنیای خواب و بیداری است؛ یعنی دنیایی که انعکاسی از دنیای حقیقی دارد.
* «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی(دفاع صادق هدایت از ایران و زبان فارسی)»، سال۱۳۴۷ و ۱۳۴۸، مجلهٔ سخن، دورهٔ هجدهم
* خواننده «بوف کور» احساس تلخ و ناگواری از سازگاری دنیا، دشواری رسیدن به مقصود، شکنجهٔ روحی، بیزاری از همه‌کس و همه‌چیز در خود می‌یابد. می‌بیند حتی آنچه مطلوب آدمی است با همهٔ فریبندگی‌ها، زیبایی‌ها و عشوه‌گری‌ها همچون لاشهٔ مردهای گندانیده شده است. ایمان محکم به پوچ‌بودن، مجازی‌بودن، منفی‌بودن، ناپایدار‌بودن، مسخره‌بودن دنیا در سطربه‌سطر رمان محسوس است. دنیایی که در آن پناهگاهی جز عالم نیستی نمی‌توان یافت و زندگی نوعی کشمکش در درونِ وجود و نوعی دربه‌دری و آوارگی در دنیای وجود است. دنیایی لغزنده و گریزان، محکوم و مطرود، محدود و پست، پرآشوب و پردغدغه و پر از بیم و هراس. دنیای رجاله‌ها، دنیایی که در آن آدمی پیوسته است با نیروی معنوی مردهای تجزیه‌شده که لاشه‌اش گندیده است و مگس و زنبورهای طلایی گرد آن در پروازند؛ ولی وزن این لاشه همچنان روی سینه فشار می‌آورد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص= ۴۹و۵۰}}</ref>
* «دربارهٔ شعر نو»، اسفند۱۳۳۲، روزنامهٔ پولاد، شمارهٔ۲۸۸، سال هشتم
* قسمت اول رمان چه از لحاظ ساختمان و چه از لحاظ لحن، شیوهٔ رمانتیک‌های قرن بیستم است و جنبهٔ تراژیک این مکتب را در مسئلهٔ مرگ‌واری حفظ کرده است. معشوق در این قسمت، خودِ مرگ است که به‌صورت یک دختر اثیری تجلی می‌کند و در قسمت دوم، زنی است که به شخصیت‌های گوناگون ظاهر می‌شود؛ نه‌اینکه زن‌های مختلفی باشند که به یک چهره درآیند. شالودهٔ «بوف کور» بر جریان عشق شکست‌خوردهٔ جوانی بنا شده که از زن فقط نگاه سرزنش‌آمیز دیده است و در خود، فرورفته و در تنهایی می‌سوزد و برای اینکه از چنگ شیدایی و دلدادگی خود رها شود داستان این عشق را روی کاغذ می‌آورد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۴}}</ref>
* «انتقاد بر ترجمهٔ رسالهٔ زعفران اثر ابوالعلاء معری»، مرداد۱۳۲۴،مجلهٔ پیام نو، شمارهٔ نهم
* در قسمت اول، راوی داستان عصارهٔ نظریهٔ خودش را دربارهٔ عشق و مرگ، در زمان محدود یک روز، با اشخاصی معدود و لمس‌نشدنی و گذرا بیان می‌کند. اشخاص قسمت دوم رمان شبح‌وار نیستند. شخصیت‌های داستان‌اند و هریک بهدقت وصف می‌شوند. هرچند اسم خاص ندارند و چهره‌شان به یکدیگر شبیه است؛ ولی مشخصاتشان طوری است که هریک نمونه‌ای از افراد کوچه و خیابان و بهخصوص اطرافیان راوی را می‌سازند.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۷}}</ref>
* «انتقاد بر فیلم ملانصرالدین در بخارا»، مرداد۱۳۲۳، مجلهٔ پیام نو، شمارهٔ اول، سال اول
* در ''بوف کور'' هدایت از تمام صنایع ممکن هنر و مخصوصاً هنر نویسندگی عصر خود استفاده کرده و از یک سرگذشت منطقی که از صافیِ «بین خواب و بیداری» گذشته باشد آگاهانه‌ترین اثر زمان خود را ساخته است. از این حیث کار او شبیه کاری است که ''ادگار آلن پو'' در شعر معروفش «غراب» کرده است. ادگار آلن پو این شعر را آگاهانه و به‌طورعمد، با دقت بسیار بران صورت ساخته است.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۸۹}}</ref>
* «یادداشتی بر کتاب فرق‌الشیعه»، مهر۱۳۲۵،مجلهٔ پیام نو، شمارهٔ اول، سال سوم
* در قسسمت دوم ''بوف کور'' هدایت نیز همچون معماری هنرمند و ماهر، ساختمانی بنا کرده که هر جز آن حاوی حرف‌ها، اندیشه‌ها و احساسات اوست. در این قسمت، هدایت این نوول را بسط داده و از آن رمان ساخته است.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۰}}</ref>
* «انتقاد بر ترجمهٔ کتاب بازرس اثر گوگول»، مرداد۱۳۲۳، مجلهٔ پیام نو، شمارهٔ اول، سال اول
* بهنقل از مصطفی فرزانه، انگیزه‌ٔ هدایت از نوشتن «بوف کور» این بود:
* «معرفی کتاب خاموشی دریا اثر ورکور»، اسفند۱۳۲۳، مجلهٔ سخن، شمارهٔ سوم، سال دوم
{{گفتاورد تزیینی|فقط می‌خواهم پیش از اینکه بروم بمیرم، دردهایی که مرا خرده‌خرده مانند خوره یا سلعه، گوشهٔ این اتاق خورده است روی کاغذ بیاورم؛ چون به این وسیله بهتر می‌توانم خودم را مرتب و منظم کنم. آیا مقصودم نوشتن وصیت‌نامه است؟ هرگز. چون نه مال دارم که دیوان بخورند و نه دین دارم که شیطان ببرد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۲و۳۹۳}}</ref>}}
* «توضیحی دربارهٔ قدمت قصهٔ بلبل سرگشته»، آذر و دی۱۳۲۵، مجلهٔ سخن، شمارهٔ هفتم، سال دوم
* به‌گفتهٔ [[حسن قائمیان]] از دوستان نزدیک هدایت:
* «شرح کوتاهی دربارهٔ گزیده‌ای از ترانه‌های کردی»، بهمن و اسفند۱۳۱۸، مجلهٔ موسیقی، شمارهٔ ۱۱و۱۲
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:Hasan Ghaaemian On Bouf Kour.jpg|100px|راست]]''بوف کور مسلماً در همان حالتی نوشته شده که کافکا در آن حالت چیز می‌نوشته؛ یعنی در حالت خواب و بیداری، در عالم رؤیا، در عالم خلسه... در بوف کور فرار هدایت، از زندگی معمول و گریز او از حقیقت‌های این زندگی که سرشار از ابتذال و پستی است کاملاً هویداست.''<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۴۸}}</ref>}}
* از دههٔ بیست که «بوف کور» برای اولین بار انتشار یافت مسئلهٔ منابع آن و نفوذ سایر آثار در آن، موضوع بحث‌های بسیار شد. دیدگاه غالب در آن زمان ملهم از نظرات حزب توده بود که هنوز نیز البته با قوت و مقبولیت بسیار کمتری رواج دارد و براساس این دیدگاه، بوف کور موقعیت سیاسی زمان رضاه‌شاه را منعکس می‌کند. [[احسان طبری]] در سال۱۳۲۶ طی مقاله‌ای این تفسیر را برای نخستین بار مطرح کرد. او در صحبت از هدایت، ضمن‌آنکه بوف کور را تراوشاتی از «تاریکی‌ها و تلخ‌کامی‌های روح هدایت» و دون شأن نویسنده‌ای مترقی می‌داند درعین‌حال ارزیابی‌‌اش از کتاب «سند محکومیت جامعهٔ مبتذل عصر، مبین عظمت روح کسی است که در آن محیط خفقان‌آور رنج کشیده است.»<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۷}}</ref> هرچند پس از مرگ هدایت، دیگر افرادی که وابسته به حزب توده بودند این تفسیر را گسترده کردند و گفتند:
:''با تشدید تسلط دیکتاتوری هدایت بیشتر در تیرگی یأس و بدبینی فرومی‌رود. فشار دیکتاتوری برای تحکیم پایه‌های لرزان فرمان‌روایی‌اش به‌طور مدام افزایش می‌یابد. دستگاه تفتیش عقاید وحشیانه به کاوش وجدان‌ها می‌پردازد. در این موقعیت هدایت از زبان بوف کور سخن می‌گوید.''<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۸}}</ref>
* کاوش‌های بسیاری نیز دربارهٔ تأثیرپذیری هدایت از آثار خارجی و دیگر منابع شد. کافکا، سارتر، خیام، ریلکه، ژرار دونروال، ادگار آلن‌پو و دیگران را از نویسندگان تأثیرگذار بر ساخت «بوف کور» می‌دانند. ''مایکل بیرد'' در کتابش «بوف کور بهعنوان یک رمان غربی» با استفاده از منابع ادبی غربی و نیز چند اثر دیگر هدایت، در بررسی خاستگاه غربی رمان، توجه خود را روی دو فرآیند متمرکز می‌کند: ''«فرآیند نفوذی و فرآیند ارتباطی مابین فرهنگ‌ها.»'' آنچه مسلم است یافتن تأثیر متقدمان در کار نویسنده لزوماً از اعتبار و اصالت آن کم نمی‌کند. هر نویسنده‌ای بدون شک تحت نفوذ فرهنگ و ادب سرزمینی قرار دارد که خود در آن نشو و نما کرده است.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۸}}</ref>
* نتیجه آن که رمان «بوف کور»، با دست‌وپنجه نرم‌کردن با مسئله‌ای جهانی، بدون اینکه از شرق و غرب تأثیرات چشمگیری در ساخت ادبی‌اش بگیرد مرز‌ها را پشت‌ِسر گذارد و تبدیل به اثری بین‌المللی شد.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص= ۱۶۹}}</ref>
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:BlindOwlCover.jpg|180px|چپ]]مردی بی‌اسم، نقاش پیشه، متفکر، خدانشناس و سراپا وسوسه شروع می‌کند به تعریف دردی باورنکردنی و به نوشتن جریان اتفاقی مافوق‌طبیعی که دو ماه و چهار روز قبل اتفاق افتاده و زندگی‌اش را دگرگون و زهرآلود کرده است. این مرد می‌گوید که هدفش از نوشتن بیشتر و بهتر شناختن خود اوست. دو ماه چهار روز قبل در سیزدهم، فروردین، شب‌هنگام زنی سیاه‌پوش، جلوی خانهٔ راوی ظاهر می‌شود. این زن دختر اثیری است که راوی قبلاً از توی سوراخ هواخوری در خانه‌اش او را دیده و شیفته‌اش شده بود؛ اما بعداً نتوانست دوباره او را پیدا کند و حتی سوراخ هواخوری هم برای همیشه ناپدید شد. دختر اثیری وارد خانه می‌شود و بدون اینکه حرفی بزند روی تخت راوی دراز می‌کشد. راوی مقداری شراب لای دندان‌های کلیدشدهٔ دختر می‌ریزد و پهلویش دراز می‌کشد. ملتفت می‌شود که دختر مرده است. راوی احساس می‌کند که باید دو کار انجام دهد. یکی این که از چشم‌های مورب ترکمنی و افسونگر دختر تابلو بکشد و دوم این که دختر را دفن کند. نزدیک سپیدهٔ صبح چشم‌های دختر به‌طور معجزه‌آسایی باز می‌شود و راوی آنها را روی کاغذ می‌کشد. سپس جسد دختر را تکه‌تکه می‌کند و تکه را در چمدان می‌تپاند. در بیرون از خانه، پیرمردی با کالسکهٔ نعش‌کشی پیدا می‌شود که راوی و چمدان سنگینش را به شاه‌عبدالعظیم می‌برد. آنجا حین کندن گور، کالسکه‌چی یک گلدان عتیقه مربوط به شهر ری باستانی پیدا می‌کند. جسد دختر که دفن شد، راوی تک‌وتنها در تاریکی می‌گردد. دوباره پیرمرد کالسکه‌چی پیدایش می‌شود و گلدان را به راغه تعارف می‌کند و او را سوار کالسکه می‌کند و به خانه‌اش می‌رساند. در خانه، راوی که گلدان را نگاه می‌کند، متوجه می‌شود همان تصور روی تابلوی خودش و همان صحنهٔ دختر اثیری ه از سوراخ هواخور دیده بود، دور گلدان نیز نقاشی شدهاست. او در حال کشیدن تریاک و محو تماشای هر دو تصویر می‌شود. راوی در ادامهٔ داستان خود می‌نویسد که پس از کشیدن تریاک در دنیای جدیدی بیدار می‌شود که در آن به شهر ری می‌گویند، عروس دنیا. یعنی راوی در عالم خواب و رویا به زندگی و یا وضعیت قرون وسطایی برگشته‌‌است. در این دنیای جدید و قدیمی باز راوی می‌نویسد اتفاقی که افتاده که باید آن را برای سایهٔ خود تعریف کند؛ ولی این دفعه از دستگیرشدن توسط داروغه و یک دسته گزمه می‌ترسد و می‌نویسد که لکه‌های خون به عبا و شالگردنش چسبیده‌است. راوی اضافه می‌کند که دیروز مردی جوان به‌نظر می‌رسید، درحالیکه امروز همانند پیرمردی است. شبیه مرد کالسکه‌چی و عین یک مرد خنزرپنزری که هر روز بساطش را در کوچه‌ای روبهروی پنجرهٔ اتاق راوی پهن می‌کند. در دنیای جدید، راوی تنها نیست. زنی دارد که او را لکاته صدا می‌زند و خانوادهٔ زن و یک پرستار و حکیم‌باشی محل دوروبر راوی حاضرند. به‌علاوه مدتی است که راوی ناخوش است. او ابتدا سرگذشت مادر و پدر خود را می‌نویسد که هرگز آنها را ندیده و سپس به پیشامدهای پنج روز متوالی می‌پردازد که در روز آخر با ریخت و لباس پیرمرد خنزرپنزری و گزلیک به‌دست به اتاق زنش می‌رود و حین عشق‌بازی با او چاقو به بدن زن فرومی‌رود و زن می‌میرد و یکی از چشم‌های زن سرانجام در دست راوی است. در این هنگام راوی در آینه به خود نگاه می‌کند و مشاهده می‌کند که عین پیرمرد خنزرپنزری شده است. راوی از شدت اضطراب ناگهان بیدار می‌شود. تقریباً موقع طلوع آفتاب است. گلدان را جست‌وجو می‌کند تا بیشتر تصویر دختر اثیری روی آن را مشاهده کند؛ اما گلدان نیست. از خانهٔ او پیرمرد کالسکه‌چی همراهبا جیزی شبیه کوزه در دستمال، با چالاکی از خانهٔ او دور می‌شود. راوی به خود نگاه می‌کند و می‌بیند سرتاپایش آلوده به خون است. درضمن فشار وزن مردهای روی سینه حس می‌کند... کتاب در همین‌جا تمام می‌شود.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱= هیلمن |نام۱= مایکل|عنوان= بوف کور هدایت|ص=۲۸۵تا۲۸۷}}</ref> <ref>{{پک|هدایت|۱۳۴۸|ک=بوف کور|ص= ۱تا۱۷۸}}</ref>}}
* تحلیل و بررسی:{{سخ}}
صادق هدایت، اولین بار بوف کور را در بمبئی هندوستان، در سال۱۳۱۵، به‌شکل چاپ دستی، با خط خودش و به‌صورت پلی‌کپی منتشر می‌کند. نخستین نوبت چاپ این اثر در ایران، به انتشار بخش‌هایی از بوف کور به‌صورت پاورقی در روزنامهٔ «ایران»، به سال۱۳۲۰ برمی‌گردد.<ref>{{پک|دهباشی|۱۳۸۰|ک= یاد صادق هدایت|ص= ۱۳}}</ref> در بوف کور، هدایت از تمام صنایع ممکن هنر و مخصوصاً هنر نویسندگی عصر خود استفاده می‌کند و از یک سرگذشت منطقی که از صافی «بین خواب و بیداری» گذشته باشد، آگاهانه‌ترین اثر زمان خود را می‌سازد. در این باره، کار او شبیه کاری است که ''ادگار آلن پو'' در شعر معروف «غراب» خود کرده است. ادگار آلن پو این شعر را آگاهانه و به‌طورعمد، با دقت بسیار ساخته است. در قسسمت دوم بوف کور، هدایت نیز همچون معماری هنرمند و ماهر، ساختمانی بنا می‌کند که هر جز آن حای از حرف‌ها، اندیشه‌ها و احساسات اوست. در این قسمت از بوف کور، هدایت این نوول را بسط می‌دهد و از آن رمان می‌سازد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۸۹و۳۹۰}}</ref>
مصطفی فرزانه انگیزه هدایت از نوشتن بوف کور را چنین نقل می‌کند:
{{نقل‌قول|فقط می‌خواهم پیش‌ازاینکه بروم بمیرم، دردهایی که مرا خرده‌خرده مانند خوره یا سلعه، گوشهٔ این اتاق خورده است، روی کاغذ بیاورم، چون به این وسیله بهتر می‌توانم خودم را مرتب و منظم کنم. آیا مقصودم نوشتن وصیت‌نامه است؟ هرگز. چون نه مال دارم که دیوان بخورند و نه دین دارم که شیطان ببرد.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۲و۳۹۳}}</ref> }}
در بوف کور صحنه‌ها عموماً مبهم، رؤیاانگیز، سربسته و مرموز است و محل وقوع این صحنه‌ها دنیایی بین دنیای خواب و بیداری است؛ یعنی دنیایی که انعکاسی از دنیای حقیقی است. موقع خواندن این کتاب، خواننده احساس تلخ و ناگواری از سازگاری دنیا، دشواری رسیدن به مقصود، شکنجهٔ روحی، بیزاری از همه‌کس و همه‌چیز در خود می‌یابد. می‌بیند حتی آنچه مطلوب آدمی است، با همهٔ فریبندگی‌ها، زیبایی‌ها و عشوه‌گری‌ها همچون لاشهٔ مردهای گندانیده شده است. ایمان محکم به پوچ‌بودن، مجازی‌بودن، منفی‌بودن، ناپایدار‌بودن، مسخره‌بودن دنیا در لابه‌لای سطور رمان بوف کور محسوس است. دنیایی که در آن پناهگاهی جز عالم نیستی نمی‌توان یافت و زندگی نوعی کشمکش در درون وجود و نوعی دربه‌دری و آوارگی در نیای وجود است، دنیایی لغزنده و گریزان، دنیایی محکوم و مطرود، دنیایی محدود و پست، دنیایی پرآشوب و پردغدغه، دنیایی پر از بیم و هراس، دنیای رجاله‌ها، دنیایی که در آن آدمی پیوسته با نیروی معنوی مردهای که تجزیه شده و لاشه‌اش گندیده است و مگس و زنبورهای طلایی گرد آن در پروازند؛ ولی وزن این لاشه همچنان روی سینه را فشار می‌دهد.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۴۹و۵۰}}</ref>
قسمت اول رمان بوف کور، چه از لحاظ ساختمان و چه از لحاظ لحن در شیوهٔ رمانتیک‌های قرن بیستم است و جنبهٔ تراژیک این مکتب را در مسئلهٔ مرگ‌واری حفظ کرده است. معشوقه در قسمت اول بوف کور، خود مرگ است که به‌صورت یک دختر اثیری تجلی می‌کند و در قسمت دوم بوف کور، یک زن است که به شخصیت‌های گوناگون ظاهر می‌شود، نه اینکه زن‌های مختلفی باشند که به یک چهره درآیند. شالودهٔ بوف کور بر جریان عشق شکست‌خوردهٔ یک جوان که از زن فقط نگاه سرزنش‌آمیز دیده است و در خود فرورفته و در تنهایی می‌سوزد و برای این از چنگ شیدایی و دلدادگی خود رها شود، داستان این عشق را روی کاغذ می‌آورد، بنا نهاده شدهاست. در قسمت اول بوف کور، راوی داستان عصارهٔ نظریهٔ خودش را دربارهٔ عشق و مرگ، در زمان محدود یک روز، با اشخاصی معدود و لمس‌نشدنی و گذرا بیان می‌کند. اشخاص قسمت دوم بوف کور شبح‌وار نیستند. شخصیت‌های رمان‌اند و به این عنوان هریک بهدقت وصف می‌شوند و هرچند اسم خاص ندارند و چهره‌شان به یکدیگر شبیه است؛ ولی مشخصاتشان طوری است که هریک نمونه‌ای از افراد کوچه و خیابان و بهخصوص اطرافیان راوی را می‌سازند.<ref>{{پک|فرزانه|۱۹۸۸|ک= آشنایی با صادق هدایت|ص= ۳۹۴و۳۹۷}}</ref>
به‌گفتهٔ حسن قائمیان، از دوستان نزدیک هدایت:
{{نقل‌قول|[[پرونده:Hasan Ghaaemian On Bouf Kour.jpg|60px|راست]]بوف کور مسلماً در همان حالتی نوشته شده که کافکا در آن حالت چیز می‌نوشته، یعنی در حالت خواب و بیداری، در عالم رؤیا، در عالم خلسه... در بوف کور فرار هدایت، از زندگی معمول و گریز او از حقیقت‌های این زندگی که سرشار از ابتذال و پستی است، کاملاً هویدا است.<ref>{{پک|مونتی|۱۳۳۱|ک= دربارهٔ صادق هدایت، نوشته‌ها و اندیشه‌های او|ص=۴۸}}</ref>}}
از دههٔ بیست که بوف کور برای اولین‌بار انتشار یافت، مسئلهٔ منابع آن و نفوذ سایر آثار در آن موضوع بحث‌های بسیار بوده‌است. دیدگاه غالب در آن زمان ملهم از نظرات حزب توده بود که هنوز نیز، البته با قوت و مقبولیت بسیار کمتری رواج دارد و بر اساس این دیدگاه، بوف کور موقعیت سیاسی زمان رضاه‌شاه را منعکس می‌کند. احسان طبری در سال۱۳۲۶ طی مقاله‌ای، این تفسیر را برای نخستین‌بار رواج داد. او در صحبت از هدایت، ضمن آنکه بوف کور را تراوشاتی از «تاریکی‌ها و تلخ‌کامی‌های روحش» و دون شأن یک نویسندهٔ مترقی می‌داند، در عین حال ارزیابی‌‌اش از آن کتاب، «سند محکومیت جامعهٔ مبتذل عصر، مبین عظمت روح کسی است که در آن محیط خفقان‌آور رنج کشیده‌است.»<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۱۶۷}}</ref> هرچند پس از مرگ هدایت، دیگر افرادی که وابسته به حزب توده بودند، این تفسیر را گسترده کردند و گفتند:
{{نقل‌قول|با تشدید تسلط دیکتاتوری، هدایت بیشتر در تیرگی یأس و بدبینی فرومی‌رود. فشار دیکتاتوری برای تحکیم پایه‌های لرزان فروان‌رواییش به‌طور مدام افزایش می‌یابد. دستگاه تفتیش عقاید وحشیانه به کاوش وجدان‌ها می‌پردازد. در این موقعیت هدایت از دهان بوف کور سخن می‌گوید.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک=صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۱۶۸}}</ref>}}
همچنین کاوش‌های بسیاری دربارهٔ تأثیرپذیری هدایت از آثار خارجی و دیگر منابع، در نوشتنن بوف کور شده است. نام کافکا، سارتر، خیام، ریلکه، ژرار دونروال، ادگار آلن‌پو و دیگران بهعنوان نویسندگان تأثیرگذار بر ساخت رمان ذکر شده است. ''مایکل بیرد'' در کتاب خود، «بوف کور بهعنوان یک رمان غربی»، با استفاده از منابع ادبی غربی و نیز چند اثر دیگر هدایت، در بررسی خاستگاه غربی رمان توجه خود را روی دو فرآیند متمرکز می‌کند: «فرآیند نفوذی و فرآیند ارتباطی مابین فرهنگ‌ها.» گفته می‌شود که یافتن تأثیر متقدمان در کار نویسنده لزوماً از اعتبار و اصالت آن کم نمی‌کند. هر نویسنده‌ای بدون شک تحت نفوذ فرهنگ و ادبی قرار دارد که خود در آن نشو و نما کرده است. هرچند نتیجهٔ آنکه رمان بوف کور، با دست‌وپنجه نرم‌کردن با یک مسئلهٔ جهانی، بدون اینکه از شرق و غرب تأثیرات چشمگیری در ساخت ادبی‌اش ببینیم، مرز‌ها را پشت سر می‌گذارد و تبدیل به اثری بین‌المللی می‌شود.<ref>{{پک|کاتوزیان|۱۳۷۲|ک= صادق هدایت از افسانه تا واقعیت|ص=۱۶۸و۱۶۹}}</ref>
====[[سه قطره خون]]====
====[[سه قطره خون]]====
مجموعهٔ داستان سه قطره خون، برگزیده‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت و شامل ده داستان است که یکی از آنها، «طلب آمرزش»، توسط ''فرخ غفاری'' ترجمه شدهاست. در پایان این کتاب توضیحی دربارهٔ برخی از واژگان فارسی آمده‌است. برخی از معروف‌ترین داستان‌های هدایت در این مجموعه جا دارد. از جمله: '''سه قطره خون، گرداب، داشآکل، محلل، آینهٔ شکسته، طلب آمرزش، گجسته دژ'''.<ref> {{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی۱= پوینده|نام۱=محمد|عنوان=معرفی کتاب: سه قطره خون|ص=۱۸۴}}</ref>
* خلاصهٔ داستان:
* معرفی داستان کوتاه سه قطره خون، از مجموعه داستان سه قطره خون:
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:ThreeDropOfBloodCover.jpg|120px|چپ]]راوی داستان که نامش در پایان کتاب، میرزااحمدخان معرفی می‌شود یک سال است که در تیمارستان به‌سر می‌برد و مدتی است می‌خواهد قلم به‌دست گیرد؛ ولی غیر از عبارت «سه قطره خون» چیزی نمی‌تواند بنویسد. در تیمارستان تیپ‌های مختلفی بستری‌اند. روشنفکر (راوی و تقی)، ناظم، دکتر، شاعر (عباس)، آدم‌های عوام و رجاله مثل محمدعلی، حسن، رخساره و بیگانه‌ای که قصاب معرفی شده است. همهٔ این افراد، بهخصوص آن‌هایی که در تیمارستان بستری شدند دیوانه‌اند حتی خود راوی که کل روایتش هذیانی است و نیز زمانی که دربارهٔ دختری جوان که با یک زن و مرد به ملاقات عباس آمده بود آن استنباط غیرمنطقی را مطرح می‌کند: «آن دختر به من می‌خندید. پیدا بود که مرا دوست دارد. اصلاً به هوای من آمده بود. صورت آبله‌روی عباس که قشنگ نیست.»{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|راوی داستان سه قطره خون، که نامش در پایان داستان، میرزااحمدخان معرفی می‌شود، یک سال است که در تیمارستان به سر می‌برد و مدتی است می‌خواهد قلم به دست گیرد، ولی غیر از عبارت «سه قطره خون» چیزی نمی‌تواند بنویسد. در تیمارستان تیپ‌های مختلفی به سر می‌برند: روشنفکر(راوی و تقی)، ناظم، دکتر، شاعر(عباس)، آدم‌های عوام و رجاله مثل محمدعلی، حسن، رخساره و بیگانه‌ای که قصاب معرفی شدهاست. همهٔ این افراد، بهخصوص آن‌هایی که در تیمارستان به سر می‌برند دیوانه‌اند، حتی خود راوی که کل روایتش هذیانی است، و همچنین زمانی که دربارهٔ دختری جوان که با یک زن و مرد به ملاقات عباس آمده‌بود، آن استنباط غیرمنطقی را مطرح می‌کند: «آن دختر به من می‌خندید، پیدا بود که مرا دوست دارد، اصلاً به هوای من آمده‌بود، صورت آبله‌روی عباس که قشنگ نیست.» {{سخ}}
سیاوش، رفیق راوی و نیز پسرعموی رخساره، نامزد راوی است. کسی که راوی در پایان داستان از سَروسِرّش با رخساره یاد می‌کند. ناظم که از همه دیوانه‌تر است و به‌ظاهر عاقل می‌نماید قاتل اصلیِ گربه است. البته دو تیپ دیگر، عباس (شاعر) و راوی (روشنفکر) نیز قاتل گربهٔ نرند؛ چراکه هر دو شعر «سه قطره خون» را سروده و خوانده‌اند:
سیاوش، رفیق راوی و نیز پسرعموی رخساره، نامزد راوی است، کسی که راوی در پایان داستان از سر و سرّش با رخساره یاد می‌کند. ناظم که از همه دیوانه‌تر است و به ظاهر عاقل می‌نماید، قاتل اصلی گربه است. البته دو تیپ دیگر، عباس(شاعر)، و راوی راوی(روشنفکر) نیز قاتل گربهٔ نرند. از جمله به این دلیل که هر دو شعر سه قطره خون را سروده و خوانده‌اند:
{{شعر|نستعلیق|سبک=color: darkred}}{{ب|دریغا که بار دگر شام شد|سراپای گیتی سیه‌فام شد}}
{{شعر|نستعلیق|سبک=color: darkred}}{{ب|دریغا که بار دگر شام شد|سراپای گیتی سیه‌فام شد}}
{{ب|همه خلق را گاه آرام شد|مگر من که رنج و غمم شد فزون}}
{{ب|همه خلق را گاه آرام شد|مگر من که رنج و غمم شد فزون}}
{{ب| جهان را نباشد خوشی در مزاج|به‌جز مرگ نبود غمم را علاج}}
{{ب|جهان را نباشد خوشی در مزاج|به‌جز مرگ نبود غمم را علاج}}
{{ب| ولیکن در آن گوشه در پای کاج|چکیده‌است بر خاک سه قطره خون}}
{{ب|ولیکن در آن گوشه در پای کاج|چکیده است بر خاک سه قطره خون}}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
شعر به اینجا که می‌رسید مادر رخساره با تغیر از اتاق بیرون می‌رود، رخساره ابروهایش را بالا می‌کشید و می‌گوید: «این دیوانه است.» بعد دست سیاوش را می‌گیرد و هر دو قهقه می‌خندند و از در بیرون می‌روند. به‌هرحال، افراد ناشناس دیگری نیز در قتل این گربه که صدایش در عشق‌بازی با نازی(گربهٔ ماده) گوش‌خراش است، دخیل‌اند. قاتلان معمولاً گربه‌ها را مجرم می‌دانند، اما می‌گویند «سه قطره خون» مال گربه نیست. مهم‌تر از همه، فقط آدم‌ها نیستند که قاتل گربه‌اند، بلکه عشق و هوس نیز مایهٔ مرگ گربه‌ها است. }}
شعر به اینجا که می‌رسید مادر رخساره با تغییر از اتاق بیرون می‌رود. رخساره ابروهایش را بالا می‌کشید و می‌گوید: «این دیوانه است.» بعد دست سیاوش را می‌گیرد و هر دو قهقه می‌خندند و از در بیرون می‌روند. به‌هرحال، افراد ناشناس دیگری نیز در قتل این گربه که صدایش در عشق‌بازی با نازی (گربهٔ ماده) گوش‌خراش است، دخیل‌اند. قاتلان معمولاً گربه‌ها را مجرم می‌دانند؛ اما می‌گویند «سه قطره خون» مال گربه نیست. مهم‌تر از همه، فقط آدم‌ها نیستند که قاتل گربه‌اند؛ بلکه عشق و هوس نیز مایهٔ مرگ گربه‌هاست.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= تسلیمی|عنوان= تحلیل سه قطره خون با رویکرد جامعه‌شناسی ساخت‌گرا|ص=۱۷۸ و ۱۷۹}}</ref>}}
* مجموعه‌داستان «سه قطره خون» برگزیده‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت و شامل ده داستان است که «طلب آمرزش» را ''فرخ غفاری'' ترجمه کرد. در پایان این کتاب توضیحی دربارهٔ برخی از واژگان فارسی آمده است. برخی از معروف‌ترین داستان‌های هدایت در این مجموعه جا دارد؛ مانند '''سه قطره خون، گرداب، داشآکل، محلل، آینهٔ شکسته، طلب آمرزش، گجسته دژ'''.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= پوینده|عنوان= معرفی کتاب: سه قطره خون|ژورنال= کلک|تاریخ= خرداد۱۳۶۹|ص= ۱۸۴}}</ref>
====[[سگ ولگرد]]====
* خلاصهٔ داستان:
{{گفتاورد تزیینی|[[پرونده:SageVelgardCover.jpg|120px|چپ]]«پات» سگ اسکاتلندی در هوس یافتن ماده‌سگی، صاحب خود را گم می‌کند و در کوچه و بازار سرگردان می‌شود. مردم از آزار و اذیت این سگ بی‌پناه، پرهیز ندارند و از شاگرد قصاب گرفته تا پسرک شیربرنج‌فروش به او سنگ میزنند. در میان این خستگی‌ها و کتک‌ها، بوهای مختلف او را به یاد خوشِ گذشته می‌اندازد. یاد دوران کودکی در آغوش پُرمهر مادر، بازی در میان سبزه‌ها، آسایش در خانهٔ صاحبش، دوستی با پسر صاحب‌خانه و... بوی غریزهٔ ماده او را به باغی می‌کشاند که سرانجام با چوب و دستهٔ بیل باغبانان از آنجا بیرون رانده می‌شود. هیچ‌کس احساس او را درک نمی‌کند و همه با او دشمنِ خونی‌اند و او شدیداً نیاز به محبت دارد. در پایان داستان شخصی به او خوراک لذیذی می‌دهد و او به‌خیال اینکه این شخص صاحبش شود دنبال ماشینش می‌دود؛ اما تمام بدنش درد می‌گیرد و او را از حرکت بازمی‌دارد و درنهایت با لاشهٔ سرد او و سه کلاغ که برای درآوردن چشم‌های میشی‌اش آمده‌اند داستان به‌پایان می‌رسد.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= شریفی ولدانی|عنوان= بازتاب اسطوره در سگ ولگرد|ژورنال= ادب و زبان|تاریخ= پاییزوزمستان۱۳۹۳|ص= ۲۳۹}}</ref>}}
* بررسی اثر:{{سخ}}
''سگ ولگرد'' عنوان مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت است که در سال۱۳۲۱ به‌چاپ رسید. «سگ ولگرد» از همین مجموعه، اولین داستانِ کوتاه هدایت است که از هنگام انتشار، با استقبال زیادی مواجه شد. برخی از نویسندگان آن دوره، مانند [[جلال آل‌احمد]] این داستان را موفق‌ترین اثر هدایت دانسته‌اند. بهباور آل‌احمد، منظور از سگ در این داستان، شخص هدایت است؛ زیرا در جامعه‌ای زندگی می‌کند که او را بهدلیل عقاید و افکارش طرد کرده‌اند. داستان «سگ ولگرد» را از همان سال‌های اول پس از انتشار، نقادان، نویسندگان، هنرمندان، فیلم‌سازان و شعرا استقبال کردند. بهباور برخی داستان «انتری که لوطی‌اش مرد»، نوشتهٔ [[صاق چوبک]]، تقلیدی هنری از این داستانِ هدایت است.<ref name= ''طرد هدایت''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= شریفی ولدانی|عنوان= بازتاب اسطوره در سگ ولگرد|ژورنال= ادب و زبان|تاریخ= پاییزوزمستان۱۳۹۳|ص= ۲۳۴}}</ref>
===ناشرانی که با او کار کرده‌اند===
==مطالعهٔ منابع بیشتر==
===تجدیدچاپ‌ها===
===کتاب===
====با سانسور====
# «کتاب صادق هدایت» محمود کتیرایی، تهران: اشرفی، ۱۳۵۰
# {{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی= میرعابدینی|نام=حسن|تاریخ= مرداد و شهریور۱۳۸۰|عنوان=صادق هدایت، در جایگاه منتقد ادبی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|شماره=۴۶ و ۴۷|صفحات=۳۴تا۴۱|تاریخ بازبینی= ۱۸دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= علوی|نام= بزرگ|تاریخ= مرداد۱۳۶۱|عنوان= فرزاد؛ انسان رنجدیده و ستیزگر|ژورنال= آینده|شماره= ۵|صفحات= ۱۲۳۷تا۲۴۱|تاریخ بازبینی= ۱۰دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی=بلوکی|نام=ابراهیم|تاریخ=بهمن۱۳۸۱|عنوان=جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|شماره=۶۴|صفحات=۷۴تا۷۷|تاریخ بازبینی= ۱۸دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی۱= کشاورز|نام۱=حسام|نام‌خانوادگی۲= فهیمی‌فر|نام۲=علی‌اصغر|تاریخ=زمستان ۱۳۹۵|عنوان=بازشناسی مبانی نظری نگارگری ایرانی در رمان بوف کور|ژورنال=پژوهش‌های ادبی|شماره=۵۴|صفحات=۱۱۴تا۱۴۳|تاریخ بازبینی= ۱۴دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= رنجبر|نام= امیرحسین|تاریخ= آذر۱۳۸۳|عنوان= شعر عقاب خانلری و صادق هدایت|ژورنال= حافظ|شماره= ۹|صفحات=|تاریخ بازبینی= ۱۸دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی۱= حیاتی|نام۱=زهرا|نام‌خانوادگی۲= قندی|نام۲=ریحانه||نام‌خانوادگی۳=آل‌سید|نام۳=مونا|تاریخ= پاییز و زمستان۱۳۹۴|عنوان=نقش رسانه در تقلید معنا؛ تحلیل تطبیقی داستان و فیلم داشآکل|ژورنال=ادبیات تطبیقی|شماره=۱۲|صفحات= ۱۱تا۴۵|تاریخ بازبینی= ۱۵دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= بلوکی|نام= ابراهیم|تاریخ= بهمن۱۳۸۱|عنوان= جایگاه صادق هدایت در داستان‌نویسی|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|شماره= ۶۴|صفحات= ۷۴تا۷۷|تاریخ بازبینی= ۱۸دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام‌خانوادگی۱= پوینده|نام۱=محمد|تاریخ=خرداد ۱۳۶۹|عنوان=معرفی کتاب: سه قطره خون|ژورنال=کلک|شماره=۳|صفحات= ۱۸۴ تا ۱۸۵|تاریخ بازبینی= ۲۲دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= تسلیمی|نام= علی|تاریخ= بهاروتابستان۱۳۸۸|عنوان= تحلیل سه قطره خون با رویکرد جامعه‌شناسی ساخت‌گرا|ژورنال= ادب‌پژوهی|شماره= ۷و۸|صفحات= ۱۷۱تا۱۸۸|تاریخ بازبینی= ۲۲دی۱۳۹۸}}
* {{یادکرد وب|نشانی=https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-9/440853-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DB%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%AC-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C|عنوان=حیات سیاسی نیما یوشیج و صادق هدایت در گفتوگویی منتشر نشده با زنده‌یاد انور خامه‌ای|ناشر= رکنا|تاریخ=۸آذر۱۳۹۷ |تاریخ بازدید= ۱۹دی۱۳۹۸}}
* {{یادکرد وب|نشانی=http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2597|عنوان= بیانات در دیدار اعضای گروه ادب و هنر صدای جمهوری اسلامی ایران|ناشر= دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای|تاریخ= ۵اسفند۱۳۷۰|تاریخ بازدید= ۱۹دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://nl-nl.facebook.com/groups/ZndgyMbhm/|عنوان= دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمی دشنام‌شنیده|ناشر= فیس‌بوک صادق هدایت|تاریخ انتشار= ۱اسفند۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۱۸فروردین۱۳۹۹}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-9/440853-%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DB%8C%D9%88%D8%B4%DB%8C%D8%AC-%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D9%82-%D9%87%D8%AF%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%AF%D9%81%D8%AA-%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%86%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B2%D9%86%D8%AF%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A7%DB%8C|عنوان= حیات سیاسی نیما یوشیج و صادق هدایت در گفتوگویی منتشرنشده با زنده‌یاد انور خامه‌ای|ناشر= رکنا|تاریخ= ۸آذر۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۱۹دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2597|عنوان= بیانات در دیدار اعضای گروه ادب‌وهنر صدای جمهوری اسلامی ایران|ناشر= دفتر حفظ و نشر آثار خامنه‌ای|تاریخ= ۵اسفند۱۳۷۰|تاریخ بازدید= ۱۹دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://karvand.persianblog.ir/aN3Bj5YoK4Cgn43LkyX4-%D8%B3%D9%87-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%AB%D8%A7%D9%84%D8%AB|عنوان= سه خاطره(از بیستمین سال‌مرگ مهدی اخوان ثالث)|ناشر= کاروند| تاریخ انتشار= ۶شهریور۱۳۸۹|تاریخ بازدید= ۲۸دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.cinemajournal.ir/43-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%A8%D8%B9%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%AC%D8%B1%D8%A8%D9%87-%DA%A9%DB%8C%D9%88%D9%85%D8%B1%D8%AB-%D8%AF%D8%B1%D9%85%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D9%BE%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%B2-%D9%81//|عنوان= ۴۳ سال بعد از تجربه کیومرث درم‌بخش، پرویز فنی‌زاده، کارگردانی کمنامونشان سراغ «بوف کور» رفت!|ناشر= نت‌نوشت|تاریخ= ۲۹مارس۲۰۱۷|تاریخ بازدید= ۶بهمن۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://netnevesht.com/sahereh-movie-critic/|عنوان= بررسی تطبیقی فیلم ساحره به‌کارگردانیِ داوود میرباقری و داستان عروسک پشت‌ِپرده از صادق هدایت|ناشر= نت‌نوشت|تاریخ= ۲۶خرداد۱۳۹۷|تاریخ بازدید= ۲۲دی۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://arttalks.ir/%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%A8%D9%88%D9%81-%D9%86%D9%87-%DA%86%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D9%88%D8%B1/|عنوان= نمایش بوف نه‌چندان کور، روایت غیروفادار سجادی از بوف کور|ناشر= آرت‌تالک|تاریخ بازدید= ۱۵دی۱۳۹۸}}
«صادق هدایت» داستان‌نویس، منتقد ادبی، مترجم و پژوهشگر زبان پهلوی و ادبیات فولکلور، روزنامه‌نگار و نمایشنامه‌نویس بود.
* * * * *
اهالی ادبیات، صادق هدایت را در ردیف‌های نخست نویسندگان بزرگ معاصر ایران می‌دانند.[۱] هدایت بیش از چهل عنوان داستان، سه نمایشنامه، سه مقاله دربارهٔ فرهنگ توده (فولکلور)، مطالعاتی دربارهٔ خیام و کافکا، پژوهش‌هایی درخصوص زبان پهلوی و ترجمه‌هایی از این زبان به‌فارسی، برجای گذاشته است.[۲] از آثار بسیار برجستهٔ هدایت و مهم‌ترین اثر داستانی ادبیات ایران، رمان بوف کور است که نخستین رمان فارسی نیز شناخته می‌شود.
او طی زندگی‌اش با افراد سرشناس بسیاری در ارتباط بود با آنها رابطهٔ دوستی داشت و به‌طور متقابل، بر آنها تأثیر گذاشت و از آنها تأثیر می‌گرفت. پرویز ناتل خانلری، بزرگ علوی، مجتبی مینوی، مسعود فرزاد، محمدضیاء هشترودی، حسن قائمیان، صادق چوبک و ابوالقاسم انجوی شیرازی برخی از این افراد بودند.[۳]
درعین‌حال منتقدانی نیز داشت که شاید نیما سرشناس‌ترینشان باشد. نیما به ارزش‌های راهگشای کار هدایت آشنا بود و انتقادهایش به او زمانی به‌شکل نقد ادبی و با استدلال‌های شفاف فنی بیان می‌شد و زمان دیگری متوجه مضمون آثار کسی است که به‌قول او انگار نمی‌خواهد در دنیای «بدون انزجار و وحشت» زندگی کند. بنیان‌گذار شعر نو در پایانِ نامه و پس از انتقادهای فراوان به کاستی‌های کار هدایت از منظر داستان‌نویسی مدرن، نثر او را می‌ستاید و تلاش‌هایش در این زمینه را هم‌سنگ کار خود در شعر عنوان می‌کند:
«کاری که تو در نثر انجام دادی، من در نظم کلمات خشن و سقط انجام داده‌ام که به نتیجهٔ زحمت آنها را رام کرده‌ام... .»[۴]
او فروردین۱۳۳۰ در آپارتمانی اجاره‌ای در خیابان «شامپیونه» پاریس، پایتخت فرانسه، با گاز به زندگی خودش پایان داد.[۵]
هدایت در پنج‌سالگی (با لباس سفید)، همراهبا خواهران، برادران و عموزاده‌هایش، باغ پدربزرگ (نیرالملک)
از راست: عیسی، صادق و محمود هدایت
در کنار برادرانش، عیسی و محمود
شانزده‌سالگی، تهران
جوانی سرشار از شور
درحال تخته‌نردبازی با محمد مقدم
همراه جمعی از دانشجویان (ایستاده)، فرانسه، ۱۳۰۶
همراهبا ترز، معشوقهاش و مادر او
تصویری پس از اولین اقدام به خودکشی، پاریس ۱۳۰۷
حضور در جشن بالماسکه، تهران، ۱۳۰۹
قلهک تهران، ۱۳۰۹
از چپ: هدایت، حسن رضوی، بزرگ علوی و دو نفر از دوستان اطراف تهران، ۱۳۰۹
یک شب توی باغچه برّه یا گوسفندی را به درخت بستند. سراسر شب بع‌بع می‌کرد. بامدادان او را کشتند. ظهر که به خانه برگشتم، فهمیدم از گوشت همان بره یا گوسفند غذا پخته بودند. بوی خون و گوشت توی دماغم پیچیده بود. دلم آشوب شد و دیگر لب به گوشت نزدم.[۶]
«ژان دو لاری ویر»
«
نقل از هدایت:
پدرم برای آموختن زبان فرانسه اهمیت خاصی قائل بود. شروع کردم به خواندن کتاب به این زبان و به‌دنبال نصیحت فلسفی، ترجمهٔ مقالات و داستان‌های کوتاه از زبان فرانسوی، چون مجلات آن دوره فقط برای ترجمه حاضر بودند دستمزد بدهند. ضمناً از این راه می‌توانستم پول توجیبیِ کمی به‌دست بیاورم. مجله‌ای که بیش از دیگران دستمزد می‌داد، مجلهٔ هفتگی ترقی بود که برای آن، هفته‌ای یک شعر یا یک نُووِل یا سرگذشت شخص مشهوری را ترجمه می‌کردم. بعد از مدتی که برای این مجله چند داستان از چخوف، گیدو ماپاسان، چند شعر از بودلر، ورلن و کنتس دو.نو.آی که به‌سختی ترجمه کردم، به صرافت افتادم که اشعار بی‌قافیه و به‌صورت نثری را که می‌سازم به‌صورت ترجمه از یک شاعر فرانسوی جا بزنم. اسم این شاعر را گذاشتم «ژان دولاری ویر» و به نام مستعار «فری» مترجمش بودم.
سردبیر مجله، مدرسی، مردی بود ادیب و لیسانسهٔ حقوق. این اشعار را می‌پسندید و ظاهراً مورد لطف خوانندگانش می‌یافت و بابت هر ستون مجله، بیست تومان به من می‌پرداخت. تااینکه وقتی خواستم به فرنگ بیایم، به دیدنش رفتم. به او گفتم: «راستی اگر کسی برایتان ترجمه‌ای از ژان دولاری ویر» آورد چاپ نکنید. پرسید: «چرا؟» گفتم: «برای اینکه همچو شخصی وجود ندارد!» مدرسی بی‌اینکه منتظر توضیحات من شود درحالیکه دیکسیونر لاروس کوچک را از جاکتابی پشت‌سرش برمی‌داشت، گفت: «الآن تاریخ تولدش راهم برایتان می‌گویم.» و البته اسم او را در صفحات اعلام این لغت‌نامه پیدا نکرد و دل‌چرکین شد.[۷]
»
اولین مواجهه با ادبیات اروپا
«
خاطره‌ای از هدایت:
در مدرسهٔ سن‌لویی یک کشیش بود که بهش فارسی یاد می‌دادم و او درعوض به من درس خصوصی فرانسه می‌داد. موجود عجیبی بود. با وجود کشیش‌بودن سلیقهٔ خاصی در ادبیات داشت. چشم و گوشش باز بود. از خدا و پیغمبر هم بجا و نا‌بجا صحبت نمی‌کرد. اصلاً او مرا تشویق به چیز نوشتن کرد. کتاب‌های «مریمه»، «تئوفیل گوتیه»، «ماپاسان»، «گوبینو»، «بودلر»، «ادگار آلن پو» و «هوفمان» را به دستم می‌داد. خوشبختانه هیچ تعصب ادبی نداشت. ادبیات روسی، آلمانی، اسپانیایی... و بالاخره هرچیز به‌نظرش جالب می‌آمد و عجیب این بود که تازه‌نویسنده‌هایی را هم که بعداً مشهور شدند، می‌شناخت؛ اما انتخاب نویسنده‌ها بی‌حساب‌وکتاب نبود. «دن کیشوت» را او به من داد، بخوانم. آن‌قدر هم از پاریس و وفور کتاب گفت، آن‌قدر از کوچه‌پس‌کوچه‌های پاریس تعریف کرد که وقتی به پاریس رسیدم انگار سال‌ها آنجا زندگی کرده بودم.[۸]
»
یاد برادر
«
بهنقل از محمود هدایت:
اتاق صادق نزدیک در ورودی بود و پنجره‌هایش به خیابان باز می‌شد. او اکثراً در اتاقش بود؛ یا می‌خواند یا می‌نوشت. هروقت بی‌خبر سرمی‌رسیدم، می‌دیدم مشغول نوشتن است. عادت داشت که تا وقتی کسی را می‌دید یادداشت‌هایش را جمع می‌کرد و کنار می‌گذاشت. از او می‌پرسیدم: «چه می‌نویسی؟» شانه‌هایش را بالا می‌انداخت و می‌گفت: «ولش... بعد معلوم می‌شه!»
شب و روز کارش خواندن و نوشتن بود. چشمش ضعیف شده بود. چشمش درد می‌کرد. مدام قطره، توی چشمش می‌ریخت و مشغول کارش می‌شد. حتی یک بار ندیدم که او در آن اتاق، کاری جز خواندن و نوشتن بکند. زندگیش این طوری می‌گذشت.[۹]
»
مریدان احمق!
«
به‌گفتهٔ اردشیر آوانسیان:
بارها به منزل او [هدایت] رفته بودم. اتاق، اثاثیهٔ سادهٔ کمی داشت. گربه‌اش را بسیار دوست می‌داشت. بارها در منزلش به من گز اصفهان و باقلوای یزد داده است. پرسیدم: «صادق! تو که بودجه نداری! چطور چنین چیزهای گرانی می‌خری؟» تبسمی کرد و گفت: «احمق‌هایی هستند که برایم می‌فرستند.» بعدها فهمیدم که او مریدانی دارد که از یزد و اصفهان، این‌طور چیزها برایش می‌فرستند... عیب هدایت در آن بود که آدم مأیوس و ناامیدی بود و به‌طور مؤثری تحت‌تأثیر کافکا قرار داشت. علت هم آن است که در کشور، نهضتی قوی وجود نداشت؛ لذا او به ملت ایران، «ملت ریقو» می‌گفت.[۱۰]
»
هدایتِ بذله‌گو
پرویز ناتل خانلری باور دارد که بذله‌گویی هدایت از دو جا سرچشمه می‌گرفت؛ یکی استعداد خانوادگی آنها در بذله‌گویی و دیگری تربیت نیمه‌فرانسوی او. خانلری داستانی از زبان هدایت در این باره نقل می‌کند:
«
بعد از آنکه ما ریش و سبیل درآوردیم و به‌اصطلاح برای خودمان آدمی شدیم کم‌کم شروع کردیم به اینکه دَمی به خمره بزنیم و چون من مشروب‌های خوب را خیلی دوست می‌داشتم همیشه مقداری مشروب اصیل در کمدم پیدا می‌شد. پدرم موضوع را فهمیده بود. تا می‌دید ما شراب خوبی گیر آورده‌ایم و گذاشته‌ایم که سرِفرصت یک لیوان بخوریم، می‌آمد شراب را می‌برد یا بطری را نصفه می‌کرد و روی کاغذ می‌نوشت: «پسر! شرابت را خوردم شراب خوبی نبود. آن‌طورکه می‌گفتی دو تومان گران خریده‌ای، دو قران هم نمی‌ارزد.» و دو قران روی کاغذ می‌گذاشت و می‌رفت و ما در حسرت شراب می‌سوختیم.
یک روز باخبر شدم که برای پدر یک بطر کنیاک هنسی اعلا آورده‌اند. همین که غافل شد، رفتم سر کمدش. بطری را برداشتم و جایش کاغذ گذاشتم و نوشتم: «پدر! کنیاکت را خوردم بسیار مزخرف بود. حیف پول که آدم پول این کنیاک را بدهد؛ چون واقعاً به هیچ نمی‌ارزد پولی برایت نگذاشته‌ام.»[۱۱]
»
ترز: معشوقهٔ هدایت
ترز (therèse) معشوقهٔ صادق در رنس، زمان تحصیلش در پاریس بود. پدر ترز در جنگ جهانی اول در جبههٔ «ماژینو» کشته شده بود و مادرش آرزو داشت دختر او با مرد دلخواه خود ازدواج کند و خوشبخت شود.
نخستین اقدام
صادق هدایت در اوایل خرداد۱۳۰۷، برای نخستین بار اقدام به خودکشی کرد. بهنقل از تقی رضوی:
«
صبح آن روز هدایت را توی یک کافه در مرکز پاریس دیدم. خیلی گرفته به‌نظر می‌رسید. زیاد حرف نزد و بیشتر از معمول نوشید. موقع خداحافظی، چند کاغذ بهم داد تا برای دوست و اقوامش در تهران پست کنم. این بیشتر نگرانم کرد و خواستم تعقیبش کنم؛ اما توی شلوغی مترو او را گم کردم. آخرش رفتم پیش نصرالله انتظام، دبیر دوم سفارت در پاریس که بعداً اولین رئیس مجمع عمومی سازمان ملل شد. و گفتم که رفتار هدایت نگرانم کرده. بعد دوتایی یک‌راست رفتیم [محل زندگی هدایت] تا او را ببینیم که خانه نبود؛ اما اثاثیه‌اش را بسته بود. روز بعد، از تلاش ناموفق او برای خودکشی باخبر شدیم.[۱۲]
»
رضوی پس از این ماجرا هدایت را می‌بیند. هدایت برای رضوی این‌طور شرح می‌دهد:
تو پاریس که از تو جدا شدم یک‌راست به کافه‌ای در کشان [محل زندگی هدایت] رفتم و چند گیلاس دیگر هم زدم. حساب را پرداختم و بقیه‌اش را انعام دادم. بعد رفتم به یک نقطهٔ پرت‌افتاده کنار رودخانهٔ مارن و از بالای یک پل قدیمی شیرجه زدم آن تو. نمی‌دانستم که یک جفت جوان در قایق زیر پل سرگرم معاشقه‌اند. جوانک فوری پرید و مرا بیرون کشید؛ اما تا اسم و آدرس یک آشنای نزدیک را نمی‌دادم ول‌کُن نبود. بالاخره نشانی عیسی، برادرم را در مدرسهٔ توپخانه دادم.[۱۲]
عینک سیاه آقای نویسنده
عیسی هدایت برادر صادق که در زمان تحصیلِ هدایت در فرانسه در همان کشور درس نظامی می‌خواند پس از نخستین خودکشیِ هدایت، از تلاش سفارت ایران برای درمان مشکلات روحی صادق از طریق استخدام یک دکتر مغزواعصاب می‌گوید:
«
سفارت ایران، هدایت را به یک پروفسور مغزواعصاب معرفی کرد و پروفسور برای انجام معاینه و اظهار تشخیص خود هشت روز وقت خواست. در این هشت روز، از دور و نزدیک دربارهٔ او تحقیق کرد. نُووِل‌هایی را که او به‌زبان فرانسه نوشته بود، مطالعه کرد. حتی یک بار از من خواست که او را بی‌خبر از اتاقش بیرون ببرم تا مخفیانه همهٔ اثاثیه و آثارش را بهدقت بررسی کند و این کار را هم کردیم. به‌کمک مترجم اکثر آثار، نامه‌ها و یادداشت‌هایی را که به‌زبان فرانسه نوشته شده بود، مطالعه کرد. کتاب‌هایی را که او مطالعه می‌کرد، بررسی کرد. دست‌آخر با خود او به گفتوگو نشست و او را بهدقت معاینه کرد. بعد در حضور همهٔ اعضای سفارت، لبخندی زد و دست روی شانهٔ او گذاشت و گفت: «آقایان! این نویسندهٔ جوان شما از همهٔ ما سالم‌تر است و فقط یک عیب دارد. عیب او این است که دنیا را از پشت عینک سیاه تماشا می‌کند. سعی کنید این عینک را از جلوی چشم او بردارید!»[۱۳]
»
سوراخ‌کردن چشم‌های محمدرضاشاه!
«
اردشیر آوانسیان تعریف می‌کند که:
هدایت از عصبانیت و تنفری که نسبت به رضاشاه و خاندانش داشت بدترین فحش‌ها را به شاه و فامیلش می‌داد و فحش‌های آبدار حوالهٔ زن و دخترهای شاه می‌کرد.
روزی رفقا باز مرا بردند کافه. صادق هدایت وارد شد. ما را ندیده بود. نشست پشت یک میز. باعجله پول حقوقی را که از وزارت گرفته بود، درآورد. شروع کرد باعجله روی آن اسکناس‌ها نقاشی‌کردن. تا آخرین دانهٔ این اسکناس‌ها را درآورد و روی آنها نقاشی کرد و دیگر راحت شد و بعد شروع کرد به حرف‌زدن با دیگران. اما این نقا‌شی‌های او چه بود؟ قبل از همه، سوزنی درآورد و چشم‌های محمدرضاشاه را سوراخ کرد. دو تا شاخ بالای سرش کشید و سیبیل‌های چخماقی برایش درست کرد.[۱۴]
»
هدایت بی‌حال‌وحوصله
دورانی که هدایت پس از انصراف از تحصیل به ایران بازگشته بود «آژانس پارس» بنگاهِ مطبوعاتی وابسته به وزارت خارجه بود. سال‌ها بعد، این بنگاه به آژانس خبریِ غول‌پیکر پارس تبدیل شد که بعد از انقلاب اسلامی هم نام آن به «ایرنا» تغییر یافت. در این زمان محمدعلی جمال‌زاده و محمد مقدم هر دو هدایت را به نصرالله انتظام، رئیس این بنگاه معرفی کردند و او در آنجا مشغول‌به‌کار شد. اصلی‌ترین وظیفهٔ هدایت، ترجمهٔ مقالات مطبوعات خارجی بود؛ اما او فقط چند ماهی آنجا دوام آورد. مدتی پس از استعفای هدایت از آژانس پارس، وقتی جمال‌زاده، نصرالله انتظام را در ژنو دید از او چگونگی و دلیل استعفای هدایت را جویا شد و انتظام توضیح داد:
پس از چندی متوجه شدم هدایت، هنگام ترجمه، همهٔ فعل‌ها را در وجه شرطی صرف می‌کند. وقتی دلیل این کار را پرسیدم، پاسخ داد که بعدازظهرها هیچ وجه دیگری به فکرش نمی‌رسد! من گفتم که بنابراین بهتر است صبح‌ها ترجمه کنی. هدایت پاسخ داد که اصلاً ممکن نیست! چون صبح‌ها به‌هیچ‌وجه حال ترجمه ندارم![۱۵]
توهین نژادپرستانه
هم‌زمان با برگزاری جشن هزارهٔ فردوسی به‌سال۱۳۱۳ در تهران، علی مقدم و صادق هدایت جزوه‌ای منتشر کردند که مجموعهٔ آن، یعنی شعر مقدم و کاریکاتورهای هدایت، ریشخند و اهانتی بود به یکی از مهمانان مراسم، «جمیل صدقی زهاوی» که نمایندهٔ کشور عراق بود و در جشن حضور داشت و بر سر مزار فردوسی شعری به‌فارسی در ستایش او خوانده بود. این جزوه، اندکی پس از برگزاری مراسم هزارهٔ فردوسی منتشر شد و عنوان آن «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» بود که از طنزی تلخ در تحقیر شخصیت شاعر و توهین به اعراب و به‌سخره‌‌گرفتن شعری که در ستایش فردوسی سروده بود، مایه داشت. در مقدمهٔ کتاب «وغ‌وغ ساهاب» به‌چاپ فرانسه آمده است:
«
تهیه و تدوین این جزوه واکنشی است در اعتراض به شرکت شاعری از شاعران عراقی در کنگرهٔ بزرگداشت فردوسی. «پیشکش‌آوردن...» اعتراضی است مبتنی‌بر احساسات افراطی میهن‌پرستانه... و ملهم از همان مقولات «عرب را رسیده است...» و «تفو بر تو ای چرخ گردون، تفو...»
»
در همان مقدمه، از قول عیسی، برادر صادق آمده است که:
برخی می‌گویند هدایت به هندوستان رفت تا در کمپانی فیلم‌برداری کار کند یا برای خواندن زبان پهلوی رفت؛ ولی حقیقت چیز دیگری است. سال۱۳۱۳ آقای علی مقدم جزوه‌ای به نام «پیشکش‌آوردن اعرابی به بارگاه ایران» چاپ کرد که شکل عرب روی جلد آن را صادق کشیده بود. انتشار این جزوه، خشم جناب آقای علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ آن زمان را برافروخت و با کمک مراجع قانونی صادق هدایت ممنوع‌القلم شد و تحت‌تعقیب قرار گرفت... برای خاموش‌شدن سروصداها و آرامش اعصاب تحریک‌شده‌ٔ صادق صلاح بود که مسافرتی بنماید و چندی نگذشت که با فروش اثاثیه و کتاب‌هایش، به هندوستان رفت...[۱۶]
آخرین روزهای حضور در ایران
بنابه گفتهٔ اِنجوی شیرازی هدایت قبل از آخرین سفرش به اروپا بی‌اندازه خسته بود. سلسلهٔ اعصابش به‌کلی از هم در‌رفته بود. محیط هم از هر جهت ناراحتی‌های او را تشدید می‌کرد. ناچار به فکر سفر اروپا افتاد و برای مرخصیِ چهار‌ماهه و استعلاجی راهی شد. هرچند نیت هدایت این بود که در اروپا کاری پیدا بکند که با آن کار، مدتی در اروپا بماند. فروختن کتابخانه‌اش، خالی‌کردن اتاقش، بخشیدن اشیا یا کتاب‌هایش به اشخاص، بالاخص همراه‌بردن دورهٔ آثارش که از هر نسخه یکی جلد کرده داشت و در آنها تجدیدنظر کرده بود همهٔ این‌ها نشان می‌داد که او به‌شکل سفری طولانی یا لااقل بیشتر از چهار ماه رهسپار اروپا می‌شود. کتاب‌هایی که غالب آنها و بلکه همگی، حاشیه داشت و به خط دست او بود به نازل‌ترین بها به‌فروش رفت. آنگاه به فکر تخلیهٔ اتاق و بیرون ریختن «احمال» و «اشقال» دیگر افتاد. آنچه به او تعلق داشت و در آن اتاق کذایی پدری بود همه‌وهمه را بیرون ریخت و بیرون فرستاد. حتی کاغذهای سفید و مدادپاک‌کن و مداد و این قبیل وسایل را.[۱۷]
از کسانی که بر بالین صادق هدایت در آپارتمانش حاضر بودند نقل است که:
وقتی همراه با پلیس وارد آپارتمان شدیم پیکر لاغر و ضعیف هدایت به گونه‌ای قرار داشت که انگار یکی دیگر از شوخی‌های همیشگی‌اش را می‌کرد. در کنار تختش مبلغ ۴۵۱۰ فرانک جهت مراسم کفن‌ودفن قرار داشت. و همچنین نقل است که تکه‌های کاغذ پاره‌ای که نوشتهٔ کامل ازبینرفته بود و تنها چیزی که خوانده می‌شد این بود: «روی جاده نمناک»
و این همان سرنخی است که مهدی اخوان ثالث در شعر و متنی پرمحتوی می‌کوشد تا در موضوعات داستان‌های قبلی به موضوع داستان ازبینرفته که آخرین دستنوشتهٔ هدایت بوده پی‌ببرد.
نان‌خوردن از نام هدایت و بررسی قانونی آن
نگاهی گذرا به آثاری که پس از مرگ هدایت دربارهٔ او منتشر شده است نکته‌هایی را روشن می‌سازد. برخی باور دارند که از هر ده کتاب دربارهٔ هدایت دست‌کم هفت کتاب به‌گونه‌ای است که از آن بوی سودجویی میآید. گروهی، با تکثیر غیر‌مجاز و غیر‌اخلاقی، از آثار صادق هدایت نان می‌خورند. این افراد آگاهانه و به‌عمد، هر روز عنوان یکی از نوشته‌های هدایت را بر جلد مجموعه‌ای از نوشته‌های او حک کرده و کتاب جدیدی جعل می‌کنند. این کار، درمجموع نه به‌زیان هدایت که به‌ضرر ادبیات کشور است؛ چراکه با اعتماد و علاقهٔ خوانندگان آثار ادبی، برخورد غیرانسانی صورت می‌گیرد و نتیجهٔ آن، واخوردگی و سرخوردگی خوانندگان در درازمدت است. هر بار که عنوان یکی از داستان‌های صادق هدایت را روی جلد کتابی قرار دهند و به‌انتخاب خود، چند داستان و نوشته از هدایت را به‌شکل کتابی مستقل چاپ کنند به‌مرورد تعداد کتاب‌های صادق هدایت به تعداد نوشته‌های وی خواهد رسید. درحالیکه نویسنده در زمان حیاتش آثار خود را تقسیم‌بندی، طبقه‌بندی و نام‌گذاری کرده است. اخلاق و قانون نیز حکم می‌کند که همان طبقه‌بندی‌ها، مجموعه‌ها و نام‌گذاری‌های مد‌نظر و تأیید نگارنده، ملاک همیشگی باشد. علاوه‌بر این کام‌جوی‌ها هستند کسانی که در نقش محقق و نویسنده به جان نام و حیثیت ادبی هدایت افتادند و از نام او نان می‌خورند. به‌گونه‌ای که قبح این کار چنان کم‌رنگ شده که برخی از افراد سرشناس و محققانِ عنوان‌دار نیز از انجام آن روی‌گردان نیستند.[۱۹]
۱۳۲۲: انتشار داستان «آب زندگی»؛ انتشار «گزارش گمان‌شکن» و «کارنامه اردشیر پاپکان» ترجمه‌شده از متن پهلوی.
۱۳۲۳: انتشار «زند وهمن یسن»، ترجمه از متن پهلوی؛ انتشار مجموعهٔ «ولنگاری».
۱۳۲۴: عضویت در انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی؛ پیوستن به هیئت تحریریهٔ مجلهٔ پیام نو؛ برگزاری مجلس بزرگداشت هدایت در انجمن روابط ایران و شوروی در آبان‌ماه؛ سفر به شوروی برای شرکت در جشن بیست‌و‌پنجمین سال تأسیس دانشگاه دولتی آسیای میانه در آذر به‌همراه هیئت و بهاتفاق علی‌اکبر سیاسی.
۱۳۲۵: تشکیل کنگرهٔ نویسندگان و گویندگان ایران با شرکت هدایت.
۱۳۲۷: انتشار «گروه محکومین» بهاتفاق حسن قائمیان.
۱۳۲۸: دعوت از هدایت برای شرکت در کنگره جهانی هواداران صلح و پاسخِ منفی وی به این دعوت.
۱۳۲۹: انتشار کتاب «مسخ» به‌همکاریِ حسن قائمیان؛ عزیمت به فرانسه.
۱۳۳۰: خودکشی با گاز در نیمهٔ دوم فروردین در سن ۴۸سالگی؛ خاکسپاری در ۲۷فروردین در گورستان پرلاشز پاریس.
شرح‌حالی به‌زبان هدایت
روشن است که وقتی هدایت درخواست علامه دهخدا را برای نوشتن شرح‌حالی از خود رد می‌کند آنچه از وی به‌جا مانده، زیر نوعی فشار و محذور بوده است. درواقع هدایت با این سطرها کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد: من همان‌قدر از شرححال خودم رَم می‌کنم که درمقابل تبلیغات امریکایی‌مآبانه. آیا دانستن تاریخ تولدم به‌درد چه کسی می‌خورد؟ اگر برای استخراج زایچه‌ام است این مطلب فقط باید طرف توجه خودم باشد. اگرچه از شما چه پنهان، بارها با منجمان مشورت کرده‌ام؛ پیش‌بینی آنها هیچ‌گاه حقیقت نداشته. اگر برای علاقهٔ خوانندگان است باید اول مراجعه به آرای عمومی آنها کرد. چون اگر خودم پیش‌دستی بکنم مثل این است که برای جزئیات احمقانهٔ زندگیم قدر و قیمتی قائل شده باشم. به‌علاوه خیلی از جزئیات است که همیشه انسان سعی می‌کند از دریچهٔ چشم دیگران خودش را قضاوت بکند و از این جهت مراجعه به عقیدهٔ خود آنها مناسب‌تر خواهد بود؛ مثلاً اندازهٔ اندامم را خیاطی که برایم لباس دوخته بهتر می‌داند و پینه‌دوز سرگذر هم بهتر می‌داند که کفش من از کدام طرف ساییده می‌شود. این توضیحات همیشه مرا به یاد بازار چارپایان می‌اندازد که یابوی پیری را در معرض فروش می‌گذارند و برای جلب مشتری به صدای بلند جزئیاتی از سن و خصایل و عیوبش نقل می‌کنند. از این گذشته شرححال من هیچ نکتهٔ برجسته‌ای دربرندارد. نه پیش‌آمد قابل‌ِتوجهی در آن رخ داده، نه عنوانی داشته‌ام، نه دیپلم مهمی در دست دارم و نه در مدرسه شاگرد درخشانی بوده‌ام؛ بلکه برعکس، همیشه با عدم موفقیت روبه‌رو شده‌ام. در اداراتی که کار کرده‌ام همیشه عضو مبهم و گمنامی بوده‌ام و رؤسایم از من دل خونی داشته‌اند به‌طوری‌که هروقت استعفا داده‌ام با شادی هذیان‌آوری پذیرفته شده است. روی‌هم‌رفته، موجود وازدهٔ بی‌مصرف، قضاوت محیط دربارهٔ من می‌باشد و شاید هم حقیقت در همین باشد.[۲۱][۲۲]
صادق هدایت روز ۲۸بهمن۱۲۸۱ دو سال پیش از جنبش مشروطهٔ ایران، در تهران خیابان کوشک به‌دنیا آمد.[۲۳] پدربزرگش رضاقلیخان هدایت از رجال دورهٔ ناصری و پدرش رضا‌قلی اعتضادالملک، رئیس مدرسهٔ نظام بود و مادرش زیورالملک، دختر مخبرالسلطنه.[۲۴] دایی صادق، نصرالملک هدایت در دوران پهلوی ۱۴ بار وزیر و سناتور شد. زیورالملک، فردی تحصیل‌کرده بود و تمام روزنامه‌هایی آن دوران را می‌خواند و مانند اکثر خانوادهٔ هدایت وابستهٔ به فرهنگ دورهٔ قاجار بود و از دوران پهلوی دل خوشی نداشت. درضمن از آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها نفرت داشت و همیشه می‌گفت: «آمریکا، آب زیر کاه.»[۲۳] به‌گفتهٔ بیژن جلالی، پسرخالهٔ هدایت «[صادق] روحیهٔ طنز و تندیِ زبان و حدت ذهن و کج‌خلقی خود را از مادر به‌ارث برد.»[۲۵] نسبت صادق هدایت به رضاقلیخان هدایت، شاعر و مورخ قرن سیزدهم هجری قمری می‌رسد. مخبرالسلطنه، پدربزرگ مادری صادق نیز از همین خاندان بود. مخبرالسلطنه، هنگام قیام شیخ‌محمد خیابانی و شهادت او والی آذربایجان بود. وی در سال‌های تحصیل صادق در فرانسه، نخست‌وزیر رضاشاه بود و بارها در اختلافات هدایت با سفارت ایران در فرانسه و مقامات فرهنگی، از صادق، به‌شکل غیرمستقیم حمایت کرده بود.[۲۶]
هرچند خاندان هدایت، خاندانِ جاافتادهٔ قدیمی و در زمرهٔ اشراف آن زمان محسوب می‌شدند؛ پدر هدایت، از مقام خیلی بالا و تمول چشمگیری بهره‌مند نبود.[۲۷] هدایت دو برادر و سه خواهر بزرگ‌تر از خود داشت.[۲۴] برادر بزرگ‌تر صادق، محمود، حقوق‌دان بود و سپس قاضی دیوان عالی کشور شد. او در زمان نخست‌وزیریِ سپهبد رزم‌آرا که شوهر‌خواهر برادران هدایت بود؛ یعنی در سال‌های ۱۳۲۹تا۱۳۳۰ به سِمت معاونت نخست‌وزیر گماشته شد. برادر دیگر صادق، عیسی در استخدام ارتش بود و دورهٔ آموزش افسری توپخانه را در فرانسه گذراند.[۲۸]
اوان کودکی
صادق در شش‌سالگی به دبستان علمیه فرستاده شد و با پایان تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ دارالفنون رفت. هدایت در ۱۵سالگی چشم‌درد سختی گرفت و مجبور شد برای بهبود، شش ماه خواندن و نوشتن را کنار بگذارد. این بیماری، او را یک سال از هم‌شاگردی‌هایش عقب انداخت. در سال بعد، ۱۲۹۸شمسی هدایت را به مدرسهٔ معتبر سن‌لویی فرستادند. در آنجا درس‌ها را هم به‌فارسی و هم به‌فرانسوی تدریس می‌کردند. هدایت در سال۱۳۰۴ از سن‌لویی فارغ‌التحصیل شد.[۲۹] از همان دوران مدرسه، متونِ ادبیِ فارسی و فرانسوی را با ولع می‌خواند و علاقهٔ خاصی نیز به «علوم خفیه» نشان می‌داد. ۱۵یا۱۶ساله بود که مطالعهٔ کتاب‌های خاصی را آغاز کرد. هدایت با کتابخانه‌های مهم و معروف فرانسه مکاتبه می‌کرد و با هزینه‌های گزاف این کتاب‌ها را به‌دست می‌آورد. مطالعهٔ این کتاب‌هایی باعث حیرت خانواده می‌شد؛ زیرا مربوط به علم جادوگری بود. او در ماه دو یا سه جلد از این کتاب‌ها را می‌گرفت و سپس گوشه‌ای می‌نشست و ساعت‌ها به مطالعهٔ آنها می‌پرداخت. موضوعات این کتاب‌ها عموماً مسائلی در زمینه احضار روح، جادوگری، کیمیاگری، جفر، رمل، کف‌بینی و پیشگویی بود. هدایت گاه خود نیز کارهایی می‌کرد شبیه آنچه در کتاب خوانده بود. سرگرم این دست مطالعه‌ها و کارها بود که ناگهان کتابی فرانسوی به نام «شارلاتانیزم دو ووآله(charlatanisme de voile)» از پاریس به دستش رسید که او را از جا تکان داد. این کتاب پرده از حقه‌بازی‌های جادوگران برداشته بود و صادق را تحت‌تأثیر قرار داد و پس از آن، دست از مطالعهٔ کتاب‌های جادوگری برداشت.[۳۰]
در کنار برادران و پدرش
همراهِ پسردایی‌اش خسرو هدایت، شهر گان در بلژیک
سال‌های نویسندگی
هدایت در مدت ۲۸ سال فعالیت ادبی، بیش از یکصد اثر ادبی از خود به‌جا گذاشت. آثارش را در دو دوره باید دید:
صادق هدایت نوشتن را از همان دوران مدرسه آغاز کرد و در آن زمان دو جزوهٔ «رباعیات خیام» و «انسان و حیوان» را منتشر کرد؛ رباعیات خیام را در ۱۸سالگی به‌سال۱۳۰۲[۳۲] و رسالهٔ «انسان و حیوان» را که پیش‌نویسی شد برای اثری دربارهٔ فواید گیاه‌خواری، پنج سال بعد در اروپا. دامنهٔ موضوع رسالهٔ دوم، به‌نسبت رسالهٔ اول، وسیع‌تر است و پی‌پروایی در طرح و اندیشه‌ها و تازگی آنها شناخت روشن‌تری از ارزش‌ها و احساسات مؤلف جوان میسر می‌سازد.[۳۳]
هدایت نخستین داستانش را در اواخر سال۱۹۲۹م(۱۳۰۹ش) در پاریس نوشت و عنوان «زنده‌به‌گور» را بر آن گذارد. وی در سال۱۹۳۱م(۱۳۱۰ش) داستان «سایهٔ مغول» در مجموعهٔ «انیران» و یک سال بعد ۱۳۱۱ش مجموعهٔ سه قطره خون شامل یازده داستان را انتشار داد. سال۱۹۳۳م(۱۳۱۲ش) داستان «علویه‌خانم» را که سرشار از توصیف‌ها و محاورهای محلی و معمولی است، چاپ کرد. در سال۱۹۳۴م(۱۳۱۳ش) در تهران، اثر نسبتاً کوچکی با عنوان طنزآمیز کتاب «مستطاب وغ‌وغ ساهاب» منتشر شد که نویسنده نام خود را در آغاز آن ذکر نکرده بود؛ ولی خیلی زود پی‌بردند که این هجو نیش‌دار دربارهٔ محققان، دانشمندان، مترجمان، هنرپیشگان، نویسندگان، ناشران و کتاب‌فروشان آن زمان، بهقلم صادق هدایت و مسعود فرزاد است.[۳۴]
صادق هدایت دوران اقامت خود در بمبئی دو داستان به‌زبان فرانسوی با نامهای Lunatique و Sampingue نوشت.[۳۴] وی به‌سال ۱۳۱۵ش رمان بوف کور را که قبلاً در تهران پایه‌ریزی و آغاز کرده بود در بمبئی تکمیل کرد و در همان‌جا بسیار محدود، به‌چاپ رساند.[۳۵]
تمایلات رئالیستی نثر صادق هدایت، در دورهٔ دوم فعالیت ادبی او استحکام و توسعه پذیرفت؛ دورانی که تغییر وضع ایران، پس از شهریور۱۳۲۰ و برکناری رضاشاه از سلطنت، هدایت را تحت‌تأثیر قرار داده بود. در آن سال‌ها او دامنهٔ موضوعات و زمینه‌های آثارش را بسط داد و مسائل حاد اجتماعی و مبارزهای میهن‌پرستی و مردم‌دوستی در ردیف داستان رئالیستی جالب آن زمان نوشته‌های هدایت قرار گرفت که از نمونه‌هایش سه مجموعه‌داستان «سگ ولگرد»، «ولنگاری» و «آب زندگی» است. در سال۱۳۲۴ هدایت داستان «حاجی‌آقا» را می‌نویسد که از حیث حجم، بزرگ‌ترین اثر اوست.[۳۶]
همراهبا برادر بزرگ‌ترش عیسی در فرانسه
در جمع عده‌ای از دانشجو‌ها در پاریس
زندگی در سفر
۵شهریور۱۳۰۵خورشیدی صادق هدایت از راه بندرپهلوی (انزلی) و سپس بندر بادکوبه (باکو)، عازم مسکو می‌شود. از مسکو با ترن، ابتدا به برلین و سرانجام به بروکسل در کشور بلژیک می‌رود. این سفر، از طرف وزارت فواید عامه و از طریق بورسیهٔ تحصیلی برای هدایت و ۱۱۰ نفر از دانشجویان ایرانی میسر می‌شود. هدایت قرار است در بندر «گان» در بلژیک، در رشتهٔ ریاضیات عالی تحصیل کند. سپس به پاریس می‌رود و چند بار رشتهٔ تحصیلی خود را عوض می‌کند: از معماری به دندان‌سازی، از دندان‌سازی به امور رفاهی و از امور رفاهی به ادبیات. هدایت هیچ علاقه‌ای به تحصیل آکادمیک نداشت و به‌جای مطالعهٔ دروس دانشگاهی خود، اکثر وقت خود را به نوشتن می‌گذراند. در این دوره، بازهٔ طولانی مشاجره با خانواده شروع می‌شود. از یک طرف خانواده با فشار بسیار، مجبورش می‌کنند که ادامهٔ تحصیل دهد؛ چراکه تحصیل در فرنگ را برای او امتیازی می‌دانستند که می‌تواند رفاه صادق را در آینده تضمین کند و برای او زن، خانه و شغل مناسب به‌ارمغان آورد از طرفی، صادق هیچ رغبتی به این آمال خانواده نشان نمی‌داد و تحصیل، برای او سرخوردگی به‌‌بار می‌آورد. این مشاجره‌ها در متن نامه‌نگاری‌های هدایت با خانواده است. سرانجام در سال۱۳۰۸ از تحصیل انصراف می‌دهد و سال۱۳۰۹ به ایران بازمی‌گردد.[۳۷][۳۸]
سال۱۳۱۴ش شین.پرتو (علی شیرازپور)، از دوستان صادق هدایت دعوت می‌کند که باهم به هند بروند. هدایت به‌علت اشتیاق به این سفر، از شرکت سهامی‌کل ساختمان استعفا داده و ۳دسامبر۱۹۳۶ راهی بمبئی می‌شود و در آپارتمان شین.پرتو در بمبئی اقامت می‌کند. دو سال بعد، شهریور۱۳۱۶ هدایت به تهران بازمی‌گردد.[۳۹]
آذر۱۳۲۴خورشیدی از جانب دانشگاه تاشکند در ازبکستان، از هدایت دعوت می‌شود که همراهبا چند شخصیت ایرانی دیگر مانند علی‌اکبر سیاسی، رئیس دانشگاه تهران و فریدون کشاورز، از رؤسای حزب توده، برای مدت ۱۵ روز، به‌مناسبت ۲۵ساله‌شدن دانشگاه آسیای میانه به آن دیار سفر کنند. مطابق با پاسپورت هدایت، او در ۱۶آذر۱۳۲۴ وارد ازبکستان شده و در تاریخ ۲۹آذر۱۳۲۴ به ایران برمی‌گردد.[۳۹]
کنار غلام‌حسین مین‌باشیان، سردبیر مجله «موسیقی»
پیشه‌ها
هدایت پس از بازگشت از فرانسه، سال۱۳۰۹ در «بانک ملی ایران» آغازبه‌کار می‌کند. در این دوره بارقه‌هایی از امیدواری اولیه در هدایت پدیدار است؛ چراکه به‌قول خودش می‌توانست «پولی به جیب بزند.» هرچند این امیدها برای مستقل‌شدن در زندگی، دیرپا نیست و اندکی بعد، در مهر۱۳۱۰ از این کار استعفا می‌دهد. در این زمان طی نامهای به دوستش، تقی رضوی می‌نویسد، قصد دارد پس از استعفا به‌شکل شراکتی با دو نفر از دوستانش، کتابخانهای دایر کنند؛ هرچند چنین نمی‌شود و در نامهٔ بعدی‌اش به تقی رضوی بهتاریخ مهر۱۳۱۱ خود را کارمند ادارهٔ تجارت می‌نامد. هدایت از ۶شهریور۱۳۱۱ تا دی۱۳۱۳ در اداره‌کل تجارت کار می‌کرد و تا ۳۰اسفند۱۳۱۴ در وزارت امور خارجه مشغول بود. در این دوره او در «آژانس خبری پارس» (ایرنا) استخدام شد که در آنجا وظیفهٔ انتخاب متن و ترجمه از مطبوعات خارجی را برعهده داشت. پس از آن نیز دوره‌ای را در شرکت سهامی‌کل ساختمان گذراند. وی در سال۱۳۱۶ پس از بازگشت از سفر هند، مجدداً در بانک ملی ایران استخدام شد؛ اما بیش از یک سال در آنجا نماند. پس از آن، او با چاپ مقاله در مجلات مختلف همچون «موسیقی» امورات می‌گذراند. آخرین شغلی که هدایت، پیش از سفر بی‌بازگشتش، در ایران برعهده داشت، مترجمی برای دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود.[۴۰]
خودکشی و پس از آن
صادق هدایت، اولین بار در اوایل خرداد۱۳۰۷ با انداختن خود در رودخانهٔ مارن، خودکشی کرد. هرچند از آن، جان سالم به‌در برد[۱۲] در نهم‌آوریل۱۹۵۱میلادی(۱۹فرروردین۱۳۳۰) دومین اقدام را در آپارتمان خود واقع در بولوار «سن میشل» خیابان «شامپیونه» پاریس انجام داد و با گشودن شیر گاز، زندگی خود را به‌پایان رساند. جسدش را در گورستان «پرلاشز» به خاک سپردند. پس از رفتن ابدی‌اش، در مطبوعات و روزنامه‌های اروپای غربی مرثیه‌ها و مقاله‌های بسیاری انتشار یافت.[۳۱] «توپ مرواری» اثری از اوست که پس از مرگش منتشر شد. نشریه‌های متعدد پایتختی در مقاله‌های گوناگون خود نوشته‌اند که هدایت پیش از مرگ، تعداد زیادی از نسخههای چاپ‌نشده‌ٔ نوشته‌های خود را سوزانده است.[۳۶]
مدت‌ها پس از خودکشی صادق هدایت همین چندی پیش در اخبار او خواندم که در ایام نزدیک به آن فرجام تلخ، چندتایی آثار منتشرنشدهٔ خود را که نزد این‌وآن بوده ازشان می‌گیرد و با آنچه از این دست آثار پیش خودش بوده یکجا در یک لحظهٔ بحرانی و خشماگین می‌سوزاند و از آن جمله کتابی یا کتابچه‌ای بوده است یا نمی‌دانم چه نامش «روی جادهٔ نمناک» که شاید بعضی از دوستان دمخور و نزدیک هدایت این کتاب را نزد او دیده باشند یا نام و نشانش را شنیده. اما جز آنچه گذشت دیگر خط‌وخبری از چندوچون این اثر منتشرنشده و سوختهٔ او ظاهراً در دست نیست یا ما انبوه و عامه مردم بی‌خبریم... باری، از حرفهای او گذشته، اصلاً نفس خبر و اسم و سرنوشت این اثر معدوم از آن عزیز برای من خاطره‌انگیز و دردآلود بود و پرسش‌ها و حسرت‌ها و تأثرها با خود داشت که یحتمل از خوانده‌های کار او پیشم کمتر نبود. گرامی خوبی که ننگ وجود تهران را بر صفحهٔ این ملک، هزاره‌ای و قرنی چندیک‌بار، پیداشدن چنین نازنین فرزندی در دامنش مگر بشوید و کفاره دهد. اکنون این زمزمه‌ای است با او و برای او و کتیبهٔ شکسته‌بسته‌ای بر آستانهٔ یاد ارجمند او.
روی جادهٔ نمناک
اگرچه حالیا دیری‌است کان بی‌کاروان کولی
ازین دشت غبارآلوده کوچیده است
هنوز از خویش پرسم گاه:
آه
چه می‌دیده است آن غمناک روی جادهٔ نمناک
زنی گم کرده بویی آشنا و آزار دلخواهی؟
سگی ناگاه دیگر بار
وزیده بر تنش گمگشته عهدی مهربان با او.
سیه‌روزی از عبث بیزار و سیر از عمر
به‌تلخی باخته دار و ندار زندگی را در قماری سرخ؟
و شاید هم درختی ریخته هر روز همچون سایه در ریزش
هزاران قطرهٔ خون بر خاک روی جادهٔ نمناک؟
چه نجوا داشته با خویش؟
پیامی دیگر از تاریک‌خون دل‌مرده سودازده، کافکا؟
درودی دیگری بر هوش جاوید قرون و حیرت عصیانی اعصار
ابر رند همهٔ آفاق، مست راستین خیام؟
تفوِ دیگری بر عهد و هنجار عرب یا با تفی دیگر به ریش عرش و بر آیین این ایام؟
چه نقشی می‌زده است آن خوب
به شوق و شور یا حسرت؟
دگر بر خاک یا افلاک روی جادهٔ نمناک؟
مگر آن نازنین عیاروش لوطی؟
شکایت می‌کند ز آن عشق نافرجام دیرینه
و ز او پنهان، به‌خاطر می‌سپارد گفته‌اش طوطی؟
کدامین شهسوار باستان می‌تاخته چالاک
فکنده صید بر فتراک روی جادهٔ نمناک؟
که می‌داند چه می‌دیده است آن غمگین؟
دگر دیری است کز این منزل ناپاک کوچیده است.
و طرف دامن از این خاک برچیده است.
ولی من نیک می‌دانم
چو نقش روز روشن بر جبین غیب می‌خوانم
که او هر نقش می‌بسته است یا هر جلوه می‌دیده است
نمی‌دیده است چون خود پاک روی جادهٔ نمناک.
شخصیت و اندیشه
ویژگی‌های شخصیتی
«
بهنقل از ونسان مونتی:
هدایت کمتر راز درونش را پیش کسی می‌گشود؛ مگر بعضی مواقعِ نادر که درددل می‌کرد یا مواقعی که مطالعهٔ اثر تازهٔ نویسندهٔ دیگری او را به‌وجد می‌آورد و تا دوستان خود را در شادی‌ای که از یافتن این اثر به او دست داده بود سهیم نمی‌کرد، آرام نمی‌نشست. او دوستان بالنسبه زیادی داشت که قادر به فهمیدن او بودند. بسیار فروتن بود و تنفر داشت که کسی بی‌اجازهٔ او نام خودش یا آثارش را به‌کار ببرد. بذله‌گو بود. استعداد عجیبی داشت که برخی از صحنه‌های زندگی را مضحک جلوه دهد و نقطهٔ ضعف اشخاص را بیابد؛ ولی بیشتر وقت‌ها یک دورهٔ گرفتگی و نومیدی وصف‌ناپذیری را طی می‌کرد. باوجود ظاهر لا‌ابالی، بسیار منظم بود. اتاق خود را بهدقت مرتب می‌کرد. همیشه به نامه‌ها پاسخ می‌داد و می‌دانست چگونه خرج خود را تنظیم کند. یکی از خصایص برجستهٔ او دلسوزی نسبت به حیوانات بود. معتقد بود که هیچ‌کس حق ندارد آنها را از زندگی محروم کند. شاید به‌همین‌سبب بود که گیاهخوار ماند. به سگ که در سرزمین اسلامی نجس شمرده می‌شود نان و ماست می‌داد و این حیوان را موضوع داستانی به نام «سگ ولگرد» قرار داده است. گربه را بسیار دوست و گرامی می‌داشت و همیشه یک گربه به‌روی میزش بود. موسیقی را بسیار دوست می‌داشت. یکی از داستان‌های او به نام «لاله» به پرویز محمود در تهیهٔ یک سمفونی الهام بخشید.[۴۲]
»
باور به وطن
میهن‌دوستی صادق هدایت را اطرافیانش صحه می‌گذارند. بهباور ونسان مونتی:
صادق هدایت یک ایرانی وطن‌پرست بود شیفتهٔ این کشور بود و وطنش را بیشتر از هرچیزی دوست داشت. وطن‌پرستی او هیچ ارتباطی با هیاهو و خودخواهی نداشت. وطن‌پرستی او به‌معنای خاصی بود. وطن در نظر او فقط کوه و جنگ و دشت و بیابان و شهرها نبود. او اگر وطنش را دوست داشت مردمان آن را دوست داشت؛ مردمی که در این سرزمین زندگی می‌کردند و بی‌گناه در فقر و مذلت و ستم‌کشی به‌سر می‌بردند. هدایت در آثار خود دلش با این مردم است و آنها را می‌شناسد. شریک دردشان است و می‌کوشد دردها و کیف‌های آنها را برای خوانندگان خود جلوه سازد. علاقهٔ او به گذشته نیز از همین منظر است.[۴۳]
هرچند بهباور برخی، همچون پرویز ناتل خانلری گروهی از نویسندگان ایرانی آن دوره، به‌نوعی از وطن‌پرستی که افراطی و پر از تعصب بود، خو گرفته بودند که صادق هدایت نیز جزیی از آن دسته است:
من اسم وطن‌پرستی هدایت و امثال او را وطن‌پرستی منفی و احساساتی می‌گذارم. منفی از آن جهت که این نوع وطن‌پرستی هیچ‌گونه جهان‌بینی با خود نداشت و هیچ‌گونه طریقهٔ عملی برای پیشرفت این «وطن عزیز» در اندیشه‌های آنان ارائه نمی‌شد و احساساتی ازآن‌روی که این دسته از نویسندگان هرآنچه را که مخالف اعتقادات شخصی خود بود مطرود و غیرقابل قبول می‌پنداشتند و اعتقادات شخصی آنها نسبت به وطن اگر مبالغه نکنیم چیزی در ردیف تعصبات نژادی اروپاییان پس از جنگ جهانی اول بود. هدایت به‌شدت به وطنش عشق می‌ورزید و این آب و خاک را دوست می‌داشت؛ اما همچنان که گفتم در این دوست‌داشتن‌ها منطق را کمتر ملاحظه می‌کرد و به احساس بیشتر توجه داشت.[۴۴]
اضطراب روحی و زیست خیامی
درباب زیست خیامیِ صادق هدایت باید به حرف خودش در کتاب «ترانه‌های خیام» رجوع کرد:
«راز آفرینش در زندگی از ازل، نوشته، گردش دوران، ذرات گردنده، هرچه باداباد هیچ است دم را دریابیم.»[۴۵]
کتاب «گروه محکومین و پیام کافکا» نیز نشان از اضطراب روحی هدایت دارد که به‌شکل باورش دربارهٔ کافکا بروز می‌یابد:
«کافکا بیش از دیگران احساس تندی از سردی دنیا دارد؛ ولیکن نه می‌تواند این سردی را از خود براند و نه به آن خو کند... او به‌جای اینکه از این فضای یخ‌زده بگریزد و در حرارت کانون خانوادگی پناهنده شود، به‌سوی سرمای فلج‌کننده، به‌سوی خاموشی جاودان و تهی بی‌پایان می‌رود و دلیرانه راه خود را می‌پیماید.[۴۶] هرگاه کافکا تن خود را به مرگ می‌سپارد برای این است که از فریب‌های زندگی گمراه نشود و به‌جز ستایش «پوچ» زیر بار چیز دیگر نمی‌رود. آیا نتیجه‌ای می‌توان گرفت جزاینکه برای انسان هیچ راه دررو نیست و امیدی هم وجود ندارد؟[۴۷] انسان با جسم خود حس می‌کند که محدود و جداست و گاهی بدبخت. نه‌تنها باید با جسمی هم‌منزل شد؛ بلکه از همه بدتر یک جسم پست پلید است که پستی آن نسبی نیست و مطلق است و به ما چسبیده.»[۴۸]
هدایت طی نامهای به محمدعلی جمال‌زاده در تاریخ ۲۳مهر۱۳۲۷، یعنی کمتر از سه سال پیش از خودکشی، چنین می‌نویسد:
«
حرف سر این است که از هر کاری زده و خسته و بیزارم و اعصابم خرد شده. مثل یک محکوم و شاید بدتر از آن شب را به روز می‌آورم و حوصلهٔ همه‌چیز را از دست داده‌ام. نه می‌توانم دیگر تشویق بشوم و نه دلداری پیدا کنم و نه خود را گول بزنم. وانگهی میان محیط و زندگی و مخلفات دیگر ما ورطهٔ وحشتناکی تولید شده که حرف یکدیگر را نمی‌توانیم بفهمیم.[۴۹]
»
به‌گفتهٔ ونسان مونتی، فکر مرگ همیشه در سر او بود. بیشتر داستان‌هایش با مرگ کسی ختم می‌کرد و در آن پایان غم‌انگیز داستان‌ها که پیش‌بینی هم نشده است در نظر خواننده امری اجتناب‌ناپذیر جلوه داده می‌شود.[۵۰]
زمینهٔ فعالیت
داستان‌نویسی
برخی افراد، صادق هدایت را بنیان‌گذار نگارش داستان کوتاه در ایران می‌دانند. بعضی از نویسندگان معاصر، تحت تأثیر سبک و سیاق نگارش وی قرار گرفته‌اند.[۵۱]
داستان‌های هدایت با درنظرگرفتن مضامین، در پنج دسته قرار می‌گیرد:
۱. واقع‌گرایانه ۲. طنزآمیز ۳. ملی‌گرایانه ۴. شخصی یا ذهنی‌روانی ۵. علمی‌تخیلی
هدایت در این داستان‌ها سعی کرده با استفاده از زبان و تکنیک‌های داستانی مفاهیمی چون اخلاق، عادات، رفتارها، علایق، اعتقادها و مسائل مردم عامه را بازتاب دهد؛ اما معمولاً در این بازتاب‌ها، نشانی از «دلسوزی برای طبقات محروم اجتماع» در آثار مشاهده نمی‌شود. بهباور برخی، حتی اگر هدایت، عامه را در این داستان‌ها قضاوت کرده باشد، این قضاوت منفی است؛ زیرا خیلی از شخصیت‌های این داستان‌ها، مردمانی دورو، دروغ‌گو، بی‌عفت، بی‌اخلاق و در چند نمونه، دزد و آدم‌کش‌اند که البته از خصلت رئالیستی و انتقادی این داستان‌ها برمی‌خیزد. ضمن آنکه هدایت در این داستان‌ها قضاوت مشهود و ملموسی دربارهٔ گفتار و کردار آن جماعت نمی‌کند.[۵۲]
در این داستان‌ها هدایت برخلاف داستان‌های واقع‌گرایانه‌اش حضور و اندیشه‌های شخصی خود را کم‌وبیش آشکار باقی گذاشته است. این آثار اغلب مضامینی کوبنده دارد و هدف هدایت در آنها «تعیین تکلیف با هیئت حاکمهٔ ادبی و تسویه حساب با هیئت حاکمهٔ سیاسی است که اعضایشان اغلب یکی بودند.» مثلاً «قضیهٔ خر دجال» تمثیلی دربارهٔ سیدضیاالدین طباطبایی، کودتای سوم‌اسفند و دورهٔ بیست‌سالهٔ حاکمیت رضاشاه است. داستان «میهن‌پرست» نیز در وصف دو تن از ادبای رسمی و بانفوذ دوران رضاشاه، یعنی سیدولی‌الله نصر و علی‌اصغر حکمت است. هدایت در این داستان آشکارا این دو تن را به‌سخره می‌گیرد و به آنان می‌تازد.[۵۳]
داستان‌های ملی‌گرایانه
«سایهٔ مغول»
«آخرین لبخند»
پروین، دختر ساسان»
«مازیار»
در دو داستان نخست و دو نمایشنامهٔ بعدی نیز نظرات شخصی هدایت آشکار است و گاه کار به شعاردادن و ناسزاگویی می‌کشد. با پایان‌گرفتن جنگ جهانی اول، اندیشه‌های احساساتی ملی‌گرایانه به‌صورت ایدئولوژی قدرت حاکم وقت، تبدیل شد و بر افکار و آثار بسیاری از روشن‌فکران و نویسندگان، حتی هدایت که میانه‌ای با قدرت حاکم نداشت، تأثیر گذاشت.[۵۴]
در این نوشته‌ها حضور شخص نویسنده بسیار آشکار است و نمی‌توان بین داستان و عوالم نویسنده مرز قطعی‌ای قائل شد. حال‌وهوای این داستان‌ها بسیار به‌هم شبیه است و تمام آنها با مرگ یا خودکشی قهرمان داستان پایان می‌یابند. در سراسر رمان «بوف کور» «گرد مرگ پاشیده است». داستان «زنده‌به‌گور» نیز چنین خاتمه می‌یابد: «این یادداشت‌ها با یک دستهٔ ورق در کشوی میز او بود؛ ولیکن خود او در تختخواب افتاده، نفس‌کشیدن از یادش رفته بود.»[۵۵]
علمی‌تخیلی
داستان «س.گ.ل.ل.» در زمرهٔ داستان‌های علمی‌تخیلی هدایت است که در نوع خود اولین است.[۵۴]
پژوهشگری
ادیبان، هدایت را پژوهشگرِ حوزهٔ ادبیات فولکلور و آغازگر جنبش گردآوری و تدوین علمی ترانه‌ها و قصه‌های عامیانه می‌دانند. هدایت با این دید که تحقیق در فرهنگ مردم، برخی از نقاط تاریک فلسفی و تاریخی را برای جامعه روشن می‌کند ترانه‌ها و قصه‌هایی را که می‌شنید یا برایش می‌فرستادند، بی‌هیچ دخل و تصرفی به‌چاپ می‌رساند. او برای جلب توجه افراد باسواد به اهمیت فرهنگ مردم و اشاعهٔ روش علمی جمع‌آوری آن، از زمان نگارش نخستین داستان‌هایش تا سال‌های پایانیِ عمر، چندین مقاله نوشت: مقدمه بر «اوسانه» و «نیرنگستان» و مقالات «ترانه‌های عامیانه» چاپ‌شده در مجلهٔ «موسیقی» و «فُلْکْلُر یا فرهنگ توده» و نیز «قصه‌ها و ترانه‌های عامیانه» منتشرشده در مجله‌های «موسیقی» و «سخن». هدایت در جایگاه داستان‌نویسی آگاه به زبان و روح عامهٔ مردم و نیز با ذوق ادبیِ و دیدگاه تخیلیِ خود، ترانه‌ها و افسانه‌های فولکوریک را «صدای درونی هر ملت» می‌نامد. او گردآوری فولکلور، از طریق جست‌وجو در «ولایت‌ها و دهکده‌ها» را وظیفهٔ هر فرد وطن‌پرستی می‌دانست. گردآوریِ فرهنگ توده، به‌روش علمی، پس از چاپ کتاب «نیرنگستان» آغاز شد و توجه به اهمیت روایت‌های شفاهی در رشد ادبیات نوشتاری را باید برجسته‌ترین بخش نظریات فولکلورشناسی هدایت دانست. او پس از برشماریِ ارزش ادبی، فکر نیرومند و تازه و نیز زبان ساده و طبیعیِ هنر و ادبیات تودهٔ آنها را «مصالح اولیهٔ بهترین شاهکارهای بشر» می‌داند و رد آن را در برخی از متون کلاسیک ادبیات فارسی، مثل «ویس و رامین» دنبال می‌کند.[۵۶]
حوزهٔ پژوهشی هدایت در آثاری چون مقدمه، شرح و ترجمهٔ متون پهلوی نیز وسعت یافته است. علاقه به ایران باستان و جلوه‌های مقاومت ایرانیان در برابر اقوام «غیرایرانی» به‌شکل‌های گوناگون در داستان‌ها و نمایشنامه‌های هدایت بازتاب دارد. این علاقه در سال‌های اقامت او در هند، با آموختن زبان پهلوی و ترجمهٔ چند متن باستانی به‌زبان فارسی، نمود بیشتری یافت. هدایت پس از بازگشت از سفر هند، ضمن چاپ متونی که در هند ترجمه کرده بود متن‌های دیگری را نیز به‌فارسی برگرداند. «کارنامهٔ اردشیر پاپکان»، «گجسته ابالیش»، «شهرستان ایرانشهر»، «گزارش گمان‌شکن»، «فصولی از یادگار جاماسب»، «زند وهمن یسن» و «آمدن شاه‌بهرام ورجاوند» نمونه‌هایی است که از او به‌جای مانده است. هدایت بر این آثار مقدمه‌هایی نیز نوشته که بهباور بسیاری نشان‌دهندهٔ جست‌وجوی کنجکاوانه و درازمدت او در ادبیات پیش از دوران اسلام و آگاهی دین‌شناختیِ اوست. وی در این مقدمه‌ها پس از معرفیِ رساله و ارائه اطلاعات نسخه‌شناسی، درون‌مایهٔ متن را شرح داده است. هدایت مطالعات خود در متون پهلوی را با مقالهٔ «خط پهلوی و الفبای صوتی» دنبال کرد. «مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» را که در پاسخ به سیدحسن تقی‌زاده و در اثبات غنای زبان و ادبیات پهلوی نوشت باید نمونه‌ای بارز در این حوزهٔ پژوهشگریِ او دانست.[۵۶]
نقدنویسی
صادق هدایت مسائل ادبی و فرهنگی دوران خود را از نظر دور نمی‌داشت. او در حوزه‌‌های متفاوت، از فرهنگ عامه، متون پهلوی، ادبیات کلاسیک ایران تا ادبیات جهان و ادبیات معاصر ایران را نقد می‌کرد. هدایت نقد را هم به‌اندازهٔ داستان‌هایش جدی می‌گرفت؛ ازاین‌رو فرمی به نام «قضیه» ابداع کرد که با استفاده از آن، توانست نقد را از حد شرح و تفسیر اثر خارج کند و نقدهایش را به رتبهٔ خلق اثر ادبی برساند.[۵۷]
هدایت فعالیت خود در زمینهٔ نقد آثار کلاسیک را با نوشتن یادداشت‌هایی بر ترجمهٔ «فرق‌الشیعه» و «رسالهٔ غفران» ابوالعلاء معری نشان داد. نقدی که هدایت در این دو مقاله نوشته است لحنی جدی دارد؛ اما در نقدهای بعدی‌اش بر متون کلاسیک، مثل «در پیرامون لغت فرس اسدی» و «شیوهٔ نوین در تحقیق ادبی» (دربارهٔ خمسهٔ نظامی) هرچند لحن مقالهٔ ظاهراً جدی است، توانسته با طنزی عمیق شیوهٔ استادان دانشگاهیِ «گروه سبعه» در تصحیح و تحشیهٔ متون کهن را دست اندازد.[۵۶]
نقد وسیع هدایت بر «ویس و رامین» اثر فخرالدین اسعد گرگانی است. وی در آن نقد، اثر را رمان خوانده و توانایی شاعر در توصیفات عاطفی و عاشقانه و اطلاعات وسیعش در اصطلاح‌ها و لغت‌های عامیانه و مثل‌ها و حکمت‌ها را می‌ستاید.[۵۸]
اصلی‌ترین کار پژوهشی‌انتقادی هدایت بهباور برخی، نقد کامل او بر خیام است که به‌صورت مقدمه ابتدای «ترانه‌های خیام» منتشر کرد. پرداختن به رباعیات خیام سال‌ها مشغلهٔ ذهنی هدایت بود. او این کار را نه در جایگاه منتقدی حرفهای که برای دفاع از ارزش‌های ذهنی خود انجام داد. بسیاری باور دارند که آنچه هدایت دربارهٔ خیام نوشته است نشان از شکل‌گیری افکار و روحیات خودش، به‌نسبت اندیشه‌های خیام دارد و درواقع وی می‌کوشد تا شخصیت و اندیشه‌های خود را در قالب نقد خیام ارائه دهد. باری، هدایت در این مقدمهٔ پنجاه‌صفحه‌ای، اشاره‌ای به وقایع زندگی خیام نمی‌کند و صرفاً به فلسفه و هنر شاعری او می‌پردازد. مقدمهٔ «ترانه‌های خیام» تلاشِ همه‌جانبهٔ هدایت برای شناختن و شناساندن این فیلسوف و شاعر است.[۵۸]
آشنایی دقیق هدایت با ادبیات جهان سبب شد که تا پایان عمر، اخبار کتاب‌های جدید را دنبال کند. وی بر تعدادی از ترجمه‌های آثار مدرن ادبیات جهان، مقدمه‌های انتقادی نوشت و بعضی را در مطبوعات معرفی کرد. یکی از مقدمه‌های نخستش را ابتدای کتاب «دوشیزهٔ ارلئان» اثر شیلر به‌ترجمهٔ دوستش، بزرگ علوی نگاشت و در آن به بررسی زمینهٔ تاریخیِ درام پرداخت. مقدمهٔ «خاموشی دریا» اثر ورکور، ترجمهٔ حسن شهیدنورایی، نقد دیگری است از هدایت که موضوع اثر را توضیح داده و چند سطر در تشویق مترجم نوشته است. او در مقدمهٔ «کارخانهٔ مطلق‌سازی» نوشتهٔ کارل چاپک به‌ترجمهٔ حسن قائمیان، پس از معرفی نویسنده، از شگرد ادبی او می‌نویسد و تلاش پدیدآور در هم‌خوانیِ لحنِ خاص قهرمانان با منش آنان را رضایت‌بخش می‌داند. هدایت نقدی نیز بر ترجمهٔ م.ع.شمیده از «بازرس» گوگول نوشت و ضمن مقایسه ترجمه با اصل اثر و نشان‌دادن انحراف‌ها و کاستی‌ها نتیجه گرفت که «در ترجمه یا اقتباس، حذف یا اضافه‌کردن جملات جایز نیست؛ مگر تا حدی که لطمه به فکر نویسنده وارد نیاورد یا مطلب را نسبت به زبان ترجمه‌نشده، روشن‌تر بنمایاند.»
اما مهم‌ترین مقدمهٔ هدایت «پیام کافکا» است که بر ترجمهٔ حسن قائمیان از «گروه محکومین» نوشت. هدایت که با کافکا احساس نزدیکی روحی و ذهنی داشت با لحن صمیمانه و سرشار از احترام، به معرفیِ دنیای شگرف این نویسنده پرداخت و یکی از نمونه‌های نخست نقد ادبیِ مدرن ایران را پدید آورد. او در این مقاله ضمن بازنمایی جهان‌بینیِ کافکا از ورای نوشته‌هایش، مدرنیسم ادبی را به خوانندگان معرفی کرد. هدایت در تحلیل دین‌شناختی آثار کافکا مرزبندی قاطعی دارد؛ از گرایش صرف اگزیستانسیالیستی می‌پرهیزد و می‌کوشد «تعابیر فلسفی را با گونه‌ای از چاشنی اجتماعی همراه سازد و اندیشه‌های انتزاعی را در پرتو وضعیت مشخص تاریخی توضیح دهد».[۵۹]
هدایت در زمینهٔ نقد ادبیات معاصر ایران نیز آثاری دارد. آنچه به کار هدایت که یکی از نقاط عطف در نقد ادبی ایران است برجستگی می‌بخشد، مقاله‌های طنزآمیزی اوست که دربارهٔ ادبیات دوران خود نوشت و در آنها شکل ادبیِ تازه‌ای برای انتقاد ابداع کرد به نام «قضیه». هدایت در نقدهایش بر ادبیات معاصر ایران، برخوردی جدی با نظام ادبی مسلط بر زمانه دارد. او در کتاب خود «وغ‌وغ ساهاب» که همراهبا مسعود فرزاد منتشر کرد به نظم ادبی مستقر هجوم آورد و «پرسشگری» و «تفکر» دو خصلت مدرن و موجد تخیل را اساس طنزهای انتقادی در این اثر قرار داد. این اثر را «تز گروه ربعه در مقابل کهنه‌پرستان گروه سبعه» می‌شناسند. در این کتاب، هدایت خواننده را در تهران عصر رضاشاه می‌گرداند و ابتذال فرهنگی دوران، از سینما و تئاتر گرفته تا کتاب‌فروشی‌ها و کافه‌ها و روزنامه‌ها را پیش چشم خواننده می‌آورند.[۶۰]
صادق هدایت گاهی نقاشی هم می‌کشید. بیشتر آثار او مربوط به دورهٔ تحصیلش در فرانسه است. پدرش به او گفته بود که به سراغ نقاشی برود؛ چراکه «خاندان آنها خیری از ادبیات ندیده‌اند.» هدایت خود را «نقاش مرده‌ها» می‌دانست.[۶۲] چند نقاشی مشهور از هدایت:
«آهوی تنها»: آهویی که سر به آسمان بلند کرده است. این نقاشی به‌مناسبت چهل‌وششمین سالگرد درگذشت هدایت در سال۱۳۷۶ چاپ شد. نوشتهٔ زیر نقاشی نیز به‌خط صادق هدایت است.[۶۳]
«اهورامزدا»: اهورامزدا با بال‌های شکسته که به‌گفتهٔ جهانگیر هدایت نمادی از درماندگی نیکی در مقابل پلیدی است.[۶۳]
نقاشی روی جلد حاجی‌آقا، چاپ اول که درواقع گونه‌ای از تذهیب کتب قدیمی را تجلی می‌کند.[۶۳]
«لکاته یا اثیری»: تصویر زنی در آغاز رمان بوف کور که معرف ویژگی و شخصیت زنِ داستان است.[۶۴]
«بوف»: تصویری از جغد در پایان رمان بوف کور، به‌چاپ بمبئی که نشان از ختم‌کلام نویسنده دارد.[۶۵]
هدایت گرایشی به حزب توده در آن معنا که عضو حزب شود، نداشت. گرچه رهبران حزب توده اصرار زیادی داشتند که او به‌عضویت حزب دربیاید. هدایت اگر هم گرایشی داشت، عنوان نمی‌کرد؛ اما به‌طورکل در آن سال‌های ابتدایی دههٔ بیست، گرایش‌هایی نسبت به حزب توده یا کمونیسم پیدا کرده بود و نسبت به فاشیسم یا نازیسم روی خوش نشان نمی‌داد و نوعی عناد با امپریالیسم و استعمار در او دیده می‌شد. اما در هر صورت اهل فعالیت سیاسی تااین‌حد که عضو حزبِ سیاسی شود، نبود؛ اگرچه دیدگاه‌های سیاسی هم داشت. جلسات سرّی اصلاح‌طلبان حزب توده در سال۱۳۲۲ در خانهٔ هدایت تشکیل می‌شد. هدایت نسبت به ما خوش‌بین بود و ما هم یک خوش‌بینی بی‌خودی نسبت به حزب توده داشتیم! البته هدایت در این جلسات سکوت می‌کرد و تنها میزبان ما بود. یعنی در بحث‌ها شرکت نمی‌کرد. امثال احسان طبری یا نورالدین کیانوری خیلی اصرار داشتند که خوش‌بینیِ هدایت نسبت به حزب توده حفظ شود و در این جهت از ما کمک می‌گرفتند... هدایت رابطهٔ مستقیم با حزب توده نداشت و هرگاه قصد داشت ارتباطی برقرار کند یا مطلبی برای چاپ بدهد، به‌واسطهٔ نوشین یا طبری یا من اقدام می‌کرد. ما هم در روزنامه‌هایمان می‌نوشتیم و هدایت هم در آن زمان اهل نوشتن بود.[۶۶]
شرحی بر سفرهای هدایت و دستاوردهای آن
صادق هدایت چهار سفر خارجی به فرانسه، هند و ازبکستان کرد، پنج سفر داخلی به اصفهان، شیراز، گیلان، آذربایجان، مازندران و چند گردش کوتاه نیز به قلهک و شهریار تهران که اطلاعات مختصری دربارهٔ آنها در دست است. مهم‌ترین سفر او عزیمت به اروپا و اقامت چندساله در فرانسه بود که بر نحوهٔ تفکر، مطالعه و برقراری ارتباط و آگاهی از فرهنگ و تمدن غرب برای او بسیار تأثیر گذاشت. مسافرت به هند نیز برای هدایت دستاورد پرمحتوایی داشت که آشنایی و مطالعهٔ فرهنگ هندی و بودایی و تکمیل «بوف کور» از آن دست است. به‌جز سفری که هدایت به اصفهان کرد و شرح آن را در کتاب «اصفهان نصف جهان» به‌تفصیل آورد دربارهٔ دیگر مسافرت‌هایش سفرنامه‌ای ندارد و بسیار مختصر در نامه‌هایی که به دوستان خود نوشته، از این سفرها یاد کرده است. گاهی نیز هم‌سفرهایش در یادداشت‌های خود، مسافرت با هدایت را شرح داده‌اند.[۳۷]
همراهبا دانشجویان در فرانسه، ۱۳۰۶ (ایستاده، نفر اول سمت چپ)
بر آب‌های رودخانهٔ ساموآ حوالی پاریس
دوران اقامت در پاریس
دستاورد سفر به اروپا
هدایت طی مسافرت به اروپا از سال۱۳۰۵تا۱۳۰۹ش شهرهای بسیاری مانند هاور، دوویل، پواتیه، فونتن‌بلو، نیس را دیدن کرد و درمجموع با فرهنگ و هنر اروپا در پاریس که آن زمان مرکز فرهنگ اروپایی بود، آشنا شد. وی بخش چشمگیری از داستان‌ها و گزارش‌هایش را در همین سفر نوشت و با بسیاری از بزرگان و استادان علمی و ادبی ارتباط برقرار کرد. این، اولین سفر هدایت به خارج از کشور بود و در ساختن‌وپرداختن اندیشه‌های او اثرات زیادی داشت.[۳۷]
دستاورد سفر به هند
صادق هدایت در بمبئی، نزد «بهرام گورانکل سریا» در انستیتو «ک.آر.کاما شرقی» به تکمیل زبان پهلوی می‌پردازد. همچنین توسط محمدعلی جمال‌زاده به سرمیرزااسماعیل، رئیس وزرای ایالت میسور که ایرانی‌الاصل بود معرفی می‌شود و به میسور مسافرت می‌کند و به‌قول خودش ۱۵ روز را در زندگی اعیانی و اشرافی می‌گذراند. در همین ایام است که هدایت متن بوف کور را تکمیل و به‌صورت دست‌نوشته از طریق پلی‌کپی نشر می‌دهد. در آن زمان، هدایت این کتاب را در ایران منتشر نمی‌کند و فقط پنجاه نسخه از آن در هندوستان چاپ می‌شود. او در سفر به هند علاوه‌بر آموختن زبان پهلوی و انتشار بوف کور، با فرهنگ و فلسفهٔ و عرفان هندی از نزدیک آشنا شد.[۳۹]
در کنار علی‌اکبر سیاسی، فریدون کشاورز و دو تن از شخصیت‌های فرهنگی ازبکستان
دستاوردهای سفر به ازبکستان
در این سفر که از راه زمینی طی شد هدایت در توس، آرامگاه فردوسی را می‌بیند و از مزار غزّالی بازدید می‌کند و در ازبکستان در شهر نیج‌رودک، بر مزار رودکی می‌رود و از موزهٔ این شاعر دیدن می‌کند.[۳۹] هدایت که این سفر بیشتر وقت خود را به مطالعۀ نسخههای خطی نفیس و منحصربه‌فردِ کتابخانۀ دانشگاه تاشکند می‌گذراند دربارهٔ این سفر به حسن شهیدنورایی می‌نویسد:
باری، جای شما خالی، به‌طور غلط‌انداز به‌همراهی آقایان دکتر سیاسی و دکتر کشاورز از طرف انجمن فرهنگی برای ۱۵ روز به‌مناسبت جشن ۲۵سالۀ دانشگاه تاشکند دعوت به آن صفحات شدیم. من هم دعوت را اجابت کردم و حالا دو هفته می‌گذرد که از مسافرت برگشته‌ام. برای اشخاص کنجکاو و پر از انرژی چیزهای دیدنی و مقایسه‌کردنی بسیار داشت و آینۀ عبرت به‌شمار می‌رفت که در مدت ۲۵ سال کم‌وبیش یک ملت عقب‌مانده در تمام شئونات فرهنگی و اجتماعی چه ترقیاتی کرده بود. روی‌هم‌رفته بسیار خوش گذشت؛ اما چه فایده که به مصداق مثل «شیخ‌حسن کشکت را بساب»، وقتی که از خواب پریدم باز جلو[ی] تغار کشک خودم را دیدم.[۶۷]
دستاورد دیگر این سفر که روز جمعه ۱۶آذر۱۳۲۴ را تاریخ ورود هدایت و همراهانش در تاشکند ثبت کرده همان شرححال معروف بهقلم صادق هدایت است که خانۀ فرهنگ شوروی از مهمانان درخواست می‌کند. اصل دستنوشتهٔ این شرححال، بنابه اظهار پروفسور د.س.کمیساروف، رایزن فرهنگی سفارت شوروی موقع سفر هیئت ایرانی به تاشکند و مترجم پاره‌ای از آثار هدایت به‌زبانِ روسی، در اختیار شرق‌شناس مشهور بانو «روزنفلد» بوده است. بانو روزنفلد از میزبانان هیئت ایرانی بود و این احتمال می‌رود که هدایت به درخواست و اصرار شخص او دست به نوشتن شرححال خود زده باشد. درهرحال روشن است که هدایت برای نوشتن آن شرححال زیر نوعی فشار و محذور بوده و به‌همین‌جهت آنچه نوشته است به‌هیچ‌وجه صورت معمولِ شرح‌حال‌نویسی را ندارد؛ درواقع این طور به‌نظر می‌رسد که هدایت کوشش کرده است چیزی دربارۀ خودش ننویسد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
ايستاده از راست: منوچهر مزینی، هدایت، یحیی خلوتی. پاريس، ۱۳۰۷ش
دوست عزیز! چند تا کتابی را که توسط «بزرگ علوی» فرستاده بودید، خواندم. شما فقط یک خطای بزرگ مرتکب شده‌اید. این قبیل کتاب‌ها مثل «چمدان» و «وغ‌وغ ساهاب» به‌اندازهٔ فهم و شعور ملت ما نیست. این دوره که به ما می‌گویند ابنای آن هستیم از خیلی جهات که اساس آن مربوط به شرایط اقتصادی و مادی است فاقد این مزیت است. شما با این نُووِل‌ها که انسان میل می‌کند تمام آن را بخواند برای مرده‌ها، بی‌همه‌چیزها روی قبرشان چیزهایی راجع به زندگی و همه‌چیز ساخته‌اید. گربه را با زین طلا زین کرده‌اید، درصورتی‌که حیوان از این رَم می‌کند. بدین جهت اظهارنظر درخصوص نوول‌های شما نمی‌کنم. این کار خیلی زود است. فقط برای خود ما می‌تواند بی‌معنی نباشد. به‌طورکلی در نوول‌های شما انسان به سلطهٔ قوی و احساسات و فانتزی‌های شخصی برمی‌خورد. فکری که انسان می‌کند درخصوص پیدایش و تحول آن‌هاست؛ ولی در شکل کامل و سایر موارد مختلف می‌توان به‌طور دقیق‌تر تحت‌‌نظر گذاشت.[۶۸]
»
نیما در یادداشت‌های روزانه خود نیز که عموماً به شخصیت‌ها و وقایع مهم آن روزگار، مستقیماً و بی‌هیچ ابایی نقد وارد کرده، تنها عدهٔ معدودی را ستوده که صادق هدایت در شمار آن‌هاست:
«
هدایت را مداحانِ هدایت کشتند. برای من گفته بود. هدایت را دستجات چپ و راست کشتند. خودش هم دم نزد و من هم نزدم. برای اینکه افکار ملتش را دوست داشت...[۶۹] هدایت در صدر نویسندگان امروز ماست؛ زیرا هدایت انسانی غیر از انسان‌های امروز ماست. دوست و مرید او علوی این را نمی‌دانست؛ اما [هدایت] نواقصی هم دارد که من به او گفته‌ام.[۷۰] هدایت هم اخیراً همین‌طور رنج می‌برد. حتی رفقای نزدیک به او هم از رنج او خبر نداشتند. به من متصل تکرار می‌کرد که «هر انسانی در زندگی‌اش تنهاست.»[۷۱] نکته این است که هدایت بهترین نویسندهٔ ایران بود؛ ولی خامی‌هایی هم دارد. بعضی‌ها را به‌قول خودش که می‌گفت با کمال عجله نوشته و به مطبعه داده بود...[۷۲] دوست‌داران حسابی ایران: بهروز، محمد مقدم، هدایت مرحوم و... X نویسنده است و غول نویسنده است و شپش نویسنده است. جوان هنوز نمی‌داند که نویسنده صادق هدایت است.[۷۳]
این کندوکاو در جزییات زندگانی نویسندگان از عادات فرنگی‌هاست و در عادات و رسوم ما مشرق‌زمینی‌ها زیاد دیده نشده است و شاید بهتر هم همین باشد. من معتقدم که آثار و کتاب‌های هدایت بهترین معرف او هستند و جوهر و چکیده روح او در کتاب‌هایش است و این‌همه جست‌وجو در جزییات زندگی او زیاد معنی و لزومی ندارد. باید به گفته پرداخت و زیاد درپی گوینده نبود.
من معتقدم اگر در آخرین ایام عمرش، صادق هدایت در پاریس با اشخاص بهتر و مرتب‌تری نشست‌وبرخاست پیدا کرده بود که اهل خمر و دود و... نباشند خودکشی نمی‌کرد (یا شاید نمی‌کرد).[۷۴]
پرویز ناتل خانلری، شعر مشهور «عقاب» خود را به صادق هدایت تقدیم کرده بود و اولین بار نیز پیش از آنکه این شعر را برای کسی بخواند برای هدایت خواند.[۷۵] ناتل در جایی دیدگاه خود را دربارهٔ هدایت چنین بیان می‌کند:
صادق هدایت نویسنده‌ای است که بی‌شک از نام‌آورترین نویسندگان این سال‌های اخیر است و آن «شاهکار» آخرین او پرده‌ٔ ابهامی بر زندگانیش کشید که شاید اگر به همین منوال پیش برویم در فاصله‌ای دورتر، او در شمار افسانه‌ها قرار گیرد. نام صادق هدایت در پاره‌ای از نقاط گیتی، معرف شیوهٔ نوین داستان‌سرایی و قصه‌نویسی در ایران نزد همگان است.[۷۶]
بیست سال پیش بود که آن دایره به‌وجود آمد. دایره‌ای که اسمش را ربعه گذاشتیم... هریک از ما شخصیت خود را داشت و زیر بار رئیس نمی‌رفتیم؛ اما در حب و هنر هم‌رأی بودیم و در خیلی از جنبه‌ها اشتراک و شباهت داشتیم. اجتماع ما غالباً در قهوه‌خانه‌ها و رستوران اتفاق می‌افتاد و این را از مقولهٔ تجاهر به فسق نشمارید. گاهی مشروب‌های قوی‌تر از آب هم بی‌پرده‌پوشی می‌نوشیدیم... ما شاید آن روزگار گمان می‌کردیم که چون قدر مقام نویسندگی هدایت را می‌شناسیم، او را تشویق می‌کنیم؛ اما حقیقت مطلب این بود که او موجب تشویق ما بود و در هریک از ما لیاقتی می‌یافت آن را به‌کار می‌انداخت.[۷۷]
علی‌اکبر دهخداخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
مرحوم دهخدا به صادق بسیار علاقه‌مند بود و او را نویسنده‌ای توانا و هنرمندی شایسته و رادمردی شریف می‌دانست. بااینکه برحسب خصوصیاتی که در تنظیم لغت‌نامهٔ خود به‌کار می‌برد قرار بود و هم‌اکنون نیز این قرار پایدار است که شرحِ‌حال نامداران و شخصیت‌های معاصر، هرچند جنبهٔ جهانی داشته باشند تا هنگامی که درقیدحیات‌اند، نوشته نشود که مبادا برحسبِ [حبّ] و بغض، حمل بر خصوصی و شخصی شود؛ اما هنگامی که دکتر شهیدی حرف «صاد» را تنظیم می‌کرد روزی نزد دهخدا آمد و گفت:
«شما دستور داده بودید شرحِ‌حال صادق هدایت در این کتاب بیاید؛ بنابراین بهتر است از خود صادق خواهش کنیم شرح مختصری بهقلم خودش بنویسد.»
سپس [دهخدا] به من رو کرد و گفت: «تو صادق را می‌بینی؟»
گفتم: «آری.»
گفت: «از قولِ من به او بگو بهقلم خودش شرحِ‌حالی بنویسد و چون مدتی است خودش را هم ندیده‌ام سری به اینجا بزند.»
گفتم: «من می‌توانم صادق را وادار کنم که به اینجا بیاید؛ اما دربارۀ نوشتن شرحِ‌حالی بهقلم خودش، تردید دارم که چنین پیشنهادی را بپذیرد.»
روز بعد در کافه فردوسی صادق را دیدم و چون به اخلاق او آشنایی داشتم گفتم: «دهخدا حال تو را می‌پرسید و می‌گفت دلم برای صادق تنگ شده است.»
سری تکان داد و گفت: «من هم مدتی است او را ندیده‌ام این روزها به منزلش می‌روم.»
و ازقضا فردای آن روز پیش‌ازظهر نزد دهخدا آمد و به‌قول خودش پس از چاق‌سلامتی، دهخدا شرحی دربارۀ علاقۀ خود به صادق بیان کرد و به‌ویژه یادآور شد که:
«من از معاصرانی که درقیدحیات‌اند تنها می‌خواهم شرحِ‌حال تو را آن‌هم بهقلم خودت، در لغت‌نامه بیاورم؛ بنابراین انتظار دارم این خواهش مرا بپذیری و به میل خودت شرحِ‌حالی بنویسی.»
صادق با همان شیوهٔ همیشگی خنده‌ای سرداد و گفت: «زکی، شرححال من، ولش!»
دهخدا بااصرار گفت: «صادق‌جان شوخی را ول کن و شرححال بنویس.»
اما پاسخ صادق پس از چندین بار خواهش و تمنا همان خنده‌ٔ شوخ‌آمیز و «زکی» و «ولش» بود و به‌هیچ‌وجه حاضر نشد چنین چیزی بنویسد تا سرانجام از منابع دیگر و اطلاعات خودِ دهخدا شرححال وی را نوشتند. آمدنِ هدایت به منزل دهخدا در اوایل سال۱۳۲۹ بود که چند ماه بعد به پاریس رفت و ازقضا شرح‌حالش در لغت‌نامه هنگامی چاپ شد که صادق در آنجا انتحار کرده بود.
پس از جمال‌زاده که در سال۱۳۲۹ه.ق کتاب «یکی بود یکی نبود» را منتشر کرد و راه نوینی در داستان‌نویسیِ فارسی باز کرد صادق هدایت بزرگ‌ترین نویسنده‌ای است که توانست با کشف زبان مخصوص به خود که مستقیماً از زبان سادهٔ مردم و دردمندان ایران مایه گرفته است در داستان‌های کوتاه خود ادبیاتی در وصف زندگی مردم به‌وجود آورد.[۷۸]
داستان‌های هدایت را که می‌خوانیم زندگی در نظرمان دگرگون می‌شود. از روزگار نوجوانی، برخی از ایام زندگانی من نیز مانند بسیاری از افراد نسل ما با خواندن آثار صادق هدایت و تأمل در آنها بارور شده است؛ ازاین‌رو به او بسیار مدیونیم که به ساعات زیادی از حیات ما روح و معنی بخشیده است. اگر امروز برخی از جلوه‌های فریبندهٔ زندگی، برای کسانی از ما چندان جاذبه‌ای ندارد شاید این حالت تاحدودی نتیجهٔ انس با هدایت است که از آن سال‌ها چشم ما را به افق وسیع اندیشه، آزادگی، انسان‌دوستی و همت بلند می‌گشود و به‌قدر استعداد خود از آثارش کسب فیض می‌کردیم.[۷۹]
جامعه‌ای که هدایت و بوف کور را نفی می‌کند ناچار در اثر هدایت نفی شده است. هدایت نه‌تنها جایی در واقعیت‌ها ندارد؛ بلکه دنیایِ حقایق پر از ابتذال و پر از فقر و مسکنت نمی‌تواند جای او باشد. هدایت «بوف کور» بیگانه است. او ناچار به مرگ می‌گریزد، مرگی که دوسه بار او را برای خودکشی به‌کوشش واداشته است. هدایت اگرچه با بوف کور هوای حکومت پیش از شهریور۱۳۲۰ را ابدی کرده است؛ اما انگار که با فرهنگ اسلامی بریده است و حتی با آن کین می‌توزد. «علویه‌خانم»، «محلل» و «انیران» به‌جای خود؛ در هیچ‌جا از کار وسیع او اثری از دورهٔ اسلامی نمی‌بینیم. کوشش او گاهی در راهی است که به زردشتی‌بازیِ دورهٔ پیش از شهریور۱۳۲۰ مدد می‌دهد. و آیا به این دلیل نیست که خود او دست آخر همان سگ ولگرد را می‌ماند؟[۸۰] چراکه جامعهٔ زیستیِ هدایت، بهدلیل عقاید و افکارش، او را پس زدند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
هدایت از کسانی است که در دوران تحول و تجدد کشور ما در رشد ادبیات نوین و زبان فارسی نقش عمده‌ای را بازی کرده و در روح زمان خود مؤثر بوده است. بااینکه ابتکار به‌کاربردن زبان عامیانه در ادبیات را باید به دهخدا منسوب دانست؛ ولی کسی که این کار را با قدرت و صلاحیت و مهارت کامل انجام داد و با آثار خود، زبان فارسی را دقیق‌تر و بیان‌کننده‌تر ساخت، هدایت است. درواقع هدایت زبان بی‌روح «روزنامه‌ای» را که پر از تعبیرات قالبی و اصطلاحات بخشنامه‌ای و ترکیبات خنک و تشبیهات تکرارشده و کسالت‌آور است به‌کلی دور انداخته، زبان زنده و دقیق و نافذ مردم را برای بیان زندگی و احساسات آنها انتخاب کرده است.[۸۱]
احمد فردید
بر این باورم که صادق هدایت، روی‌هم‌رفته، نویسنده‌ای بود «نیست‌انگار». آدمی بود که مانند همهٔ هنرمندان و نویسندگان باخترزمین حوالت تاریخی او چنین آمده بود که آنچه برای او اصالت داشته باشد همان «من» و «ما»ی انسانی باشد، نه حق و حقیقت به‌طور مطلق. هدایت بیش از هرچیز، قلندرمآب و عارف‌منش بود؛ اما قلندرمآب و عارف‌منش فرنگی‌مآب. او از دیدگاه من یک «صوفی فرنگی» بود... هدایت هیچ‌گاه به مارکسیسم نپیوست و گرایش او به روس از دلبستگی او به مارکسیسم و کمونیسم نبود؛ از تأثیر ژرفی بود که ادبیات و روح عرفانی روس در او بخشیده بود. هدایت در آغاز جوانی، چندی از «شوونیسم» بعضی از اشخاص که مد روز شده بود، تأثیر گرفت؛ ولی به‌هرحال با دین اسلام از نظر اصولی کاری نداشت و در این زمینه چنین می‌اندیشید که درخت را از میوه‌اش باید شناخت و با این ترازو، اوضاع و احوال کشورهای اسلامی را می‌سنجید... .[۸۲]
آیت الله سیدعلی خامنه‌ای
یک روز صادق هدایت در این کشور مُد بود، البته حالا این‌طور نیست؛ این مربوط به حدود بیست سال پیش است. هرکس می‌خواست راجع به قصه حرف بزند، حتماً باید اسم صادق هدایت را می‌آورد! البته صادق هدایت نقاط قوّتی دارد؛ اما نقاط ضعفی هم دارد. صادق هدایت که جزو نویسندگان بزرگ دنیا نیست. اگر شما صادق هدایت را با نویسنده‌های معروف دنیا مقایسه کنید چه نویسنده‌های روسی، چه نویسنده‌های فرانسوی، چه نویسنده‌های انگلیسی؛ اینهایی که رمانهای معروف را خلق کردند و داستان‌های بزرگ را نوشتند درمقابل آنها بچه‌ٔ کوچکی است! البته او در ایران جایگاهی دارد؛ اما در همان حد باید او را تفخیم کرد و نه بیشتر. آدم نباید اسیر مُد باشد.[۸۳]
یوسف اسحاق‌پور
«کسانی هستند که از بیست‌سالگی شروع به جان‌کندن می‌کنند.» این حرف صادق هدایت است بزرگ‌ترین نویسندهٔ ایران نوین. کسی که درست شرح همین جان‌کندن را نوشته است. همهٔ جادو و جنبلی که کرده‌اند تا مگر آفت هدایت به جان کسی نزند و خودکشی‌اش یک امر شخصی تلقی شود برای این بوده که نخواسته‌اند همین نکته را ببینند: از زندگی بیزار بود، وجودش اشکال داشت، دیوانه بود، انحراف داشت، بازماندهٔ گروهی بود که دورانش به‌سر رسیده بود. خوب، که چه؟ هر اثری همین است؛ هر اثری بازتاب طنین غیرشخصی‌ترین عناصر زندگی آدمی در قالب فردی‌ترین و مخفی‌ترین آن‌هاست. منتها هدایتِ زنده‌به‌گور، فردی به‌معنای معمولی کلمه نبود.[۸۴]
سهیلا شهشهانی
صادق هدایت پایه‌گذار رشتهٔ انسان‌شناسی در ایران بود. او به‌طور منظم شروع به گردآوری ترانه‌های عامیانه، قصه، لالایی، بازیِ بچه‌ها، عقاید عامیانه و بالاخره تهیه و نشر یک طرح با موضوع فولکلور و روش تحقیق آن کرد. این فعالیت‌ها را هدایت طی ۱۴ سال در سه نوشتهٔ مهم به رشتهٔ تحریر درآورد.[۸۵] در نوشته‌های هدایت اشاراتی می‌بینیم که نشانهٔ اطلاع او از برخی نوشته‌ها و مکاتب رشتهٔ انسان‌شناسی است. او مستقیماً از «ادوارد تایلر» انگلیسی (پایه‌گذار انسان‌شناسی و مکتب تحول‌گرا) یاد می‌کند و نقل‌قولی از کتاب «فرهنگ بدوی» تایلر راجع‌به بازماندن آداب و رسوم «تمدن پست» در درون «تمدن عالی» می‌آورد.[۸۶]
نگاه هدایت به خود
غوره‌نشده، مویز شدیم
«
هدایت در نامهای به تقی رضوی می‌نویسد:
دیروز تمام آن [کتابی که فرستاده بودید] را خواندم و کارتی که در جوف آن بود دیدم. الحق که خوش‌سلیقه هستید و چهرهٔ دل‌آرامی را انتخاب کردید. امیدوارم از او کامیاب شوید؛ اما به‌درد بنده نمی‌خورد، چون که غوره نشده، تیرگیِ زندگی و بدی دوران مرا مویز کرده. اگر خواستید کارت بفرستید تاریک، غمناک و مهیب باشد بیشتر دوست خواهم داشت. باری، ایران و مافی‌ها را زود فراموش کردید. حق هم دارید. تا می‌توانید این خواب خوفناک، این کابوس جانگداز را به‌یاد نیاورید.[۸۷]
»
نارضایتی شخصی
هدایت طی نامهٔ مورخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ به مجتبی مینوی از ناتوانی خود برای انجام کارهای عملی و کسب درآمد می‌نویسد:
... با وجود کبر سن برای زندگی به‌اندازهٔ طفل شیرخواری مسلح نیستم. حتی زبانی که حرف می‌زدم، اینجا کسی نمی‌فهمد و به‌قدر یک غاز برایم ارزش ندارد. باید ازسرِنو همه‌چیز را یاد گرفت و وارد مبارزه شد.[۸۸]
ازنظرِ مصطفی فرزانه، در «گروه ربعه» که هدایت آن را همراهبا مینوی، مسعود فرزاد و بزرگ علوی بنیان می‌نهد مینوی ادیب‌تر و صاحب مطالعات بیشتر بود و هدایت محبت و احترام خاصی به او بروز می‌داد و در زمینهٔ تحقیقات ادبی و فلسفی نظر او را جدی می‌گرفت. هدایت بهتاریخ ۱۲فوریه۱۹۳۷ از بمبئی نامهای برای مینوی به لندن می‌فرستد و در آن علاوه‌بر شرح مفصل مسافرت و دیده‌وشنیده‌های خود (کاری که از هدایت کمتر سر زده است) به‌سبک و لحن خودمانی از او به هند دعوت می‌کند.[۸۹]
و البته در جای دیگر، نظر هدایت دربارهٔ مینوی منفی است:
«
همین دوست و آشنایی‌هایی که در لندن نشسته‌اند... تو بحبوحهٔ جنگ... آقای مینوی، آقای فرزاد. اول مینوی، بعد هم فرزاد... تو مخ لندن بست نشسته‌اند. معنی همکاری با انگلیسی‌ها را هم خوب می‌دانند و تازه سه‌قورت‌ونیمشان هم باقی است... آن‌وقت‌ها مینوی سنگ هیتلر را به سینه می‌زد. وقیحانه مجیز گوبلز را می‌گفت. حالا جیره‌خوار چرچیل شده است و چطور توجیه بکنند که چرا تو گُه غلطیده‌اند؟[۹۰]
سال۱۳۱۳ علی‌اصغر حکمت که آن زمان وزیر معارف بود پس از انتشار جزوهٔ مقدم و هدایت درباب هزارهٔ فردوسی، بسیار خشمگین شد؛ درنتیجه شهربانی به ماجرا ورود کرد. از هدایت تعهد کتبی گرفتند که تا اطلاع ثانوی، حق چاپ، نوشتن و کشیدن چیزی را ندارد. این ممنوع‌القلم و الانتشارشدن، هدایت را واداشت تا واکنش ظریفی نشان دهد. بزرگ علوی تعریف می‌کند:
صادق هدایت آدم خوشمزه‌ای بود. یک شب آمد و به من گفت: «این حکمت می‌خواد نمایندهٔ مجلس بشه. ببین چی می‌گم. می‌دونی چی درست بکن. یک متن درست بکن که آقای علی‌اصغر حکمت، کاندید جامعهٔ یهودی‌ها، یعنی کاندید آن‌هاست.» آقا، این گرفت و من و چند نفر دیگر با کمکِ مالیِ مظفر فیروز در بحبوحهٔ انتخابات، آن را چاپ و در هوا پخش کردیم و با این کار علی‌اصغر حکمت ضربه خورد. چه ضربه‌ای!
هنگام انتخابات بود که دیدم یک آگهی با این مضمون و با امضای «خاخام موشی حق‌ِنظر» در روزنامهٔ اطلاعات بیرون آمد: «از هم‌کیشان کلیمی و دوستان عزیز خواهشمندم جناب آقای علی‌اصغر حکمت را بهعنوان نمایندهٔ کلیمیان انتخاب فرمایند.» که البته این کار هدایت بود.[۹۱]
کارت‌پستالی که صادق برای برادرش عیسی فرستاد
سیمای صادق هدایت
صادق هدایت متوسط‌قامت بود و اندامی بسیار باریک داشت. عینک می‌زد و همیشه سیگاری بین انگشتان می‌گذاشت. او حالت خون‌سرد، قیافهٔ تودار و ظاهر بی‌قید خود را همیشه حفظ می‌کرد. مونتی در کتابش می‌نویسید: «هیچ چیزی که توجه ما را به خود جلب کند در او نیست. مگر شاید در نظر دوستان صمیمیش که در او نوعی گیرندگی و زیبایی می‌دیدند.»[۹۲]
از نظر پرویز ناتل خانلری هدایت، روی‌هم‌رفته، قیافهٔ سمپاتیک و گیرایی داشت. از لحاظ لباس‌پوشیدن و آرایش ظاهری بدون اینکه هیچ تعمد خاصی در این کار داشته باشد یا قیدی را بر خود تحمیل کند مرد بسیار مرتب و پاکیزه‌‌ای بود. لباس‌هایی که می‌پوشید، شیک نبود؛ اما لباس مرتبی بود. در لباس‌پوشیدن نظم و ترتیب خاصی را پیاده می‌کرد که از نظم و ترتیب کلی او در حرکاتش ناشی می‌شد.[۹۳]
اندیشهٔ اخوان تلفیقی از اندیشه‌های فردوسی، خیام، هدایت و باورهای شخصی خود بود.[۹۴]
حکایت کرد مرا دکتر تقی تفضلی که سه‌تار خوش می‌نوازد و آزاده‌ای است افتاده و آدمی‌سیرت. [آنگاه] که در پاریس بودم، سال‌ها پیش، و هدایت نیز در پاریس بود گاه‌گاهی دیداری داشتیم و یک‌بار چنین پیش آمد که در گذرگاهی دیدمش خیابانی نزدیک خانهٔ من. گفتیم و شنفتیم و راهکی رفتیم پیاده، اگرچه من شوریده و رنجور بودم و او افسرده. و به خانه [که] رسیدیم خواندمش، پذیرفت و درون آمد. لختکی آسودیم. سرگرم تنقل و از ری و روم و بغداد سخن‌گفتن. مینایی از بادهٔ فرنگان داشتم، پیش گذاشتم. نم‌نمک لب ترکردیم تا کم‌کمک مستان شدیم و آنچنان‌تر. دیگر سخن را بازار نمانده بود. هر دو بر این بودیم. صفحاتی چند از الحان و نغمه‌های فرنگ به خانه داشتم، از همه دستی، گوناگون. خواستم آن صندوقچهٔ کوکی پیش آورم، شنیدن را. خواستم و برخاستم. لکن حرمت میهمان را، آن‌هم چنو عزیز میهمانی، به مشورت پرسیدم که از فلان‌وفلان خوش‌تر داری یا آن یک و آن دیگر و نام بردم تنی چند از فحول‌ائمهٔ شریف‌ترین الحان فرنگ را که همه را نیک می‌شناخت، به‌تمام‌وکمال و اشارتی کافی بود. دیدم که جواب نمی‌دهد. دیگران را نام بردم، باز جواب نداد. خاموش ماندم که او سخن گوید. نگفت؛ اما به‌پای خاست ساغری در دست، گریبان و گره زنار فرنگ گشوده، همچنان خاموش سوی پستوی حجره رفت، که آشنا بود. و باز آمد. سه‌تار من در دستش. به من داد و بازگشت به جای خویش و نشست بی‌آنکه سخنی گوید. به شگفت اندر شدم که به خبر می‌شنیدم او چنین ساز و سرودها خوش ندارد و شاد شدم که به عیان می‌دیدم نه چنان است. ساز کوک ترک داشت. نواختن گرفتم. نخست کرشمهٔ درآمدی ملایم و بعد و بعد همچنان تا بیشتر گوشه‌ها و فرازوفرودها. پنجه گرم شده بود، که ساز خوش بود و راه دلکش و جوان بودیم و شراب ما را نیک دریافته، حالتی رفت که مپرس. و صادق را می‌دیدم که سر می‌جنباند و گفتی به‌زمزمه چیزی می‌خواند. چون چندی برآمد، برخاست ساغر منش پُرکرده به دستی و به دیگر دست نُقل، پیش آمد و به من داد. نوشیدم شادی او را. ساغر تهی از من بستد و گفت: «افشاری» و به جای خویش بازگشت و بنشست خاموش و منتظر. من مقام دیگر کردم و دلیر بر اندام، گرم‌تر و بِهنجارتر. می‌رفتم و می‌رفتم همچنان دلیر. در پیچ‌وخم راهی باریک بودم به‌ظرافت و سوز که ناگاه شنیدم صیحه‌ای از صادق برآمد و گفت: «بس است! بس، بس» و گریستن گرفت به‌زار زار، که دلی داشت نازک‌تر از دل یتیمیْ دشنام‌شنیده. ساز فروهشتم و سویش دویدم. دست فرا پیش آورد که به خویشم گذار. گذاشتم و لختی گذشت. باز به باده‌خوردن نشستیم و از این در و آن در سخن گفتیم. اما من مترصد بودم تا سخن را به جایی کشانم که از آن حال که رفت طُرفی دریابم. گویی بفراست دریافت. گفت: «همه آنچه تو شنیده‌ای از انکار من این عالم جادوئی را، خبر است و بیشتر خبرها دروغ، اما اگر من گاهی چنان گفته‌ام، نه از آن رو بوده است که منکر ژرفی و پاکی و شرف و عزت این الحانم. نه هرگز. من تاب این سحر ندارم که چنگ در جگرم می‌اندازد و همه درد و اندهان خفته بیدار می‌کند. تا سر منزل جنون می‌کشدم، می‌کُشدم. من تاب این را ندارم.» (برگرفته از مجموعه‌مقالات اخوان ثالث، موسیقی ما)خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
»
نمایی از خانهٔ پدری
اتاقش در تهران، میز و کمدش در موزهٔ رضا عباسی نگهداری می‌شود. تابلو نقاشیِ روی دیوار اثر حسین کاظمی در ۱۲فروردین۱۳۲۴
منزل‌هایی که هدایت سکونت کرد
هدایت از زمان تولد تا آخرین سفرش به پاریس هرگز خانه‌ای از خود نداشت و تمام عمر به‌استثنای زمانی که در سفر بود در اتاقی از خانه پدری زندگی می‌کرد.[۹۵]
صادق هدایت ۲۷بهمن۱۲۸۱ در این خانه زاده شد و تا سال۱۲۸۶ در همین خانه می‌زیست. در خیابان لاله‌زار نو(مخبرالدوله سابق) تهران، خانه و باغ وسیعی بود متعلق به جعفرقلی‌خان نیرالملک، پدربزرگ صادق هدایت که امروز بخشی از بنای آن در ضلع غربی همان خیابان باقی مانده و در قسمت بزرگی از زمین آن ساختمان‌های جدید ساخته شده است. نیرالملک تا حدود سال۱۲۸۶ که این خانه را به حسن پیرنیا (مؤتمن‌الملک) فروخت و به خیابان خاقانی(کوشک بعدی) تغییر منزل داد با خانواده‌اش در آن زندگی می‌کرد. پنج سال از دوران کودکی صادق هدایت در آن خانه سپری شد.[۹۶]
خانهٔ دوم: خانهٔ پدری در خیابان کوشک
این خانه را اعتضادالملک، پدر صادق هدایت حدود سال۱۲۸۶ خرید. در جوار آن، خانهٔ دیگری متعلق به برادر بزرگ او رضا‌قلی هدایت بود. پدرشان، جعفرقلی‌خان نیرالملک نیز با پسرانش می‌زیست. این دو خانه در ضلع شمالی خیابان کوشک قرار داشت و عرضشان از سفارت دانمارک تا خیابان سعدی بود. اتاق صادق هدایت در غرب حیاط خلوت، مستقل و دور از حیاط مرکزی و اهل خانه، نزدیک اتاق مادرش بود که از حیاط چند پله می‌خورد و بالا می‌رفت و پس از ایوان کوچکی به اتاق او می‌رسید. این اتاق دو پنجره داشت: یکی رو به حیاط خلوت و دیگری رو به خیابان باز می‌شد. پنجرهٔ رو به خیابان برای هدایت این امتیاز را داشت که وقتی دوستی پیش او می‌آمد دور از دید اهل خانه تلنگری به پنجره می‌زد و هدایت در را به روی او می‌گشود. این اتاق یک پستو هم داشت. دورتادور اتاق و پستوی آن، مانند اتاق‌های دیگر خانه، تا کمر با اَشکال گل‌وبوته کاشی‌کاری شده بود. اتاق او همیشه مرتب بود و هرچیزی در جای خود قرار داشت. میزی بزرگِ سنگین چوبی، چند صندلی، تخت‌خوابی که روزها به‌صورت کاناپه درمی‌آمد، یک گرامافون، تندیسی از بودا، مقداری کتاب و گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» که هدایت در آن پول، مشروب و یادداشت‌هایش را می‌گذاشت. گنجهٔ معروف به «هزار بیشه» اکنون در موزهٔ رضا عباسی در تهران نگهداری می‌شود. بر دیوارهای اتاقش هم چند طرح و نقاشی بهقلم خودش و «آندره سوروگین» و یک طرح آهو آویخته بود. اعتضادالملک این خانه را در سال۱۳۲۴ به‌علت کمبود درآمد و نابسامانی وضع مالی، فروخت. دولت پهلوی این خانه را در سال۱۳۵۴ برای برپایی موزه‌ای به نام صادق هدایت خرید. پس از بازسازی آن پاره‌ای از لوازم شخصی هدایت را از بازماندگانش گرفتند تا در این موزه نگهداری کنند؛ ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دگرگونی‌های به‌وجود‌آمده در سیاست‌های فرهنگی، این تلاش‌ها نافرجام ماند و خانهٔ هدایت در اختیار دانشگاه علوم‌پزشکی تهران قرار گرفت. نخست مهدکودک کارکنان بیمارستان امیراعلم (مهدکودک صادقیه) تبدیل شد و اکنون از آن بهره‌برداریِ کتابخانهای می‌شود؛ ولی بیشتر قسمت‌های آن انبار بیمارستان امیراعلم است. این بنا در تاریخ ۲۶آبان۱۳۷۸ به‌شماره۲۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده است.[۹۷]
خانهٔ سوم: خانهٔ اجاره‌ای در اطراف خیابان روزولت
خانوادهٔ هدایت از بهار۱۳۲۴ تا تابستان۱۳۲۵ در این خانه می‌زیسته‌اند. اعتصام‌الملک هدایت، پدر صادق پس از فروش خانهٔ خیابان کوشک، قصد ساختن خانه‌ای را در خیابان ثریا(سمیه کنونی) کرد که به‌علت کامل‌نشدن مراحل ساخت مجبور به اجارهٔ خانه‌ای نزدیک به خیابان رسالت (مفتح کنونی) شد. خانوادهٔ هدایت بیش از یک سال در خانهٔ اجاره‌ای زندگی کردند. در آن زمان اطراف خیابان روزولت هنوز به‌شکل یکدست ساخته نشده بود و فقط سفارت آمریکا بود که در آن میان خودنمایی می‌کرد. خانهٔ اجاره‌ای اعتصام‌الملک، در خیابان شهیدبوربور کنونی، از بین رفته و جای آن خانه‌ای دیگر ساخته شده است. گویا هدایت داستان بلند «حاجی‌آقا» را در این خانه به‌پایان رسانده است. در دورهٔ زندگی در همین خانه، صادق هدایت به ازبکستان سفر کرده است.[۹۸]
خانهٔ چهارم: خیابان ثریا
تابستان۱۳۲۵ خانوادهٔ هدایت به منزلی دو طبقه در خیابان ثریا(سمیهٔ کنونی) نقل مکان کرد. خانه اکنون نبش کوچهٔ فردوسی، شهیدجلیل مژدهی است. این خانه را اعتضادالملک پس از فروش خانهٔ کوشک ساخت که تا سال۱۳۲۸ برق نداشت. اتاق هدایت در طبقهٔ بالا در ضلع شرقی ساختمان، کنار اتاق پدرش اعتضادالملک و اتاق خواهرش اشرف‌الملوک قرار داشت که از شوهرش جدا شده بود و در آنجا زندگی می‌کرد. هدایت در این خانه، آرامش نداشت و ناگزیر بیشتر ساعت‌های روز را خارج از خانه در شهر و کافه می‌گذراند و فقط شب‌ها برای نوشتن و خواب به خانه می‌رفت. اتاق هدایت با دو پنجره رو به شرق و رو به جنوب، درست روبهروی پلهٔ ورودی بود. در اینجا هم طوری بود که او به‌راحتی می‌توانست دوستی را دور از دید دیگران به اتاق خود بپذیرد. یک میز بزرگ چوبی، چند صندلی، چراغ مطالعه، تختخواب، گنجه معروف به «هزار بیشه» و مقداری کتاب، اثاثه‌ٔ او در اتاقش بود. تابلوی چهرهٔ هدایت، اثر حسین کاظمی هم به دیوار آویخته بود. صادق هدایت، «پیام کافکا» و قضیه «توپ مرواری» را در این خانه نوشت. این آخرین خانهٔ هدایت در ایران بود و پس از آن به پاریس رفت. این خانه هم‌اکنون ازبینرفته و به جایش بنای دیگری ساخته شده است.[۹۹]
خانهٔ آخر: آپارتمانی در پاریس
هدایت بعد از ترک ایران و اقامت در فرانسه به‌سال۱۳۲۹ آپارتمانی کوچک در خیابان «شامپیونه»، بولوار «سن میشل» پاریس را اجاره می‌کند که گویا غالباً هم خانه نبوده و صرفاً شب‌هنگام برای خواب به منزل می‌رفته است. کمی کمتر از دو سال سکونت در این منزل ساده است که جسم بی‌جانش را شب‌هنگام در ۹آوریل۱۹۵۱ (۱۹فروردین۱۳۳۰) خوابیده بر کف زمین در همین آپارتمان یافتند که غرق در بوی گاز بود و منافذش همگی بسته.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
شرح اقتباس‌‌ها از آثار و زندگی هدایت
مستند اصفهان
اولین فیلمی که از نوشته‌های صادق هدایت وام گرفته «اصفهان»، ساختهٔ محمدقلی سیار، محصول سال۱۳۳۶ است که براساس سفرنامهٔ «اصفهان نصف جهان» مستندسازی شد.[۱۰۰]
در دههٔ پنجاه تلاش برای اقتباس از آثار هدایت پررنگ‌تر شد. بزرگمهر رفیعا که آن زمان در آمریکا به‌سرمی‌برد به جهانگیر هدایت وکیل و برادرزادهٔ صادق نامهای نوشت تا برای اقتباس از بوف کور اجازه بگیرد؛ اما جهانگیر هدایت موافقت نکرد. رفیعا فیلم «بوف کور» را در آمریکا ساخت و باتوجه‌به پیگیری‌های جهانگیر هدایت، این فیلم در ایران نمایش داده نشد.[۱۰۰] در سال۱۳۵۴ کیومرث درم‌بخش همراهبا پرویز فنی‌زاده نسخهٔ دیگری از بوف کور را ساخت.[۱۰۰][۱۰۱]
در سال۱۳۵۰ مسعود کیمیایی براساس داستان «داشآکل» از مجموعهٔ «سه قطره خون» فیلمی با همین نام ساخت که بهروز وثوقی در آن فیلم نقش‌آفرینی کرد. برخی کار کیمیایی را دون شأن هدایت دانسته‌اند و برخی دیگر فیلم را اثری فاخر به‌شمار آورده‌اند که حتی رتبهٔ داستان هدایت را ارتقا داده است.
ساحره
داوود میرباقری «ساحره» را با اقتباس از داستان «عروسک پشت‌ِپرده» در سال۱۳۷۶ کارگردانی کرد. این فیلم، به‌ظاهر شباهت‌هایی با داستان اصلی دارد؛ ولی در نشان‌دادن محتوا و اصول، بحث دیگری را نمایش می‌دهد.[۱۰۲]
گفتوگو با سایه
قریب نیم‌قرن بعد از اولین اقتباس، «گفتوگو با سایه» براساس زندگی صادق هدایت ساخته شد؛ فیلمی از خسرو سینایی در سال۱۳۸۴ که وجوه کمترْ پرداخته‌شدهٔ زندگی هدایت را به‌نمایش درآورد.[۱۰۳]
بوف نه‌چندان کور
محمدعلی سجادی با الهام از رمان «بوف کور» نمایش «بوف نه‌چندان کور» را ساخت و تیر و مرداد۱۳۹۶ روی صحنه برد. بهباور تحلیلگران، سجادی با نگاهِ خاص خود به بوف کور، امکانِ از بیرون نظاره‌کردن داستان و شخصیت‌ها و لاجرم تحلیل را برای مخاطب فراهم آورد و این، باعث شد که روند داستان و هم‌ذات‌پنداریِ ناشی از آن، مخاطب را درگیر خود نکند تا بتوان به لایه‌های زیرین متن و تحلیل درست دست یافت یا حداقل تا حدودی نمایش را فهمید و درک کرد. او شخصیتی ملموس‌تر را به داستان افزود. نقاشی که ناتوان از راه‌رفتن است و هرچند که هرازگاهی، در مواقع خاص از روی ویلچر بلند می‌شود و راه می‌رود.[۱۰۴]
جهانگیر هدایت از سال۱۳۸۱ جایزه‌ای با نام صادق هدایت برگزار می‌کند. دبیرخانه این جایزه آثار ادبی شرکت‌کنندگان را که از اول خرداد تا آخر آبان هر سال، به این دفتر رسیده است، بررسی می‌کند. جوایز نفرات برتر در ۲۸بهمن (سالروز تولد هدایت) اهدا می‌شود.[۱۰۵]
عکسی که برای تمام خویشاوندانش فرستاد آخرین عکس، پاریس، ۱۳۲۹
گورستان پرلاشز، مزار هدایت پس از خاکسپاری
اولین سنگ بنای خانهٔ ابدی
سنگ کنونیِ بر ایستگاه آخر به دست خانواده‌اش در سال۱۳۴۰
تأثیرپذیری‌ها
تأثیرپذیری اولیه از شوپنهاور
هدایت در جوانی از شوپنهاور تأثیر گرفته بود و با ادبیات عرفانی از این طریق آشنا شد. وی در اوایل جوانی کتاب «جهان خواهش و نیایش» را خواند و بدبینی آن فیلسوف، اعتباری که او به‌لحاظی به هنرمند می‌نهد در هدایت اثری ژرف نهاد.[۱۰۶]
هدایت در زندگی و کارهای کافکا به وجود نیروهای متضادی پی‌برد که اساس زندگی‌اش را تشکیل می‌داد. شکل خاصی از پوچیِ زندگی که در شخصیت و آثار کافکا و هدایت نقش بسته از منظرهای بسیاری شبیه به‌هم است.
هر دو از خانواده‌هایی بودند که فشار سنگینی بر وجودشان وارد آورد و آنها را در مسیری پیش راند که ذاتاً نمی‌توانستند آن راه را دنبال کنند. کافکا فشار را از جانب پدر و نحوهٔ کمک‌های او می‌دید و هدایت این فشار از سنن و رسوم دیرپای خانوادهٔ برجسته‌ای حس می‌کرد که به‌لحاظ خدمات اجتماعی جایگاه مهمی داشت.
هر دو در مطالعه و تحصیل ناموفق و نامرتب باشند که از عواقب فشار خانوادگی بود.
هر دو خود را در دام کارهای بی‌ارزش، روزمره و تحمل‌ناپذیر اداری گرفتار دیدند. ناچیزی و مسخرگیِ کارشان این احساس را ایجاد کرد که به‌‌نحوی از توقع‌هایی که از خود دارند باز‌مانده‌اند و به‌دنبال آن احساس گناه و بی‌ارزشی کردند.
هر دو از توانایی و نیروهای درونی خود آگاه و از افکار کم‌مایهٔ اطرافیان بیزار و متنفر بودند.
تفاوتِ بین خود را با دیگران به‌خوبی می‌شناختند و گرچه تنهایی و انزوا را از جنبه‌های خاصی می‌ستودند درکل از آن رنج می‌بردند.
انگیزه‌های درونی، آنان را به یافتن مکان و مرتبه‌ای در جامعهٔ انسان‌ها و سازش و همکاری با دیگران و ادامهٔ زندگی خوش و عادی تحریک می‌کرد.
گاه هر دو مانند جانور داستان «کاوش‌های یک سگ» نوشتهٔ کافکا شک می‌کردند که وفاداری و جانب‌داری‌شان از حقیقت درونی، می‌تواند برایشان بسیار گران تمام شده باشد. مانند سگ داستان، تمایل هر انسانی را در جست‌وجو و گفتوگو از حقیقت درونی می‌‌یافتند و تمایلی متضاد، آنان را به خاموش و خفه‌کردن این حقیقت درونی وا‌می‌داشت و تاحدامکان به ادامهٔ زندگیِ بی‌دردسر تشویق می‌کرد.
هدایت و کافکا با اطمینان و اتکایی که به توانایی خود داشتند به دفاع در مقابل دنیای خارجی روی آوردند و بالاخره مسئله مرگ، تاحدی آنان را به وسوسه انداخت که دست به خودکشی ترغیب زدند.
هدایت در «پیام کافکا» از طرفی انزوای کافکا را به‌صورت تنهایی و احساسی از ناسازگاری او با پوچی دنیای اطرافش تعبیر می‌کند و از طرف دیگر، رهایی او از توهم و توانایی او را در روبه‌روشدن با پوچی زندگی، بدون پناه‌بردن به دلداری‌ها و تسلی‌های مذهبی، بررسی می‌کند؛ درنتیجه با اصرار ماکس برود دوست کافکا درخصوص ایمانی که کافکا در پایان عمر به مذهب یهود آورد و با نظر خوش‌بینانه و مثبت و مذهبی به جزئیات آدمی نگریست، به‌شدت مخالفت است.
اختلاف دیگر این دو در بیان نیرومندانهٔ امید زندگی کافکا و یأس و بی‌پناهی هدایت در حالات زندگی اوست. به‌همین‌دلیل «تنهایی» در کارهای هدایت تاریک‌تر و دردناک‌تر جلوه‌گر می‌شود.
هدایت در مقایسه با کافکا به‌نسبت وضعیت سیاسی و موقعیت‌های اجتماعی که در آن می‌زیست، با تجلی وحشتناک‌تری از پوچی روبه‌روست.
در نظر کافکا سازمان اجتماعی با مفاهیمی چون شخصیت‌نداشتن، حقارت، فساد و تشریفات بی‌معنی و بیخود جامعه برابر است؛ ولی در نظر هدایت، سازمان اجتماعی، استبداد مقتدرانه‌ای بود که در سایه‌اش، آزادی بیان را ستمگرانه خفه کرده بودند و صمیمانه‌ترین اجتماع ادبی را تماماً زیر نظر داشتند و کوچک‌ترین مخالفت با گردانندگان اجتماع، جان انسان را به‌مخاطره می‌افکند.
پیش از هدایت، جمال‌زاده در «یکی بود یکی نبود» نویسندگان را به استفاده از اصطلاحات عامیانه و نثر حکایتی توصیه کرده بود؛ لذا این فکر در برخی از اهالی ادبیات به‌وجود آمد که صادق هدایت که در آثارش از این نمونه‌ها بهره برده، متأثر از جمال‌زاده است. درحالیکه آثار هدایت مستقلاً محصول ذوق و ابتکار شخصی، توجه او به زندگانی طبقهٔ پایین اجتماع، همدلی او با اکثریت محروم، علاقهٔ باطنی او به ایران و زبان و تمدن ایران باستان، شیفتگی او به زیبایی و سادگی زبان جاری و واکنش او برضد خرافات و کهنه‌پرستی است. ادب‌پژوهان نشان داده‌اند که هدایت هرگز بر آن نبود که به‌طور تصنعی خود را وارد شیوهٔ خاصی از نویسندگی کند شیوه‌ای که توسط دیگران توصیه شده باشد. «هانری گریوزلا» نیز این تفکر را که بین کار صادق هدایت و محمدعلی جمال‌زاده ارتباطی باشد به‌صراحت رد می‌کند و باور دارد که «جمال‌زاده یک نمود کم‌وبیش مجزایی بوده است.» سپس هدایت را بنیان‌گذار مکتب نوین داستان‌نویسی در ایران معرفی می‌کند و نفوذ او را تنها عامل مؤثر و مسلم در روش داستان‌نویسی ایران می‌داند.[۱۰۹]
نشسته: کنار مسعود فرزاد و پرتو علوی ردیف وسط: علوی و یکی از دوستان بالا: لورتا
یک دهن‌کجی بود به آن جماعتی که ایشان را به اسم ادبای سبعه می‌شناختیم و هر مجله و کتاب و روزنامه‌ای که به‌فارسی منتشر می‌شد از آثار قلم آنها خالی نبود. هم آنها از هفت نفر بیشتر بودند و هم ما از چهار نفر. اما آنها هزاروهزار دل داشتند درحالیکه ما یگانه بودیم.[۱۱۱]
مسعود فرزاد دیگر عضو این گروه چهارنفره، جایی می‌نویسد:
چهار تا جوان فرنگ‌رفته و زبان‌دان بودیم که درعین‌حال دست‌وبال ما در ادبیات فارسی نیز بند بود و هر چهار تا شوق کار در زمینهٔ ادبیات ایران داشتیم. نکتهٔ دیگر، ترکیبِ جالب گروه بود. هدایت فرانسه می‌دانست، بزرگ علوی، آلمانی، من انگلیسی می‌دانستم و مینوی عربی. با این کیفیت هریک از نفرات این گروه درمجموع می‌توانست با اکثر رویدادها و حوادث ادبی جهان آشنا باشد.[۱۱۲]
فرزاد انتخاب نامِ گروه را درپی شوخی می‌داند:
شوخی ربعه‌شدن داستانی هم دارد. آن موقع ناشر فعالی در تهران بود به‌نام «محمد رمضانی» که اغلب کتب فارسی را او چاپ می‌کرد. آن شب دوست من از قول رمضانی گفت که ایشان معتقدند که در ایران هرچیز و هر مقالهٔ ادبی و... که نوشته می‌شود متعلق به یک تن از «گروه سبعه» است. من خندیدم و گفتم خوب، آنها «سبعه» و ما هم از امشب می‌شویم «ربعه»! البته این یک شوخی «وغ‌وغ ساهابی» بود. تعمداً اربعه را ربعه گفتم بودم که وزن سبعه را داشته باشد. ماجرای این شوخی را که برای هدایت و دو نفر از دوستانم تعریف کردم، همه خندیدیم و از آن شبْ این اسم «ربعه» ماندنی شد.[۱۱۳]
اما میان ادبای سبعه و ادبای ربعه، تفاوت چشمگیری بود. افراد سبعه، پاسداران ادبیات کلاسیک ایران بودند درحالیکه هدایت و یارانش، چشم‌هایشان به ادبیات خارجی باز بود. به‌گفتهٔ فرزاد:
تحت هدایتِ «هدایت» به حقایق اصیل‌تری آشنا شده بودیم که همهٔ تلاش ما این بود که سنت‌های پیچیده و مهجور و غامض و درعین‌حال توخالی زمان را شکسته و مفری به‌سوی ادبیات نوین باز کنیم.[۱۱۴]
بزرگ علوی نیز در مقاله‌ای دربارهٔ گروه ربعه چنین می‌نویسید:
«
مسعود فرزاد در «سرگذشت خود» چنین آورده است: «در حدود ۱۳۱۰شمسی گروه ربعه به پیشوایی صادق هدایت تشکیل شد.» مسعود فروتنی کرده و نخواسته است شخص خود را برجسته جلوه دهد. اصطلاح تشکیل‌شدن ربعه، دست‌کم از نظر من، صحیح نیست. اصلاً ربعه‌ای تشکیل نشد. صادق هدایت که از هرگونه گروه‌بندی و سازمان‌دهی بیزار بود و هرگز وارد هیچ گروه و حزبی و دسته‌بندی نشد، نمی‌توانست پیشوا باشد. این لغتی بود که دیگران به ما دادند.
ما سه نفر دیگر که هرکدام یک کتاب کوفتی چاپ و منتشر کرده، هنوز غوره نشده چه برسد به مویز، می‌خواستیم خودی نشان بدهیم. پایمان به‌کمک مسعود فرزاد، برادرزن سعید نفیسی به این محفل ادبای سبعه باز شد. طبیعی است که حضرات صدرنشین ادبیات، آثار ما را بهخصوص سه قطره خون هدایت را به‌سخره می‌گرفتند و ما را هیچ‌جا راه نمی‌دادند؛ مگراینکه خود را به یکی از آنها می‌چسپاندیم و خودی نشان می‌دادیم. شبی پس از برگشت از خانهٔ نفیسی، در راه، فرزاد گفت: «خوب اگر آنها ادبای سبعه هستند ما هم ادبای ربعه هستیم.» گفتم: «آخر ربعه که معنی ندارد!» پاسخ داد: «دِ! معنی نداشته باشد عوضش قافیه که دارد.»[۱۱۵]
نظر صادق هدایت درباب روابط عاطفی را بیش از هرکسی باید از خلال حرفهای خودش که گاه آمیخته با شوخی است، ردگیری کرد. هدایت در گفتوگویی با مصطفی فرزانه می‌گوید:
اگر منظورت این است که چرا خانم‌بازی نمی‌کنم علت جای دیگر است. اولندش کو دختر تروتمیز تودل‌برو که بخواهد با من مغازله بکند؟ نه ماشینِ سواریِ آمریکایی دارم، نه برورو و دم‌ودستگاه. اگر هم قرار باشد بروم با لگوری‌ها خاک‌توسری بکنم، نصیب نشود.
هدایت با آن حجب و کمرویی خاصش در معاشرت با زنان بسیار «محتاط» و حتی ترسو بود. هیچ به‌یاد ندارم که صادق هنگام صحبت با زنی به چشم آن زن نگاه کرده باشد. برای او صحبت‌کردن و معاشرت با زن‌ها یک نوع ناراحتی شدید به‌وجود می‌آورد.[۱۱۶]
دربارهٔ شایعاتی که آن زمان، درباب همجنس‌گرابودن هدایت بر سرزبان‌ها بود خانلری چنین توضیح می‌دهد:
شایعاتی که پس از مرگ او دربارهٔ «سلیقهٔ مخصوصش» بر سر زبان‌ها انداختند فقط یک شایعه بود که از دو علت ناشی می‌شد. یکی همان حجب دور از حد وی دربارهٔ زن‌ها و دیگری تظاهرات بی‌‌جایی که در سال‌های آخر عمر به یاریِ تنی چند که دورش را گرفته بودند به‌راه انداخته بود.[۱۱۶]
دیدگاه خود هدایت دربارهٔ مسئلهٔ همجنس‌گرایی چنین است:
«
از شکسپیر گرفته تا خواجه همه‌شان این‌کاره بوده‌اند. حیوانات هم این‌کاره‌اند. طبیعت این‌جوری است. مردها برای اینکه جلوی سروهمسر، مردْ حساب بشوند خودشان را میزنند به بچه‌بازی. برای مردهای اینجا بنداز مردی حساب می‌شود. نظربازی همیشه رواج داشته است. زیبایی پسندیدن ربطی به زن و مرد بودن ندارد... خودشان هزار فسق و فجور دارند و جانماز آب می‌کشند؛ ولی وای به وقتی که بشنوند نوابغ هوموسکسوئل(همجنس‌گرا) بوده‌اند... همه‌شان می‌خواهند ادای «اسکار وایلد»، «ژان کوکتو» و «ژید» را دربیاورند. نه‌خیر! همهٔ شعرا و نویسنده‌ها از زن بیزار نبوده‌اند. برعکس، خیلی هم عاشق زن بوده‌اند. آدمیزاد همه‌جوره هست، مثل حیوانات.[۱۱۷]
»
از راست: آندره سوروگین، مینوی، مین‌باشیان و فرزاد در پیک‌نیک دوستانه، خارج از تهران
منزل مجتبی مینوی از راست: یان ریپکا، مینوی، مین‌باشیان و آقابزرگ نشسته: آندره سوروگین
بخشی زیادی از زندگی صادق هدایت به کافه‌‌نشینی می‌گذشت. در خیابان لاله‌زار نو کافه‌ای بود به نام «رزنوار(گل سیاه)» که بعدها به «ژاله» تغییر نام داد صادق دوران اولیهٔ عمرر را در این کافه می‌نشست؛ ولی در اواخر زندگی روزها کافه «فردوس» خیابان استامبول بود و شب‌ها کافه «ماسکوت» خیابان فردوسی.[۱۱۸] پس از انتشار «زنده‌به‌گور» (۱۳۰۹) هدایت با بزرگ علوی، مسعود فرزاد و مجتبی مینوی آشنا شد. این چهار نفر که هر شب در کافه «رزنوار» دور هم جمع می‌شدند. بعدها دیگرانی نیز به این جمع اضافه شدند: غلام‌حسین مین‌باشیان که سرگرد بود و حسین سرشار، هر دو موسیقی‌دان بودند و عبدالحسین نوشین و همسرش لورتا که بازیگر بودند. همچنین یان ریپکا ایران‌شناس چکسلواکیایی که برای آشنایی با ادبیات معاصر ایران، در تهران حضور داشت و با هدایت آشنا شد و خانلری را نیز به هدایت معرفی کرد. از دیگر دوستان هدایت که گاهْ شب‌ها در کافه به او می‌پیوستند: حسن قائمیان، محمد پروین گنابادی، محسن هشترودی، محمدضیاء هشترودی، صادق چوبک، ابوالقاسم انجوی شیرازی و آندری سِوروگین بودند.[۱۱۹] اکثر دوستان هدایت، همه روشن‌فکران جوانی از خانواده‌هایی نسبتاً متجدد و مرفه بودند. بهباور همایون کاتوزیان، آنها یاغیانی اجتماعی و فکری، مهاجم، شیک و آلامُد (بهروز) بودند که هرکدام یا تحصیلاتش در اروپا بود یا حداقل فرهنگ قسمتی از کشورهای اروپایی را می‌شناختند.[۱۲۰]
خودکشی
پیش از خودکشی
هدایت پانزده سال پیش از دومین اقدام به خودکشی، به یکی از دوستانش، چنین گفته بود:
خودکشی با گاز آسان‌ترین نوع خودکشی است. تخیلات شیرین و کیفی که ایجاد می‌کند اضطراب و وحشت مرگ را از آدم دور می‌کند.[۱۲۱]
در سه سال آخر عمر، هدایت نامه‌هایی به حسن شهیدنورایی می‌نویسد که در متن آنها حالت پژمردگی و کلافگی و بیگانگی و بیهودگی او کاملاً روشن است. یک سطر از مضمون این نامه‌ها:
اما چیزی که هست حالا اصلاً حوصلهٔ چاق سلامتی ندارم... احتیاج به تسلیت هم ندارم. آینده هم خودم می‌دانم که برایم بن‌بست است. تقصیر کسی هم نیست... .[۱۲۲]
و در نامهٔ دیگری می‌نویسد:
«
سرتاسر زندگی، ما یک bete Pourchasse (حیوان مناسب شکار) بوده‌ایم. حالا دیگر این جانور traquee شده(گیر افتاده) و حسابی از پا درآمده. فقط مقداری reflexes(واکنش) به‌طرز احمقانه‌ای کار خودشان را انجام می‌دهند. گناهمان هم همین بوده که زیادی به زندگی ادامه داده‌ایم و جای دیگران را تنگ کرده‌ایم.[۱۲۳]
»
این قبیل نامه‌ها به افرادی مثل شهیدنورایی، محمدعلی جمال‌زاده و دیگر دوستان هدایت که تعدادشان کم نیست حالت مضطرب، عصبانی و افسردهٔ هدایت را به‌خوبی منعکس می‌کند. لحن و مضمون این نامه‌ها گویای آن است که هدایت به‌احتمال زیاد از جوانی تا هنگام مرگ، با بیماری افسردگی دست‌به‌گریبان بوده است.[۱۲۴]
هدایت نظر مثبتی به کافکا داشت و «گروه محکومین» او را ترجمه کرد. در بخش پیام کافکا که ابتدای کتاب آمده، می‌نویسد:
«
ای مرگ! تو از غم و اندوه و زندگی کاسته، بار سنگین آن را از دوش برمی‌داری... تو مانند مادر مهربانی هستی که بچه‌ٔ خود را پس از یک روزِ طوفانی در آغوش کشیده و نوازش می‌کند و می‌خواباند... تو پرتو درخشانی، اما تاریکی‌ات می‌پندارند. تو سروش فرخندهٔ شادمانی هستی؛ اما در آستانهٔ تو شیون می‌کنند. تو فرستادهٔ سوگواری نیستی. تو درمان دل‌‌های پژمرده می‌باشی... .[۱۲۵]
»
و جمله‌ای دیگر از هدایت:
«بعضی‌ها در همهٔ عمر خود مجذوب خودکشی هستند و مقاوت آنها در برابر این کنش بیهوده است.»[۱۲۱]
آخرین یادداشت خودکشی هدایت: دیدار به قیامت، ما رفتیم و دل شما را شکستیم. همین.
خودکشی با گاز در آپارتمان اجاره‌ای شمارهٔ ۳۷مکرر، خ.شامپیونه پاریس سه‌شنبه ۲۰فروردین۱۳۳۰
پیکر کفن‌پوش هدایت در تابوت پیش از خاکسپاری
پس از خودکشی
جسم بی‌جان صادق هدایت را شب‌هنگام دوشنبه ۱۹فروردین۱۳۳۰(۹آوریل۱۹۵۱) در آپارتمان کوچکش کشف کردند. او پس از مسدودکردن منافذ پنجره‌ها شیر گاز اجاق آشپزی را باز کرده و روی تخت دراز کشیده بود. زن و مردی ارمنی‌ایرانی که هدایت چند بار در خانهٔ آنها شام خورده بود و این بار هدایت از آنها دعوت کرده بود که شام مهمان او باشند سبب کشف جنازه هدایت شدند. آنان پس از اینکه چند بار در میزنند و پاسخی نمی‌شنوند متوجه بوی گاز می‌شوند و پلیس را خبر می‌کنند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
پس از مرگ هدایت بحث‌های بسیاری دربارهٔ این واقعه درگرفت. بعضی‌ها کوشیدند خودکشی هدایت را معلول عواملی غیرشخصی وانمود کنند. گروهی تصور می‌کردند که او بر اثر مرگ دوست خود، حسن شهیدنورایی تحت‌تأثیر یک بیماری درمان‌ناپذیر روحی بود. عده‌ای می‌پنداشتند که وی از بازگشت تعصبات مذهبی که یکی از مثال‌های آن، قتل شوهرخواهرش رزم‌آرا بود بیمناک گشته باشد. هرچند کسانی نیز بودند که باور داشتند او به قصد اعتراض به نظام موجود اجتماعی دست به چنین عملی زد و نتیجتاً مرگ او جنبهٔ سیاسی دارد.[۱۲۶] اظهارات مبالغه‌آمیزی نیز عنوان شده نظیر اینکه هدایت پاریس را برای خودکشی انتخاب کرد؛ زیرا تهران را لایق این کار نمی‌دانست. یا اینکه در پاریس خوکشی کرد؛ چراکه نمی‌خواست که میهن آریایی خود را به خون خود بیالاید. همچنین بعضی‌ها او را در مسلک شهدا به‌حساب آوردند.[۱۲۷]
پس از خودکشی هدایت اکثر مطبوعات ایران، به‌ویژه دو مجلهٔ «سپیدوسیاه» و «فردوسی»، به‌شکل چشمگیری موضوع نویسندگی، نقد آثار و زندگی و مرگ او را نشر دادند. برادر بزرگ‌تر صادق هدایت، محمود که تا مدت‌ها دربارهٔ برادرش و مرگ او سکوت کرده بود پس از انتشار مقالهٔ «از خاطرات ادبی دکتر پرویز خانلری» بهقلم صدرالدین الهی که بخش زیادی از آن به صادق هدایت اختصاص داشت سکوت خود را شکست و دربارهٔ زندگی برادرش و قدرنشناسی جامعه در برخورد با برادرش، سخن گفت و انتقادهای تندی بر اطرافیان هدایت، دوستان و هم‌مشربانش وارد آورد که آنها را بسیار برآشفت. پس‌ازآن تا مدت‌ها خانوادهٔ هدایت، دوستان او را متهم به قدرنشناسی کردند و یاران هدایت، خانواده‌اش را به درک‌نکردن نابغه‌ای که از درون آن جمع برخاسته بود.[۱۲۸]
نگاره‌ها ترسیمی از هدایت
نقاشیِ فانتزی از هدایت بر فراز برج ایفلِ پاریس
اثر حسین کاظمی، آویخته بر دیوار خانهٔ چهارم
آثار هدایت در یک قاب
چاپ اول حاجی‌آقا، با طراحیِ هدایت
آثار و کتابشناسی
کارنامهٔ صادق هدایت
کتاب‌های تألیفی
«زبان حال یک الاغ در وقت مرگ» تهران: مرداد و شهریور۱۳۰۳، مجلهٔ وفا، دورهٔ دوم
«انتقاد بر فیلم ملانصرالدین در بخارا» و «انتقاد بر ترجمهٔ کتاب بازرس اثر گوگول» مرداد۱۳۲۳، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال اول
«معرفی کتاب خاموشی دریا اثر ورکور» اسفند۱۳۲۳، مجلهٔ سخن، شماره۳، سال دوم
«آمدن شاه بهرام ورجاوند» تیر۱۳۲۴، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
«انتقاد بر ترجمهٔ رسالهٔ زعفران اثر ابوالعلاء معری» مرداد۱۳۲۴، مجلهٔ پیام نو، شماره۹
«یادداشتی بر کتاب فرق‌الشیعه» مهر۱۳۲۵، مجلهٔ پیام نو، شماره۱، سال سوم
«توضیحی دربارهٔ قدمت قصهٔ بلبل سرگشته» آذرودی۱۳۲۵، مجلهٔ سخن، شماره۷، سال دوم
«ضحاک و فریدون» اسفند۱۳۲۹، مجلهٔ ایران‌آباد، شماره۱۲
«دربارهٔ شعر نو» اسفند۱۳۳۲، روزنامهٔ پولاد، شماره۲۸۸، سال هشتم
«مقالاتی از صادق هدایت دربارهٔ ایران و زبان فارسی» دفاع صادق هدایت از ایران و زبان فارسی، سال۱۳۴۷ و ۱۳۴۸، مجلهٔ سخن، دورهٔ هجدهم
سبک و لحن و ویژگی آثار
Y هدایت در آثارش، نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان مشروطه به‌زبان معاصر را که درحال تکوین بود، ادامه می‌دهد. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ سبک اوست. بهباور سیروس شمیسا در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند. برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد ساده و روشن بیان می‌کند.[۱۲۹]
بهباور پرویز ناتل خانلری همین توجه‌به سادگی است که باعث می‌شود در نوشته‌های هدایت به‌ندرت با مترادف‌ها و مکررها برخورد می‌کنیم. نویسنده در کارهایش می‌کوشد که همان کلمهٔ لازم را پیدا کند و روی کاغذ بیاورد. او معتقد است که وجه تمایز هدایت از دیگر نویسندگان هم‌زمانش، این است که هدایت عبارت‌پرداز نیست.[۱۳۰] Y دیگر ویژگی مهم نثر هدایت، تناسبی است که او بین درون‌مایه و سبک نثر داستان رعایت می‌کند؛ مثلاً در داستان «میهن‌پرست» نخستین بندهای داستان که به معرفی «سیدنصرالله» اختصاص دارد تدارکی است حساب‌شده برای لحنی که در سراسر داستان حفظ شده است. این وحدت لحن که جنبهٔ روایی داستان را تقویت می‌کند ذهن خواننده را به زمینه‌های اجتماعی داستان نیز معطوف می‌سازد. در این بخش از داستان، هدایت با انتخاب تعابیر کنایی و ترفندهای لفظی و کاربرد مفردات و ترکیبات ادیبانه و عامیانه دربرابر خودنمایی زبان «سیدنصرالله» که لغات عربی را با مخرج صحیح و اصیل استعمال می‌کند و «شک و تردید از معلومات خود در ذهن مستمعان باقی نمی‌گذارد» نوعی بدیل و نقیضه ساخته است.[۱۳۰]
آثار صادق هدایت مملو از لطیفه‌های تند و شوخی‌های نیش‌دار است. در آثار او بیزاری از ابتذال و میل به ردکردن عقاید جاری دیده می‌شود. در آثار او می‌توان حملات کم‌وبیش سختی به مسائلی که عموماً در آن زمان مورد توجهٔ عامهٔ مردم است، استخراج کرد.[۱۳۱] Y آثار ناسیونالیستی و رمانتیک هدایت بازتابی از موج آریایی‌گری، بیگانه‌ترسی و بیگانه‌زدایی‌اند که در دهه‌های نخستین قرن بیستم به‌سرعت در میان روشن‌فکران، تجددطلبان و تحصیل‌کردگان رشد کرده بود. هم تأثیر محیط و هم تأثیر آرای شخص هدایت در آن دوران در آثارش مشهود است. بهباور محمدعلی همایون کاتوزیان، این آثار هدایت، خوانشی‌ترین آثار اوست؛ اما داستان‌های رئالیستی و انتقادی هدایت تاحد زیادی از شخص، شخصیت و عواطف او فاصله دارند. موضوع این داستان‌های هدایت معمولاً زندگی مردم عادی است که اگر او از درون دربارهٔ آنها نظری داشته باشد از بیرون نسبت به آنها تعصبی نشان نمی‌دهد.[۱۳۲]
به‌طورکلی ویژگی‌های نثر هدایت، چنین برمی‌شمارند:
هدایت همچون نویسندگان معاصر دیگر، از زبان عامیانه استفاده کرده است و بهخصوص برخی واژگان عامیانه نثرش غرابتی خاص برای خواننده دارد.
شخصیت‌های روشنفکر هدایت بیشتر به زبانی شاعرانه که در آن واژگان فرنگی کم نیست و پر از ابهامات فلسفی و پوچی است، سخن می‌گویند.
توصیفات نثر هدایت بیشتر بر شخصیت و فضاسازی متمرکز است و ویژگی اصلی هر دو تیرگی است.
یکی از ویژگی‌های مهم فکری در نثر هدایت، کاربرد مؤلفه‌های ابهام‌زا است که نشان از تردید‌های ذهنی او دارد.
در نثر هدایت همه‌گونه تکرار از حرف، واژه و جمله و بهخصوص عدد دیده می‌شود.
نحو نثر هدایت درمجموع ساده، اما نمونه‌های نسبتاً زیادی از نارسایی‌های زبانی به‌چشم می‌خورد.
نثر هدایت، بهخصوص در بوف کور، سه قطره خون و زنده‌به‌گور شاعرانه است. تشبیه، اسناد مجازی، استعاره‌های رمزی و نوعی متناقض‌نما مهم‌ترین عناصر شاعرانهٔ نثر هدایت است.[۱۳۳]
مردی بی‌نام، نقاش پیشه، متفکر، خدانشناس و سراپا وسوسه شروع می‌کند به تعریف دردی باورنکردنی و به نوشتن جریان اتفاقی مافوق‌طبیعی که دو ماه و چهار روز قبل اتفاق افتاده و زندگی‌اش را دگرگون و زهرآلود کرده است. این مرد می‌گوید که هدفش از نوشتن بیشتر و بهتر شناختن خود است. دو ماه و چهار روز قبل در سیزدهم‌فروردین، شب‌هنگام زنی سیاه‌پوش، جلوی خانهٔ راوی ظاهر می‌شود. این زن دختر اثیری است که راوی قبلاً از توی سوراخ هواخوری در خانه‌اش او را دیده و شیفته‌اش شده بود؛ اما بعداً نتوانست دوباره او را پیدا کند و حتی سوراخ هواخوری هم برای همیشه ناپدید شد. دختر اثیری وارد خانه می‌شود و بدون اینکه حرفی بزند روی تخت راوی دراز می‌کشد. راوی مقداری شراب لای دندان‌های کلیدشدهٔ دختر می‌ریزد و پهلویش دراز می‌کشد. ملتفت می‌شود که دختر مرده است. راوی احساس می‌کند که باید دو کار انجام دهد. یکی اینکه از چشم‌های مورب ترکمنی و افسونگر دختر تابلو بکشد و دوم اینکه دختر را دفن کند. نزدیک سپیدهٔ صبح چشم‌های دختر به‌طور معجزه‌آسایی باز می‌شود و راوی آنها را روی کاغذ می‌کشد. سپس جسد دختر را تکه‌تکه می‌کند و تکه‌ها را در چمدان می‌تپاند. در بیرون از خانه، پیرمردی با کالسکهٔ نعش‌کشی پیدا می‌شود که راوی و چمدان سنگینش را به شاه‌عبدالعظیم می‌برد. آنجا حین کندن گور، کالسکه‌چی یک گلدان عتیقه مربوط به شهر ری باستانی پیدا می‌کند. جسد دختر که دفن شد راوی تک‌وتنها در تاریکی می‌گردد. دوباره پیرمرد کالسکه‌چی پیدایش می‌شود و گلدان را به راوی تعارف می‌کند و او را سوار کالسکه می‌کند و به خانه‌اش می‌رساند. در خانه، راوی حین نگاه‌کردن به گلدان متوجه می‌شود همان تصور روی تابلوی خودش و همان صحنهٔ دختر اثیری که از سوراخ هواخور دیده بود دور گلدان نیز نقاشی شده است. او درحال‌کشیدن تریاک، محو تماشای هر دو تصویر می‌شود. راوی در ادامهٔ داستان می‌نویسد که پس از کشیدن تریاک در دنیای جدیدی بیدار می‌شود که در آن به شهر ری می‌گویند: «عروس دنیا» یعنی راوی در عالم خواب و رویا به زندگی یا وضعیت قرون وسطایی برگشته است. در این دنیای جدید و قدیمی باز راوی می‌نویسد اتفاقی افتاده که باید آن را برای سایهٔ خود تعریف کند؛ ولی این دفعه از دستگیرشدن توسط داروغه و یک دسته گزمه می‌ترسد و می‌نویسد که لکه‌های خون به عبا و شالگردنش چسبیده است. راوی اضافه می‌کند که دیروز مردی جوان به‌نظر می‌رسید درحالیکه امروز همانند پیرمردی است شبیه مرد کالسکه‌چی و عین مرد خنزرپنزری که هر روز بساطش را در کوچهٔ روبهروی پنجرهٔ اتاق راوی پهن می‌کند. در دنیای جدید، راوی تنها نیست. زنی دارد که او را لکاته صدا می‌زند و خانوادهٔ زن و یک پرستار و حکیم‌باشیِ محل دوروبر او حاضرند. به‌علاوه مدتی است که راوی ناخوش است. او ابتدا سرگذشت مادر و پدر خود را می‌نویسد که هرگز آنها را ندیده و سپس به پیشامدهای پنج روز متوالی می‌پردازد که در روز آخر با ریخت و لباس پیرمرد خنزرپنزری و گزلیک به‌دست به اتاق زنش می‌رود و حین عشق‌بازی با او چاقو به بدن زن فرومی‌رود و زن می‌میرد و یکی از چشم‌های زن سرانجام در دست راوی است. در این هنگام راوی در آینه به خود نگاه کرده و مشاهده می‌کند که عین پیرمرد خنزرپنزری شده است. راوی از شدت اضطراب ناگهان بیدار می‌شود. تقریباً موقع طلوع آفتاب است. گلدان را جست‌وجو می‌کند تا بیشتر تصویر دختر اثیری روی آن را مشاهده کند؛ اما گلدان نیست. از خانهٔ او پیرمرد کالسکه‌چی همراهبا چیزی شبیه کوزه در دستمال، با چالاکی از خانهٔ او دور می‌شود. راوی به خود نگاه می‌کند و می‌بیند سرتاپایش آلوده به خون است. درضمن فشار وزن مردهای را روی سینه حس می‌کند... کتاب در همین‌جا تمام می‌شود.[۱۳۴][۱۳۵]
»
تحلیل و بررسی
صادق هدایت اولین بار سال۱۳۱۵ بوف کور را در بمبئی هندوستان به‌شکل چاپ دستی با خط خودش و به‌صورت پلی‌کپی منتشر کرد. نخستین نوبت چاپ این اثر در ایران برمی‌گردد به انتشار بخش‌هایی از بوف کور به‌صورت پاورقی در روزنامهٔ «ایران» در سال۱۳۲۰.[۱۳۶]
در «بوف کور» صحنه‌ها عموماً مبهم، رؤیاانگیز، سربسته و مرموز است و محل وقوع این صحنه‌ها دنیایی بین دنیای خواب و بیداری است؛ یعنی دنیایی که انعکاسی از دنیای حقیقی دارد.
خواننده «بوف کور» احساس تلخ و ناگواری از سازگاری دنیا، دشواری رسیدن به مقصود، شکنجهٔ روحی، بیزاری از همه‌کس و همه‌چیز در خود می‌یابد. می‌بیند حتی آنچه مطلوب آدمی است با همهٔ فریبندگی‌ها، زیبایی‌ها و عشوه‌گری‌ها همچون لاشهٔ مردهای گندانیده شده است. ایمان محکم به پوچ‌بودن، مجازی‌بودن، منفی‌بودن، ناپایدار‌بودن، مسخره‌بودن دنیا در سطربه‌سطر رمان محسوس است. دنیایی که در آن پناهگاهی جز عالم نیستی نمی‌توان یافت و زندگی نوعی کشمکش در درونِ وجود و نوعی دربه‌دری و آوارگی در دنیای وجود است. دنیایی لغزنده و گریزان، محکوم و مطرود، محدود و پست، پرآشوب و پردغدغه و پر از بیم و هراس. دنیای رجاله‌ها، دنیایی که در آن آدمی پیوسته است با نیروی معنوی مردهای تجزیه‌شده که لاشه‌اش گندیده است و مگس و زنبورهای طلایی گرد آن در پروازند؛ ولی وزن این لاشه همچنان روی سینه فشار می‌آورد.[۱۳۷]
قسمت اول رمان چه از لحاظ ساختمان و چه از لحاظ لحن، شیوهٔ رمانتیک‌های قرن بیستم است و جنبهٔ تراژیک این مکتب را در مسئلهٔ مرگ‌واری حفظ کرده است. معشوق در این قسمت، خودِ مرگ است که به‌صورت یک دختر اثیری تجلی می‌کند و در قسمت دوم، زنی است که به شخصیت‌های گوناگون ظاهر می‌شود؛ نه‌اینکه زن‌های مختلفی باشند که به یک چهره درآیند. شالودهٔ «بوف کور» بر جریان عشق شکست‌خوردهٔ جوانی بنا شده که از زن فقط نگاه سرزنش‌آمیز دیده است و در خود، فرورفته و در تنهایی می‌سوزد و برای اینکه از چنگ شیدایی و دلدادگی خود رها شود داستان این عشق را روی کاغذ می‌آورد.[۱۳۸]
در قسمت اول، راوی داستان عصارهٔ نظریهٔ خودش را دربارهٔ عشق و مرگ، در زمان محدود یک روز، با اشخاصی معدود و لمس‌نشدنی و گذرا بیان می‌کند. اشخاص قسمت دوم رمان شبح‌وار نیستند. شخصیت‌های داستان‌اند و هریک بهدقت وصف می‌شوند. هرچند اسم خاص ندارند و چهره‌شان به یکدیگر شبیه است؛ ولی مشخصاتشان طوری است که هریک نمونه‌ای از افراد کوچه و خیابان و بهخصوص اطرافیان راوی را می‌سازند.[۱۳۹]
در بوف کور هدایت از تمام صنایع ممکن هنر و مخصوصاً هنر نویسندگی عصر خود استفاده کرده و از یک سرگذشت منطقی که از صافیِ «بین خواب و بیداری» گذشته باشد آگاهانه‌ترین اثر زمان خود را ساخته است. از این حیث کار او شبیه کاری است که ادگار آلن پو در شعر معروفش «غراب» کرده است. ادگار آلن پو این شعر را آگاهانه و به‌طورعمد، با دقت بسیار بران صورت ساخته است.[۱۴۰]
در قسسمت دوم بوف کور هدایت نیز همچون معماری هنرمند و ماهر، ساختمانی بنا کرده که هر جز آن حاوی حرف‌ها، اندیشه‌ها و احساسات اوست. در این قسمت، هدایت این نوول را بسط داده و از آن رمان ساخته است.[۱۴۱]
بهنقل از مصطفی فرزانه، انگیزه‌ٔ هدایت از نوشتن «بوف کور» این بود:
«
فقط می‌خواهم پیش از اینکه بروم بمیرم، دردهایی که مرا خرده‌خرده مانند خوره یا سلعه، گوشهٔ این اتاق خورده است روی کاغذ بیاورم؛ چون به این وسیله بهتر می‌توانم خودم را مرتب و منظم کنم. آیا مقصودم نوشتن وصیت‌نامه است؟ هرگز. چون نه مال دارم که دیوان بخورند و نه دین دارم که شیطان ببرد.[۱۴۲]
بوف کور مسلماً در همان حالتی نوشته شده که کافکا در آن حالت چیز می‌نوشته؛ یعنی در حالت خواب و بیداری، در عالم رؤیا، در عالم خلسه... در بوف کور فرار هدایت، از زندگی معمول و گریز او از حقیقت‌های این زندگی که سرشار از ابتذال و پستی است کاملاً هویداست.[۱۴۳]
»
از دههٔ بیست که «بوف کور» برای اولین بار انتشار یافت مسئلهٔ منابع آن و نفوذ سایر آثار در آن، موضوع بحث‌های بسیار شد. دیدگاه غالب در آن زمان ملهم از نظرات حزب توده بود که هنوز نیز البته با قوت و مقبولیت بسیار کمتری رواج دارد و براساس این دیدگاه، بوف کور موقعیت سیاسی زمان رضاه‌شاه را منعکس می‌کند. احسان طبری در سال۱۳۲۶ طی مقاله‌ای این تفسیر را برای نخستین بار مطرح کرد. او در صحبت از هدایت، ضمن‌آنکه بوف کور را تراوشاتی از «تاریکی‌ها و تلخ‌کامی‌های روح هدایت» و دون شأن نویسنده‌ای مترقی می‌داند درعین‌حال ارزیابی‌‌اش از کتاب «سند محکومیت جامعهٔ مبتذل عصر، مبین عظمت روح کسی است که در آن محیط خفقان‌آور رنج کشیده است.»[۱۴۴] هرچند پس از مرگ هدایت، دیگر افرادی که وابسته به حزب توده بودند این تفسیر را گسترده کردند و گفتند:
با تشدید تسلط دیکتاتوری هدایت بیشتر در تیرگی یأس و بدبینی فرومی‌رود. فشار دیکتاتوری برای تحکیم پایه‌های لرزان فرمان‌روایی‌اش به‌طور مدام افزایش می‌یابد. دستگاه تفتیش عقاید وحشیانه به کاوش وجدان‌ها می‌پردازد. در این موقعیت هدایت از زبان بوف کور سخن می‌گوید.[۱۴۵]
کاوش‌های بسیاری نیز دربارهٔ تأثیرپذیری هدایت از آثار خارجی و دیگر منابع شد. کافکا، سارتر، خیام، ریلکه، ژرار دونروال، ادگار آلن‌پو و دیگران را از نویسندگان تأثیرگذار بر ساخت «بوف کور» می‌دانند. مایکل بیرد در کتابش «بوف کور بهعنوان یک رمان غربی» با استفاده از منابع ادبی غربی و نیز چند اثر دیگر هدایت، در بررسی خاستگاه غربی رمان، توجه خود را روی دو فرآیند متمرکز می‌کند: «فرآیند نفوذی و فرآیند ارتباطی مابین فرهنگ‌ها.» آنچه مسلم است یافتن تأثیر متقدمان در کار نویسنده لزوماً از اعتبار و اصالت آن کم نمی‌کند. هر نویسنده‌ای بدون شک تحت نفوذ فرهنگ و ادب سرزمینی قرار دارد که خود در آن نشو و نما کرده است.[۱۴۶]
نتیجه آن که رمان «بوف کور»، با دست‌وپنجه نرم‌کردن با مسئله‌ای جهانی، بدون اینکه از شرق و غرب تأثیرات چشمگیری در ساخت ادبی‌اش بگیرد مرز‌ها را پشت‌ِسر گذارد و تبدیل به اثری بین‌المللی شد.[۱۴۷]
راوی داستان که نامش در پایان کتاب، میرزااحمدخان معرفی می‌شود یک سال است که در تیمارستان به‌سر می‌برد و مدتی است می‌خواهد قلم به‌دست گیرد؛ ولی غیر از عبارت «سه قطره خون» چیزی نمی‌تواند بنویسد. در تیمارستان تیپ‌های مختلفی بستری‌اند. روشنفکر (راوی و تقی)، ناظم، دکتر، شاعر (عباس)، آدم‌های عوام و رجاله مثل محمدعلی، حسن، رخساره و بیگانه‌ای که قصاب معرفی شده است. همهٔ این افراد، بهخصوص آن‌هایی که در تیمارستان بستری شدند دیوانه‌اند حتی خود راوی که کل روایتش هذیانی است و نیز زمانی که دربارهٔ دختری جوان که با یک زن و مرد به ملاقات عباس آمده بود آن استنباط غیرمنطقی را مطرح می‌کند: «آن دختر به من می‌خندید. پیدا بود که مرا دوست دارد. اصلاً به هوای من آمده بود. صورت آبله‌روی عباس که قشنگ نیست.»
سیاوش، رفیق راوی و نیز پسرعموی رخساره، نامزد راوی است. کسی که راوی در پایان داستان از سَروسِرّش با رخساره یاد می‌کند. ناظم که از همه دیوانه‌تر است و به‌ظاهر عاقل می‌نماید قاتل اصلیِ گربه است. البته دو تیپ دیگر، عباس (شاعر) و راوی (روشنفکر) نیز قاتل گربهٔ نرند؛ چراکه هر دو شعر «سه قطره خون» را سروده و خوانده‌اند:
دریغا که بار دگر شام شد
سراپای گیتی سیه‌فام شد
همه خلق را گاه آرام شد
مگر من که رنج و غمم شد فزون
جهان را نباشد خوشی در مزاج
به‌جز مرگ نبود غمم را علاج
ولیکن در آن گوشه در پای کاج
چکیده است بر خاک سه قطره خون
شعر به اینجا که می‌رسید مادر رخساره با تغییر از اتاق بیرون می‌رود. رخساره ابروهایش را بالا می‌کشید و می‌گوید: «این دیوانه است.» بعد دست سیاوش را می‌گیرد و هر دو قهقه می‌خندند و از در بیرون می‌روند. به‌هرحال، افراد ناشناس دیگری نیز در قتل این گربه که صدایش در عشق‌بازی با نازی (گربهٔ ماده) گوش‌خراش است، دخیل‌اند. قاتلان معمولاً گربه‌ها را مجرم می‌دانند؛ اما می‌گویند «سه قطره خون» مال گربه نیست. مهم‌تر از همه، فقط آدم‌ها نیستند که قاتل گربه‌اند؛ بلکه عشق و هوس نیز مایهٔ مرگ گربه‌هاست.[۱۴۸]
»
مجموعه‌داستان «سه قطره خون» برگزیده‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت و شامل ده داستان است که «طلب آمرزش» را فرخ غفاری ترجمه کرد. در پایان این کتاب توضیحی دربارهٔ برخی از واژگان فارسی آمده است. برخی از معروف‌ترین داستان‌های هدایت در این مجموعه جا دارد؛ مانند سه قطره خون، گرداب، داشآکل، محلل، آینهٔ شکسته، طلب آمرزش، گجسته دژ.[۱۴۹]
«پات» سگ اسکاتلندی در هوس یافتن ماده‌سگی، صاحب خود را گم می‌کند و در کوچه و بازار سرگردان می‌شود. مردم از آزار و اذیت این سگ بی‌پناه، پرهیز ندارند و از شاگرد قصاب گرفته تا پسرک شیربرنج‌فروش به او سنگ میزنند. در میان این خستگی‌ها و کتک‌ها، بوهای مختلف او را به یاد خوشِ گذشته می‌اندازد. یاد دوران کودکی در آغوش پُرمهر مادر، بازی در میان سبزه‌ها، آسایش در خانهٔ صاحبش، دوستی با پسر صاحب‌خانه و... بوی غریزهٔ ماده او را به باغی می‌کشاند که سرانجام با چوب و دستهٔ بیل باغبانان از آنجا بیرون رانده می‌شود. هیچ‌کس احساس او را درک نمی‌کند و همه با او دشمنِ خونی‌اند و او شدیداً نیاز به محبت دارد. در پایان داستان شخصی به او خوراک لذیذی می‌دهد و او به‌خیال اینکه این شخص صاحبش شود دنبال ماشینش می‌دود؛ اما تمام بدنش درد می‌گیرد و او را از حرکت بازمی‌دارد و درنهایت با لاشهٔ سرد او و سه کلاغ که برای درآوردن چشم‌های میشی‌اش آمده‌اند داستان به‌پایان می‌رسد.[۱۵۰]
»
بررسی اثر:
سگ ولگرد عنوان مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه هدایت است که در سال۱۳۲۱ به‌چاپ رسید. «سگ ولگرد» از همین مجموعه، اولین داستانِ کوتاه هدایت است که از هنگام انتشار، با استقبال زیادی مواجه شد. برخی از نویسندگان آن دوره، مانند جلال آل‌احمد این داستان را موفق‌ترین اثر هدایت دانسته‌اند. بهباور آل‌احمد، منظور از سگ در این داستان، شخص هدایت است؛ زیرا در جامعه‌ای زندگی می‌کند که او را بهدلیل عقاید و افکارش طرد کرده‌اند. داستان «سگ ولگرد» را از همان سال‌های اول پس از انتشار، نقادان، نویسندگان، هنرمندان، فیلم‌سازان و شعرا استقبال کردند. بهباور برخی داستان «انتری که لوطی‌اش مرد»، نوشتهٔ صاق چوبک، تقلیدی هنری از این داستانِ هدایت است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مطالعهٔ منابع بیشتر
کتاب
«کتاب صادق هدایت» محمود کتیرایی، تهران: اشرفی، ۱۳۵۰
هدایت در آثارش، نثر فارسی از لحن متون کهن به‌زبان عهد مشروطه و از زبان مشروطه به‌زبان معاصر را که درحال تکوین بود، ادامه می‌دهد. سادگی و توجه به زبان عامیانه، ویژگی بارز و برجستهٔ سبک اوست. بهباور سیروس شمیسا در کار هدایت، عبارت‌پردازی و جمله‌سازی و هنرنمایی نیست. او به‌کسی اقتدا نمی‌کند. برای پروراندن مطلب، آیه و حدیث و شعر نمی‌آورد. نیک و بد هرچه هست از خود اوست و آنچه را که به گفتن احتیاج دارد ساده و روشن بیان می‌کند.[۱۲۹]
