تصحیح متون: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌ادبیات
پرش به ناوبری پرش به جستجو
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
چری (بحث | مشارکت‌ها)
۵۰۲ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
طراوت بارانی (بحث | مشارکت‌ها)
۶٬۲۵۱ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:Tasih.movahed.jpg|230px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''[[محمدعلی موحد]] در رونماییِ مثنوی مولانا به‌تصحیح خود'''</center>]]
[[پرونده:Jalal.khaleghimotlagh.jpg|230px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''اگر شاهنامه نبود، زبان فارسی نمی‌ماند{{سخ}}جلال خالقی مطلق، شاهنامه‌پژوه'''</center>]]
[[پرونده:Dr.khaleghimotlagh&dostan.jpg|230px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''از راست: مشکاتیان،  بیضایی و [[هوشنگ ابتهاج|ابتهاج]] در کنار سه مصحح [[ایرج افشار|افشار]]، [[جلال خالقی مطلق|خالقی]] و [[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]]'''</center>]]


در بیان اهمیت '''نقد متون ادبی''' که در فضای ادبی ایران امروز، '''تصحیح متون''' و گاهی '''نشر و اهتمام''' خوانده می‌شود، حاجت به تاکید نیست. هر محققی که بخواهد آرا و نظراتش در باب آثار ادبی، نامعتبر و پادرهوا تلقی نشود، باید آن نظریات را بر متونی اصیل و معتبر متکی کند؛ در غیر این صورت، تتبع و تحقیق ادبی به مثابهٔ قدم برداشتن بر روی زمینی لرزان و لغزان است و پُر واضح است که نمی‌توان اطمینان حاصل کرد رهروی که بر روی چنین راهی می‌رود، به مقصد برسد. هدف و غایت نقد و تصحیح متون ادبی به طور خلاصه این است که از روی نسخ خطی موجود، نسخهٔ اصلی یا قریب به اصل یک اثر را احیاء و مرتب و مدون کنند و آن را به صورتی عرضه دارند که خوانندهٔ اهل تحقیق بتواند یقین حاصل کند که اگرچه اصل اثر را در دست ندارد، لااقل نسخه‌ای از آن را دارد که در نهایت درجه، به صورتی که مصنف و مولف اصلی اثر نوشته نزدیک است.<ref name=''زرینکوب الف''>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =زرین‌کوب| نام = عبدالحسین|عنوان =روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی |ژورنال = آینهٔ میراث| شماره =۱ |صفحات=۴۶-۵۳}}</ref>
بشر همیشه باید به آینده نگاه کند و به‌سوی آینده برود؛ اما ترسیم درست آينده بدون شناخت گذشته امکان ندارد. برای شناخت پیشینهٔ فرهنگی یک ملت، شناخت نسخ خطی، احیا و نشر آن‌ها از مهم‌ترین ملزومات است.<ref name=''ضرورت نجیب''>{{یادکرد ژورنال|عنوان= ضرورت تصحیح متون (در گفت‌وگو با نجیب مایل هروی)|ژورنال= کیهان فرهنگی|شماره= ۷۸|صفحات= ۱تا۷}}</ref> استاد [[نجیب مایل هروی]]
<center>* * * * *</center>
اهمیت '''نقد متون ادبی''' که در فضای ادبیات کنونیِ ایران، '''تصحیح متون''' و گاه '''نشر و اهتمام''' خوانده می‌شود، حاجت به تأکید ندارد. هر محققی که بخواهد آرا و نظراتش درباب آثار ادبی، نامعتبر و پادرهوا تلقی نشود، باید آن نظریات را بر متونی اصیل و معتبر متکی کند؛ خلاف این، هرچه باشد تتبع و تحقیق ادبی به‌مثابهٔ قدم‌برداشتن روی زمینی لرزان و لغزان می‌نماید و پُرواضح است که نمی‌توان مطمئن بود رهروی که بر چنین راهی می‌رود، به مقصد برسد. هدف و غایت نقد و «تصحیح متون» ادبی به‌طورخلاصه این است که از روی نسخ خطی موجود، نسخهٔ اصلی یا قریب به اصل اثری را احیاء، مرتب و مدون کنند و آن را به‌صورتی عرضه دارند که خوانندهٔ اهل تحقیق بتواند یقین بدارد که گرچه اصل اثر در دست نیست، لااقل نسخه‌ای به‌دستش رسیده که درنهایتِ درجه به آنچه مصنف و مؤلف اصلی، نوشته نزدیک است.<ref name=''زرین‌کوب الف''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= زرین‌کوب|عنوان= روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی |ژورنال= آینهٔ میراث|شماره= ۱|صفحات= ۴۶تا۵۳}}</ref>


==از میان یادها==
===دیوان مسعود سعد به‌اهتمام سنایی غزنوی<ref name=''زرین‌کوب الف''/>===
از اخبار کهن دربارهٔ تصحیح متون، تدوین دیوان مسعود سعد سلمان به‌دست سنایی، شاعر و عارف هم‌عصر اوست. گویا سنایی به مسعود یا شعر او علاقه داشته و حین تصحیح از روی بی‌دقتی بخشی از اشعار دیگران را در دیوان مسعود ثبت کرده است. وقتی این دیوان انتشار می‌یابد، اشعار الحاقی آشکار می‌شود. سنایی که متوجه اشتباه خود شده، قطعه‌ای می‌سراید و نزد مسعود فرستاده و عذر می‌خواهد. خلاصهٔ عذر سنایی این است که هنگام جمع‌آوری دیوان تو، از بس اشعارت زیبا بود، اشعار دیگران هم، خود را در میان اشعار تو پنهان کرد! بخشی از این قطعه به‌شرح زیر است:
{{شعر|نستعلیق|سبک=color: purple}}
{{ب|چون بدید این رهی که گفتهٔ تو|کافران را همی مسلمان کرد}}
{{ب|کرد شعر جمیل تو جمله|چون نبی را گزیده عثمان کرد}}
{{ب|شعرها را به‌جمله در دیوان|چون فراهم نهاد دیوان کرد}}
{{ب|لیک معذور دار از آنکه مرا|معجز شعرهات حیران کرد}}
{{ب|زانکه بهر جوار شعر تو را| شعر هر شاعری که دستان کرد}}
{{ب|بهر عشق پدید کردن خویش|خویشتن در میانه پنهان کرد}}
{{پایان شعر}}


==داستانک (خاطره‌نگاری)==
===استنساخ متنی مصنوع با دشواری===
===استنساخ متنی مصنوع در شرایطی دشوار===
علامه [[محمد قزوینی]] در پاریس، مهمان خانهٔ [[محمدعلی فروغی]] بود. به‌رغم‌اینکه فروغی خانه را کاملاً دراختیار او گذاشته بود، برای سیدحسن تقی‌زاده نوشت:
{{گفتاورد تزیینی|«هنوز نمی‌دانم ایران‌رفتنی باشم یا برلین‌برگشتنی یا باز همینجا ماندنی. چیزی که هست از بابت منزل بسیار به من بد می‌گذرد؛ یعنی از حیث جمعیِ اسباب برای کار، نه از حیث راحتی مادی. هرچه می‌گردم و هرچه روزنامه‌ها را می‌خوانم محال است و محال است که آپارتمانی کوچک بامبل یا بی‌مبل پیدا بشود.»}}
اما با این وضعیت چیزی هست که او را در پاریس نگاه می‌دارد: استنساخ «تاریخ جهانگشای جوینی». خدا را شکر می‌کند که نسخه‌ای از «تاریخ جهانگشا» که از پاریس بیرون برده شده بود، دوباره به‌جای خود برگشته است. با تمام قوا مشغول استنساخ است و وضعیت روحی خود را به جنونی تشبیه می‌کند که هر روز که حادثه‌ای پیش نمی‌آید و کار قدری پیش می‌رود، در کمون می‌ماند و سربرنمی‌آورد تا شب، خواب راحتی داشته باشد:
<font color=darkblue>{{گفتاورد تزیینی|«هر روز که آنجا می‌روم منتظر وقوع حوادث غیرمترقبه هستم و هر روز که از آنجا برمی‌گردم شکر خدای را به‌جای می‌آورم که امروز هم حادثه‌ای واقع نشد و من یک صفحه استنساخ کردم.»<ref name=''نامهٔ قزوینی''>{{پک|افشار|۱۳۹۳|ک= نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲تا۱۹۳۹|ص= ۱۱و۱۳}}</ref>}}</font>


علامه [[محمد قزوینی]] در پاریس بود. در خانهٔ [[محمدعلی فروغی]]. علی‌رغم اینکه فروغی خانه را کاملا در اختیار او گذاشته است، برای سید حسن تقی‌زاده می‌نویسد که:{{سخ}}
===حتی انجیل هم نیازمند است به تصحیح و تنقیح===
{{گفتاورد تزیینی|«هنوز نمی‌دانم ایران‌رفتنی باشم یا برلین‌برگشتنی یا باز همین جا ماندنی. چیزی که هست از بابت منزل بسیار به من بد می‌گذرد. یعنی از حیث جمعی اسباب برای کار، نه از حیث راحتی مادی. هر چه می‌گردم و هر چه روزنامه‌ها را می‌خوانم محال است و محال است که یک آپارتمان کوچک بامبل یا بی‌مبل پیدا بشود.»}}{{سخ}}
دانشمندان مسیحی قبل از اشاعهٔ مسیحیت در امپراتوری روم از فسادی که در متن انجیل رخ داده‌ بود، آگاه بودند. اوریگن، روحانی معروف مسیحی (۱۸۵تا۲۵۴م) در تفسیری که بر انجیل متنی باب۱۵ بخش ۱۴ نوشته، چنین شکایت می‌کند:
اما با این شرایط چیزی هست که او را در پاریس نگاه می‌دارد: استنساخ «تاریخ جهانگشای جوینی». خدا را شکر می‌کند که نسخه‌ای از «تاریخ جهانگشا» که از پاریس بیرون برده شده بود، دوباره به جای خود برگشته است. با تمام قوا مشغول استنساخ است و وضعیت روحی خود را به جنونی تشبیه می‌کند که هر روز که حادثه‌ای پیش نمی‌آید و کار قدری پیش می‌رود، در کمون می‌ماند و سربرنمی‌آورد تا شب، خواب راحتی داشته باشد:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|«اختلاف موجود میان نسخه‌های انجیل بسیار شده است. علت این امر یا بی‌توجهی برخی از کاتبان یا گستاخی برخی دیگر است. اینان آنچه می‌نویسند با نسخهٔ اصل مقابله نمی‌کنند و حتی گهگاه حین استنساخ، برخی جملات را به میل خودشان کوتاه و بلند می‌کنند.»}}
{{گفتاورد تزیینی|«هر روز که آنجا می‌روم منتظر وقوع حوادث غیرمترقبه هستم و هر روز که از آنجا برمی‌گردم شکر خدای را به جای می‌آورم که امروز هم حادثه‌ای واقع نشد و من یک صفحه استنساخ کردم.»<ref name=''نامه قزوینی''>{{پک|افشار|۱۳۹۳|ک= نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲-۱۹۳۹ |ص= ۱۱ و ۱۳}}</ref>}}
آگوستین قدیس (۳۵۴تا۴۳۰م) نیز از فساد متن انجیل آگاه بود و ضمن تفاسیر یا بحث‌های مربوط به الهیات، به خطاهایی که در نسخ کتاب مقدسشان راه یافته بود، اشاره می‌کرد. از این میان، سن ژروم (حدود ۳۴۷تا۴۲۰م) که به‌دستور پاپ داماسوس‌یکم مأموریت داشت متن لاتینی اناجیل چهارگانه را تصحیح کند، روشمندانه‌تر به این قضیه توجه کرده و نمونه‌هایی از گشتگی‌های معلول بدخوانی، دوباره‌نویسی، جااندازی متن، قلب حروف و حتی دستبردهای آگاهانهٔ کاتبان را به‌دست داده است.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= امیدسالار|عنوان= تاریخچه‌‌ای از تصحیح متن در مغرب زمین و در میان مسلمین |ژورنال= آینهٔ میراث|شماره= ۳۳و۳۴|صفحات= ۷تا۳۲}}</ref>


===حتی انجیل هم نیازمند تصحیح و تنقیح است===
===جرئت تصحیح مثنوی: «بشنو از نی» یا «بشنو این نی»===
 
«محمد استعلامی» دومین نفری بود که مثنوی معنوی را با تصحیح انتقادی در ایران منتشر کرد؛ البته نیم‌ قرن بعد از نیکلسون فقید. استعلامی از صحبت خود در مورد تصحیح مثنوی با استاد [[بدیع‌الزمان فروزانفر]] می‌گوید:{{سخ}}
دانشمندان مسیحی قبل از اشاعهٔ مسیحیت در امپراتوری روم از فسادی که در متن انجیل رخ داده‌ بود، آگاه بودند. اوریگن، روحانی معروف مسیحی(۱۸۵-۲۵۴ م.)، در تفسیری که بر انجیل متی باب ۱۵ بخش ۱۴ نوشته، شکایت می‌کند که:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|گفتم: شما بعد از دیوان شمس، چرا متن مثنوی را تصحیح نمی‌فرمایید؟ استاد چند لحظه‌ای به من نگاه کرد... گفت: استعلامی! جرئت نمی‌کنم!... جناب آقای مینوی می‌خواهند این کار را بکنند...}}
{{گفتاورد تزیینی|«اختلاف موجود میان نسخه‌های انجیل بسیار شده است. علت این امر یا بی‌توجهی برخی از کاتبان و یا گستاخی برخی دیگر است. اینان آنچه را که می‌نویسند با نسخهٔ اصل مقابله نمی‌کنند و حتی گاهگاه در حین استنساخ، برخی جملات را به میل خودشان کوتاه و بلند می‌کنند.»}}{{سخ}}
استعلامی معنای «جرئت نمی‌کنم» را از زبان فروزانفر، مربوط به ادامهٔ جمله می‌داند که ذکر شد؛ یعنی مقدم‌بودن [[مجتبی مینوی]]، اگر می‌خواست این کار را بکند که البته نکرد. اما «حسن لاهوتی» (مولوی‌پژوه و مترجم شرح شش جلدی نیکلسون بر مثنوی) نظر دیگری دارد. فروزانفر از معدود دانشمندان ایرانی بود که شایستگی و اهلیت تصحیح مثنوی را داشت. سؤال اینجاست که چرا استادی چون او نباید جرئت به تصحیح مثنوی کند؟ لاهوتی عقیده دارد فروزانفر از اهمیت و وسعت و عظمت کوشش نیکلسون آگاهی داشت و خوب می‌دانست که نیکلسون خام‌کار نیست. او می‌دانست که اگر خود بخواهد مثنوی را تصحیح کند باید به جنگ شیر برود و تصحیحی از مثنوی ارائه دهد که از تصحیح نیکلسون عالمانه‌تر و پخته‌تر باشد، حال آنکه ربودن گوی سبقت از نیکلسون به این سادگی‌ها میسر نبود.{{سخ}}
آگوستین قدیس(۳۵۴-۴۳۰ م.) نیز از فساد متن انجیل آگاه بود و ضمن تفاسیر یا بحث‌های مربوط به الهیات، به اشتباهاتی که در نسخه‌های کتاب مقدسشان راه یافته بود، اشاره می‌کرد. از میان این علما، سن ژروم(حدود ۳۴۷-۴۲۰ م.) که از سوی پاپ داماسوس یکم ماموریت داشت که متن لاتینی اناجیل چهارگانه را تصحیح کند، روشمندانه‌تر به این قضیه توجه کرد و نمونه‌هایی از گشتگی‌های معلول بدخوانی، دوباره‌نویسی، جااندازی متن، قلب حروف و حتی دستبردهای آگاهانهٔ کاتبان را به دست داد.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =امیدسالار| نام = محمود|عنوان =تاریخچه‌یی از تصحیح متن در مغرب زمین و در میان مسلمین |ژورنال = آینهٔ میراث| شماره =۳۳ و ۳۴ |صفحات= ۷-۳۲}}</ref>
لاهوتی به نکات دیگری از همین گفت‌وگو با فروزانفر نیز اشاره می‌کند که استعلامی دربارهٔ نیکلسون به دور از انصاف سخن گفته است. استعلامی اشاره می‌کند که «در تصحیح مثنوی نیکلسون، خیلی جاها زیرنویس‌ها درست‌تر از متن به‌نظر می‌آید». فروزانفر نیز البته حرف استعلامی را تایید نمی‌کند و می‌گوید: «عکس نسخه‌های قاهره و قونیه را ببین». در جایی دیگر نیز استعلامی اشاره می‌کند که «تا چهارده سال پیش که جلد اول کار من منتشر شد، همه‌جا «بشنو از نی» بود». اگر دکتر استعلامی  به یادداشت‌های اصلاحی و نظرات جدید نیکلسون در شرح وی بر مثنوی مراجعه می‌کردند چنین سخنی نمی‌گفتند؛ زیرا نیکلسون شصت سال قبل از این جریانات در شرح خود بر مثنوی، اولین نفری بود که از نسخهٔ قونیه استفاده کرد و ذیل بیت اول دفتر اول نوشته است که صورت اصلی بیت آغازین مثنوی:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|بشنو این نی چون حکایت می‌کند / از جدایی‌ها شکایت می‌کند}}{{سخ}}
است و «این نی» خود مولاناست. بیت مورد نظر بعدها در حلقهٔ مریدان، به‌دلیل احترامی که برای شخص مولانا قائل بوده‌اند و اینکه نمی‌خواستند خود را در جای او بگذارند، به‌صورت «بشنو از نی» قرائت می‌شده است.<ref name=''لاهوتی نیکلسون''/>


===پس ننوشتی!===
===پس ننوشتی!===
علمای مسلمان، کاتبانی را که آنچه می‌نوشتند مقابله نمی‌کردند یا اگر متن بر ایشان املا شده بود، بر استاد عرض نمی‌دادند، استهزاء و توهین می‌کردند. مثلی رایج در این باره:
:''«آنکه می‌نویسد و با اصل مقابله نمی‌کند، مانند کسی است که از مستراح بیرون می‌شود بدون‌آنکه خودش را پاک کرده باشد.»''{{سخ}}
«قاضی حسن‌بن عبدالرحمن رامهرمزی» (حدود ۲۶۰تا۳۶۰ه‍.ق) در فصل مربوط به «معارضه» در «المحدث الفاضل بین الراوی و الواعی» از قول هشام‌بن‌عروة نقل می‌کند:
:پدرم از من پرسید: آیا نوشتی؟
::گفتم: آری.
:گفت: عرض دادی؟
::گفتم: نه.
:گفت: پس ننوشتی.{{سخ}}
این داستان در منابع گوناگونی روایت شده است. «زمخشری» (۴۶۷تا۵۳۸ه‍.ق) این نقل را دربارهٔ طاوس و فرزندش به گونهٔ دیگری ادامه می‌دهد:
:سپس‌تر به او گفت: عرض دادی؟
::پاسخ داد: بله.
:گفت: نقطه گذاشتی؟
::گفت: نخیر.
:طاوس گفت:<font color=darkblue> نقطه</font> بگذار که نقطه مانند نورِ نوشته است.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>


علمای مسلمان، کاتبانی را که آنچه را می‌نوشتند مقابله نمی‌کردند، یا اگر متن بر ایشان املا شده بود، بر استاد عرض نمی‌دادند، مورد استهزاء و توهین قرار می‌دادند. مثلی رایج در این باره وجود داشت:{{سخ}}
===شاید که به‌کار آید...===
'''«آنکه می‌نویسد و با اصل مقابله نمی‌کند، مانند کسی است که از مستراح بیرون می‌شود بدون آنکه خودش را پاک کرده باشد.»'''{{سخ}}
[[ایرج افشار]] نقل ‌می‌کند:{{سخ}}
«قاضی حسن بن عبدالرحمن رامهرمزی»(حدود ۲۶۰-۳۶۰ ه. ق.) در فصل مربوط به «معارضه» در «المحدث الفاضل بین الراوی و الواعی» از قول هشام بین عروة نقل می‌کند که:{{سخ}}
«من چند سال پیش در پی سرگذشت دانشمند معروف قاضی میرحسین میبدی(درگذشته به‌سال ۹۰۹ یا ۹۱۱) بودم. ضمن آثاری که از او به دست هست سی‌وسه مکتوب می‌باشد که نسخهٔ خطی آن‌ها در کتابخانهٔ آستانهٔ قدس(مشهد) موجود است. وی در یکی از این مکاتیب که نسبتا مفصل و در استعفا از سمت قاضی‌القضاتی شهر یزد است چند غزل و چندین بیت پراکنده از حافظ را برای تایید سخن خود آورده است و میان صورت بعضی از شعرهای مندرج در مکتوب مورد ذکر با صورتی که از آن شعرها در نسخه‌های چاپی ضبط شده، تفاوت‌هایی هست و چون پاره‌ای از نسخه‌بدل‌های مندرج در مکتوب قاضی میرحسین درست‌تر و پرمعنی‌تر می‌نماید آن‌ها را یکان یکان در زیر می‌آورم شاید مصححین حافظ را به‌کار آید.»(ابیات اصلی از نسخهٔ قزوینی‌ غنی ذکر شده‌اند. ضمناً موارد بیشترند و در اینجا فقط به دو مورد اشاره می‌شود.){{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|پدرم از من پرسید: آیا نوشتی؟
{{گفتاورد تزیینی|حدیث مدعیان و خیال همکاران / همان حکایت زردوز و بوریاباف است}}{{سخ}}
گفتم: آری.
در مکتوب به‌جای «همکاران»، «همکاری است و معنی این بیت به این صورت رساتر است.
گفت: عرض دادی؟
{{گفتاورد تزیینی|دیریست که دلدار پیامی نفرستاد / ننوشت سلامی و کلامی نفرستاد}}{{سخ}}
گفتم: نه.
در مکتوب محل «سلامی» و «کلامی» بالعکس است و شعر به این صورت فصیح‌تر است؛ چه کلام‌نوشتن و سلام‌فرستادن درست‌تر می‌نماید و چون قافیهٔ بیت دوم این غزل:{{سخ}}
گفت: پس ننوشتی.}}{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|صد نامه فرستادم و آن شاه سواران / پیکی ندوانید و سلامی نفرستاد}}{{سخ}}
این داستان در منابع گوناگونی روایت شده است. «زمخشری»(۴۶۷-۵۳۸ ه. ق.) این نقل را در مورد طاوس و فرزندش به گونهٔ دیگری ادامه می‌دهد:{{سخ}}
«سلامی» است، در مکتوب، «پیامی» آمده است و تناسب پیک و پیام هم به‌جای خود زیباست.<ref>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= افشار|عنوان= نکته‌هایی در تصحیح حافظ |ژورنال= یغما|شماره= ۵۹|صفحات= ۷۲تا۷۵}}</ref>
{{گفتاورد تزیینی|سپس‌تر به او گفت: عرض دادی؟
پاسخ داد: بله.
گفت: نقطه گذاشتی؟
گفت: نخیر.
طاوس گفت: نقطه بگذار که نقطه مانند نور نوشته است.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>}}
 
===و جز بر خط معتمدان اعتماد مکن===
 
ادیبان ایرانی و عرب در قدیم‌الایام به اینکه آیا کتابی که می‌خوانند به خط نویسنده، یا کسی که از نویسنده کسب علم کرده هست یا نه، اهمیت می‌داده‌اند و ترجیح می‌داده‌اند که متن معتبری را قرائت کنند. این نکته از عبارات مکرری که در آثاری مانند «الفهرست» ابن ندیم به چشم می‌خورد قابل استنباط است که «فلان مطلب را به خط فلان کس دیدم یا خواندم» یا بیهقی که در جای جای تاریخ خود به اینکه مطلب را از خط یا از نقل «راوی ثقه» نقل می‌کند تصریح می‌کند. صاحب «قابوس‌نامه» نیز خطاب به فرزندش می‌نویسد که:{{سخ}}
'''«و جز بر خط معتمدان اعتماد مکن، هر کتابی و هر جزوی را مقدم مدار.»'''<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
 
===شاهنامه چند جلد بوده؟===


«دکتر محمود ریاحی» با استفاده از روش کار «کارل لاخمان» در تصحیح متون، تعداد مجلدات شاهنامهٔ فردوسی را در دوران گذشته حدس زده است. ایشان با توجه به محل مدایح محمود در نسخه‌های شاهنامه و برخی عباراتی که کاتبان آن در حین کتابت داستان نوشته‌اند، حدس زده‌اند که شاهنامه‌های قدیم را ابتدا در هفت مجلد و سپس با ظریف‌تر شدن خط و کاغذ در چهار مجلد، و به تدریج در دو جلد و بالاخره در یک جلد کتابت می‌کرده‌اند.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
===اعتماد مکن؛ جز بر خط معتمدان===
ادیبان ایرانی و عرب در قدیم‌الایام به اینکه آیا کتابی که می‌خوانند به خط نویسنده یا کسی که از نویسنده، کسب علم کرده هست یا نه، اهمیت می‌دادند و ترجیحشان بر این بود که متن معتبری را قرائت کنند. این نکته از عبارات مکرری در آثاری چون «الفهرست» ابن‌ندیم به‌چشم می‌خورد که «فلان مطلب را به خط فلان کس دیدم یا خواندم» یا بیهقی که در جای‌جای تاریخ خود به اینکه مطلب را از خط یا از نقل «راوی ثقه» نقل کرده، تصریح می‌کند. صاحب «قابوس‌نامه» نیز خطاب به فرزندش می‌نویسد:
<font color=green><center>'''«و جز بر خط معتمدان اعتماد مکن، هر کتابی و هر جزوی را مقدم مدار.»'''<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/></font></center>


===تاثیر علامه قزوینی از شیوهٔ تصحیح اروپاییان؛ آری یا نه؟!===
===شاهنامه چند جلد بوده؟!===
«محمود ریاحی» با استفاده از روش کار «کارل لاخمان» در تصحیح متون، تعداد مجلدات شاهنامهٔ فردوسی را در دوران گذشته حدس زده است. وی با استناد به محل مدایح محمود در نسخه‌های شاهنامه و برخی عباراتی که کاتبان آن حین کتابت داستان نوشته‌اند، گمان آن داد که شاهنامه‌های قدیم را ابتدا در هفت مجلد و سپس با ظریف‌ترشدن خط و کاغذ در چهار مجلد و به‌تدریج در دو جلد و بالاخره در یک جلد کتابت کردند.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>


«دکتر محمود امیدسالار» به عقیدهٔ شایعی در محافل علمی و ادبی ایران اشاره می‌کند که «پایه‌گذار تصحیح مدرن در ایران، مرحوم قزوینی است و این شیوه را به هنگام سکونت در اروپا از غربیان آموخته است». البته شکی نیست که از نظر صفحه‌بندی، قزوینی در کتبی که در دورهٔ اقامت در اروپا منتشر کرد، از شیوهٔ غربی پیروی کرده است، اما زندگی مرحوم قزوینی در فرنگ و ملاحظهٔ برخی تحقیقات خوب آنها چیزی است و از فرنگی‌ها علم آموختن، چیزی دیگر. به دلایل زیر می‌توان گفت ادنی دلیلی بر صحت این مدعا در دست نیست و علمای ایرانی دیگر مانند همایی و فروزانفر و بهار نیز پیرو شیوهٔ تصحیح متن سنتی مسلمانان هستند:{{سخ}}
===تأثیر [[محمد قزوینی|قزوینی]] از شیوهٔ تصحیح اروپاییان؛ آری یا نه؟!===
* علامه قزوینی به امانت و دقت زبانزد بوده است. آیا ممکن است تصور کرد که ایشان کوچک‌ترین نکته‌ای در باب فن تصحیح متن از اروپاییان فراگرفته باشد و در هزاران صفحه نوشته‌ای که از او باقی مانده، کوچکترین اشاره‌ای به آن نکرده باشد و از افرادی که این فن را به او «آموختند» تشکر نکرده باشد؟{{سخ}}
«محمود امیدسالار» به عقیدهٔ شایعی در محافل علمی و ادبی ایران اشاره می‌کند که «پایه‌گذار تصحیح مدرن در ایران، مرحوم قزوینی است و این شیوه را هنگام سکونت در اروپا از غربیان آموخته است». البته شکی نیست که از نظر صفحه‌بندی، قزوینی در کُتبی که در دورهٔ اقامت در اروپا نشر داد، از شیوهٔ غربی پیروی کرده است؛ اما زندگی قزوینی در فرنگ و ملاحظهٔ برخی تحقیقات خوب آن‌ها چیزی است و از فرنگی‌ها علم‌آموختن، چیز دیگر. به چند دلیل ادلهٔ محکمی بر صحت این مدعا در دست نیست و علمای ایرانی دیگر مانند [[جلال همایی|همایی]] و [[بدیع‌الزمان فروزانفر|فروزانفر]] و [[محمدتقی بهار|بهار]] نیز از شیوهٔ تصحیح متن سنتی مسلمانان پیرو می‌کردند:
* مرحوم قزوینی قبل از اینکه به اروپا برود، تحصیلات خود را مطابق سنت قدیم در ایران تمام کرده بود. به هنگام مسافرت به اروپا ایشان حدودا بیست و هفت-هشت ساله بود. بنابراین نوجوان و مبتدی نبوده است که از نحوهٔ تصحیح شایع میان ادیبان مسلمان بی‌اطلاع باشد.{{سخ}}
* قزوینی به امانت و دقت زبانزد بود. آیا ممکن است تصور کرد که وی کوچک‌ترین نکته‌ای درباب فن تصحیح متن از اروپاییان فراگرفته باشد و در هزاران صفحهْ نوشته‌ای که از او باقی مانده، کوچک‌ترین اشاره‌ای به آن نکرده باشد و از افرادی که این فن را به او «آموختند» سپاس نگوید؟
* تصحیح متون کهن فارسی و عربی، کاری نیست که یک فرنگی که «نمی‌تواند ده خط فارسی و عربی بدون غلط بنویسد و بخواند» توانایی انجام آن را داشته باشد و یا اینکه دقایق این کار را به علامه قزوینی و امثال ایشان درس دهد.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
* قزوینی قبل‌ازاینکه به اروپا برود، تحصیلات خود را مطابق سنت قدیم در ایران تمام کرده بود. هنگام سفر به اروپا حدود بیست‌وهفت‌هشت‌ساله بود؛ بنابراین نوجوان و مبتدی نبوده که از نحوهٔ تصحیح شایع میان ادیبان مسلمان بی‌اطلاع باشد.
* تصحیح متون کهن فارسی و عربی، کاری نیست که هر فرنگی که «نمی‌تواند ده خط فارسی و عربی بدون غلط بنویسد و بخواند» توانایی انجام آن را داشته باشد یا اینکه دقایق این کار را به قزوینی و امثال وی درس دهد.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>


===کتاب، شریک عمر مصحح===
===کتاب، شریک عمر مصحح===
{{گفتاورد تزیینی|یکی از فضلا از قول مرحوم حاج‌آقارضا کتاب‌فروشِ معروف حکایت می‌کرد که ناشر دیوان مسعود، منظور همان چاپ سنگی دیوان مسعود سعد در ۱۲۹۶ه‍.ق است، همسایهٔ حجرهٔ ما بود. اکثر شب‌ها می‌دیدم که در را فروبسته و چیزی را همی‌زند و همی‌کوبد. شبی از او پرسیدم که خورندهٔ این ضربت‌ها کیست؟ گفت: این کتاب است که مایهٔ خود را در پایش صرف کرده‌ام و چون کوهی در حجرهٔ من انباشته شده و شریک عمرم گشته است.<ref name=''تاریخ قاجار''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آزادیان|عنوان= نگاهی به تصحیح متون در دورهٔ قاجار|ژورنال= دانشکدهٔ ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه تهران|شماره= ۱۶۸و۱۶۹|صفحات= ۱۵۱تا۱۷۰}}</ref>}}


{{گفتاورد تزیینی|یکی از فضلا از قول مرحوم حاج آقا رضا کتاب‌فروش معروف حکایت می‌کرد که ناشر دیوان مسعود(منظور چاپ سنگی دیوان مسعود سعد در ۱۲۹۶ هجری قمری است)، همسایهٔ حجرهٔ ما بود. اکثر شب‌ها می‌دیدم که در را فروبسته و چیزی را همی‌زند و همی‌کوبد. شبی از او پرسیدم که خورندهٔ این ضربت‌ها کیست؟ گفت: این کتاب است که مایهٔ خود را در پایش صرف کرده‌ام و چون کوهی در حجرهٔ من انباشته شده و شریک عمرم گشته است.<ref name=''تاریخ قاجار''>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =آزادیان| نام = شهرام|عنوان =نگاهی به تصحیح متون در دورهٔ قاجار |ژورنال = دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران| شماره =۱۶۸ و ۱۶۹|صفحات= ۱۵۱-۱۷۰}}</ref>}}
===کباب از دل درویش خوردن===
[[محمدتقی بهار]] نسخه‌ای از چاپ شاهنامه در بمبئی به‌سال۱۲۷۶ه‍.ق را داشته است. هنگامی که در اواسط دوران رضاشاه، ملک‌الشعرا، در زندان شهربانی گرفتار و بعد از آن، به اصفهان تبعید شد، یگانه مونسش، همین شاهنامه بود. او در این فرصت که اجازهٔ کار دیگری نداشت، بارها آن را به دقت مطالعه کرد و هر جا نکته‌ای به‌نظرش می‌رسید، بر حاشیهٔ کتاب با خط خود یادداشت می‌کرد. بهار بعد از آزادی هم در اوقات فراغت، از مطالعه و دقت در شاهنامه غافل نشد و مطالب تازه‌ای در تصحیح ابیات و شرح و معانی لغات و نکات دستوری و بلاغی و ... بر این حاشیه‌ها افزود. او در حل مشکلات شاهنامه بیش از همه به متون پهلوی و برخی کتاب‌های کهن فارسی مانند ترجمهٔ تاریخ طبری، مقدمهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری و مجمل‌التواریخ و القصص توجه داشت. این شاهنامه که با یادداشت‌های بهار، از هر حیث در خور اعتناست، بعد از مرگ او در خاندانش محفوظ ماند تا اینکه در سال‌های اخیر، «علی میرانصاری» آن را از یکی از فرزندان ملک‌الشعرا، پروانهٔ بهار، گرفت و به ایران بازگرداند و به‌صورت عکسی چاپ کرد. ابیات تصحیحی شاهنامه در این نسخه، که به‌شیوهٔ قیاسی تصحیح شده‌اند، اکثرا با ضبط مندرج در شاهنامهٔ مسکو برابری می‌کنند. نمونه‌ای از یادداشت‌های بهار در حواشی شاهنامه نقل می‌شود. بهار در شرح بیت زیر:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|نباشی بس ایمن به بازوی خویش / خورد کام نادان ز پهلوی خویش}}{{سخ}}
آورده است:{{سخ}}
این معنی مثلی است پارسی، چنان‌که شاعری گوید:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|ظالم که کباب از دل درویش خورد / چون درنگری ز پهلوی خویش خورد
دنیا عسل است هر که زو بیش خورد / خون افزاید تب آورد نیش خورد<ref>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی= آل داود|عنوان= شاهنامهٔ فردوسی به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار |ژورنال= نامهٔ فرهنگستان|شماره= ۱۹|صفحات= ۱۶۳تا۱۶۵}}</ref>}}


===میمون بنتلی===
===میمون بنتلی===
 
برخی می‌پندارند که پیروان تصحیح علمی نباید ذوق یا استنباط‌های شخصی خود را در کار تصحیح دخالت دهند و چنین استدلال می‌آورند که اگر مصحح با کمک ذوق شخصی از میان چند ضبط که هیچ‌کدام برتریِ به‌خصوصی بر دیگری ندارد، ضبط صحیح‌تر از منظر خود را انتخاب کند، کار علمی نکرده است. حقیقت اما چیز دیگری است. تصحیح علمی و خصوصاً شیوهٔ «کارل لاخمان»، هیچ‌ گونه مخالفتی با مداخلهٔ ذوق مصحح ندارد. لاخمان بر این عقیده بود که پس از مطالعات مقدماتی که شامل مقایسهٔ نسخه‌ها و بازسازی نسخهٔ مادر است، مصحح اجازهٔ هر گونه دخالت در اعمال تصحیحات قیاسی خود را دارد. لاخمان پس از تصحیحی که در ۱۸۳۱م با استفاده از متن یونانی بر روی انجیل انتشار داد، با حملهٔ شدید مخالفان تصحیح ذوقی روبه‌رو شد. یکی از مخالفان، روش او را با روش مصحح بزرگ انگلیسی، ریچارد بنتلی (۱۶۶۲تا۱۷۴۲م) که در تصحیحات ذوقی بسیار معروف بود، مقایسه کرد و او را «میمون بنتلی» خواند. لاخمان البته در چاپ دوم انجیلی که تصحیح کرده بود، به این انتقادها پاسخ تندی داد و آن‌ها را به این متهم کرد که متن آشنا اما غلط را بر متن ناآشنا اما صحیح، ترجیح می‌دهند.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>
برخی می‌پندارند که پیروان تصحیح علمی نباید ذوق یا استنباط‌های شخصی خود را در کار تصحیح دخالت دهند. استدلال این گروه این است که اگر مصحح با کمک ذوق شخصی از میان چند ضبط که هیچکدام برتری به خصوصی بر دیگری ندارد، ضبط صحیح‌تر از منظر خود را انتخاب کند، کار علمی نکرده است. حقیقت این است که تصحیح علمی و خصوصا شیوهٔ «کارل لاخمان»، هیچ‌گونه مخالفتی با مداخلهٔ ذوق مصحح ندارد. لاخمان بر این عقیده است که پس از مطالعات مقدماتی که شامل مقایسهٔ نسخه‌ها و بازسازی نسخهٔ مادر است، مصحح اجازهٔ هر گونه دخالت در اعمال تصحیحات قیاسی خود را دارد. لاخمان پس از انتشار تصحیحی که در ۱۸۳۱ م. از متن یونانی انجیل منتشر کرد، مورد حملهٔ شدید مخالفان تصحیح ذوقی قرار گرفت. یکی از ایشان، روش او را با روش مصحح بزرگ انگلیسی، ریچارد بنتلی(۱۶۶۲-۱۷۴۲ م.)، که در تصحیحات ذوقی بسیار معروف بود، مقایسه کرد و او را «میمون بنتلی» خواند. لاخمان البته در چاپ دوم انجیلی که تصحیح کرده بود، به این انتقادات پاسخ تندی داد و آنها را به این متهم کرد که متن آشنا اما غلط را بر متن ناآشنا اما صحیح، ترجیح می‌دهند.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
 
 
==تعریف==
 
تکامل روش‌های تصحیح متون، حاصل پژوهش‌های تجربی مصححان طی مدت‌های طولانی است و تعریف حد و مرز این فن و ترجیح یک روش بر روش دیگر، بیشتر در گرو نتیجه‌ای بوده که از این پژوهش‌ها حاصل شده است؛ یعنی متنی هرچه معتبرتر. سعی خواهیم کرد از دیدگاه تنی چند از متخصصان گزارشی مختصر از کم و کیف تصحیح متون ارائه دهیم.
 
===مراحل تصحیح متون<ref name=''زرینکوب الف''/>===
 
[[عبدالحسین زرین‌کوب]] تصحیح متون را اساس هر نوع دیگر از انواع نقادی-اعم از تاریخی، ذوقی یا لغوی- می‌داند؛ چرا که بدون آن، هیچ نکته‌ای را نمی‌توان به درستی از آثار قدما استنباط کرد. به نظر او، نقد متون در حقیقت عبارت است از اینکه منتقد از طریق علم تحقیق کند که صورت و شکل اصلی و واقعی هر کلمه و عبارت در کتاب چه بوده است و نه اینکه فقط صورتی قابل قبول از اثر ارائه دهد. تفاوت بین این دو در این است که ممکن است نسخه‌نویسان از بی‌دقتی یا فضولی کلمه‌ای را به مترادف آن تبدیل کرده باشند و یا عبارتی را، به این گمان که حذف آن خللی به مطلب وارد نمی‌کند، حذف کرده باشند. زرین‌کوب با نیم‌نگاهی به شیوهٔ «کارل لاخمان» در قرن نوزدهم، مراحل زیر را برای نقد متون ذکر می‌کند:
 
====مرحلهٔ ضبط====
 
محقق تمام نسخ خطی موجود از اثر را فراهم می‌آورد و اگر ممکن نیست لااقل باید به تمام نسخه‌هایی که گمان می‌رود نسخه‌بدل‌های اصیل و قدیم را در بر داشته باشند، دسترسی پیدا کند. سپس این نسخه‌ها را با هم مقابله می‌کند؛ مصحح باید تمام اختلافات بین نسخه‌های مورد بررسی را در جزئی‌ترین موارد ثبت کند. در این باب تا آن درجه دقت و امانت نیاز است که نسخه‌ای که مصحح به طریق مقابله تهیه می‌کند، رونویس کامل و بی‌عیب تمام نسخه‌های اصلی باشد. گام بعدی طبقه‌بندی نسخه‌هاست که از طریق تطبیق و مقایسهٔ اشتباهات مشترک و زیادت‌ها و نقصان‌های مشابه صورت می‌گیرد. اگر این گام از تحقیق به درستی انجام شود، چه بسا که مصحح به این نتیجه برسد که چند نسخه از روی یک نسخه رونویسی شده‌اند؛ در این صورت مقابله با یک‌یک آن نسخ ضرورتی ندارد و کافی است که نسخهٔ اصل به دست آید. نکتهٔ بعدی در این مرحله، روشن‌کردن این امر است که آیا مولف در حیات خود کتاب را به دو روایت مختلف نوشته است یا اینکه تجدید نظری در آن صورت داده یا خیر؟ در انتهای این سلسله فعالیت‌ها، مصحح می‌تواند نسب‌نامه(genealogie) نسخه‌ها را تهیه کند و این پایان مرحلهٔ ضبط است.
 
====مرحلهٔ تصحیح(Emendation)====
 
در این مرحله کار مصحح به تعبیهٔ پلی می‌ماند که نسخه یا نسخ اصیل موجود را به «امّ‌النّسخ»-یعنی همان نسخه‌ای که به خط مولف اصلی کتاب است- ارتباط می‌دهد؛ مثلا اگر مصحح در اثر به عبارتی برخورد که معنی محصلی ندارد یا شعری می‌بیند که از جهت وزن و قافیه معیوب است و ... باید با دقت و وسواس تمام در صدد اصلاح برآید؛ به این صورت که تمامی وجوه احتمالی عبارت مشکل‌دار را یادداشت کند و با کمک کتب لغت، الفاظ مترادف، مراجعه به کاربردهای زبانی آن دوره و طرز تداول لغت و معنی مزبور در آثار مشابه معاصر یا متقدم و متاخر اثر، وجه صحیح عبارت مجهول را بیابد. این مرحله علاوه بر دقت ریاضی، ذوق سلیم و سلیقهٔ مستقیم لازم دارد؛ البته نه به معنای حدس و ظن و قیاس صرف. مصحح اگر در مسائل علمی مندرج در کتاب، کاملا وارد نباشد، نمی‌تواند صورتی صحیح و نزدیک به آنچه مورد نظر مولف بوده برای این موارد مشکوک بیابد.{{سخ}}
تحریف‌ها و ناروایی‌هایی که اصلاح آنها در این مرحله، تکلیف اصلی مصحح است، همه از یک گونه نیست؛ بعضی الحاقات یا افتادگی‌هایی است که نسخه‌نویس از عمد در نسخه وارد می‌کند و برخی دیگر تصحیف‌ها و تغییراتی است ناشی از بی‌سوادی یا بی‌دقتی کاتب. توجه به نوع این غلط‌ها برای محقق کمال لزوم را دارد.
 
===مسائل و مشکلات تصحیح متون<ref name=''مشکلات افشار''>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =افشار| نام = ایرج|عنوان =مسائل نقل و تصحیح متن‌های فارسی و مشکل حفظ اصالت نسخه‌های خطی |ژورنال = نامهٔ بهارستان| شماره =۱۱ و ۱۲ |صفحات= ۱۷۹-۱۸۸}}</ref>===
 
از دیدگاه [[ایرج افشار]]، به دو مورد از اساسی‌ترین مشکلاتی که مصصحان متون کهن با آنها روبه‌رویند، اشاره می‌کنیم.
 
====ناشناخته‌ماندن نسخه‌های معتبر====
 
اساسی‌ترین مشکل در ارائهٔ متنی مصحح و متقن، همین است. به طور مثال، قدیمی‌ترین نسخهٔ شناخته‌شده از شاهنامه، مورخ ۶۱۴ قمری است و مصححان شاهنامه قبل از دکتر خالقی مطلق، ناچار بودند از نسخه‌های کتابت‌شده در قرن هشتم به بعد استفاده کنند. این است که برای تصحیح اساسی آثار سنایی و خیام و سعدی و مولوی و حافظ و دیگر شاعران و مورخان و ادیبان قدیم زبان فارسی معمولا در حسرت یافتن نسخه‌ای مضبوط و صحیح باید به انتظار ماند.
 
====رسم‌الخط کتابت نسخه‌ها====
 
شیوهٔ کتابت نسخه‌ها از این منظر، تابع دو عامل زمانی و منطقه‌ای است. دکتر [[جلال متینی]] در پژوهشی، سه دوره را در کتابت نسخ کهن فارسی برشمرده است. بر این اساس، نه تنها میان خط چند نسخه از یک متن، بر حسب زمان تفاوت هست، بلکه میان چند نسخهٔ هم‌زمان هم اگر مربوط به مناطق مختلفی باشند، اختلافاتی آشکار می‌توان یافت که مثلا ناشی از ضبط لهجه‌ای کلمات است. گذشته از این، حتی اگر چند نسخه از یک متن به خط کاتبی واحد باشد، باز هم ممکن است وحدت رسم‌الخط نداشته باشند. ظاهرا هیچ کاتبی خود را مقید به متابعت از روش یکنواخت کتابت نمی‌دیده است. دکتر افشار پیشنهاد می‌کند طریقهٔ املای آثار در دو مورد عنوان شود:
 
* صورت عمومی و کلی نگارش از حیث اتصال و انفصال کلمات، اعمال اعراب و اشکال و ... . از این نوع مسائل می‌توان به  نقطه‌گذاری اشاره کرد. مثلا در قدیم رایج بوده که متن را بی‌نقطه بنویسند؛ خصوصا در نامه‌ها و به این دلیل که خوانندهٔ نامه به بیسوادی منسوب نشود. از سوی دیگر، نقطه‌گذاری در پایان جملات در همهٔ نسخ رعایت نشده است و مشکل مصحح متون این است که در مورد نسخ بدون نقطه، نقطه‌ها را کجا بگذارد که معنای متن عوض نشود.
 
* مباحثی که مشخصا به شیوهٔ نگارش و ضبط حروف مربوط است؛ مانند چندگونگی کتابت «آ» و علائم و نقطه‌هایی که زیر حروف یا در دل آنها گذاشته می‌شود. از این جمله مشکلات می‌توان به کتابت چهار حرف خاص زبان فارسی(پ-چ-ژ-گ) اشاره کرد که در نسخه‌های قرون متوالی، سه مورد اول را گاه با یک نقطه و گاه سه نقطه و مورد چهارم را با سه نقطه بر روی سرکش یا زیر سرکش می‌نوشته‌اند.


==تاریخچه==
==تاریخچه==
===اروپا<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>===
گفته می‌شود نخستین تلاش‌ها دربارهٔ فن تصحیح متن در اروپا مربوط به یونان باستان است. پسیستراتوس، حکمران آتن در سدهٔ ششم قبل از میلاد، برای جلوگیری از فساد متون، دستور می‌دهد که یک نسخهٔ رسمی از متن حماسه‌های هومر تهیه شود. پس از او، لایکرگوس، سیاستمدار و ناطق زبردست آتن در سدهٔ چهارم قبل از میلاد، با دانش به اینکه قصه‌گوها و هنرپیشه‌هایی که این متون و آثار هومر را برای سرگرمی مردم به صحنه می‌آوردند، آن‌ها را برحسب ذوق خودشان تغییر می‌دادند، نسخه‌ای استاندارد از آثار دراماتیست‌های یونان را در آرشیو آتنی قرار می‌دهد. البته این تلاش‌ها را نمی‌توان کوششی در راه تصحیح متن به‌معنای اخص به‌شمار آورد؛ زیرا هدف این افراد جلوگیری از فساد بیشتر متن بود و نه تصحیح آنچه در دست است.{{سخ}}
تصحیح متن حماسه‌های هومر اولین بار در مصر و به دست زنودوت افسوسی، نخستین مدیر کتابخانهٔ اسکندریه، در دورهٔ هلنیسم (۲۸۱تا۳۲۳ ق.م) آغاز شد. او که متوجه اختلاف نسخه‌های گوناگون ایلیاد و ادیسه شده بود، به‌منظور بازسازی متن این حماسه‌ها به مقابلهٔ دستنویس‌های این دو اثر پرداخت. پس از او مدیران دیگر این کتابخانه همین راه را ادامه دادند. آریستوفون بیزانسی (حدود ۱۸۰تا۲۵۷ق.م)، علاماتی را اختراع کرد که در حاشیهٔ کتاب نوشته می‌شدند و به‌وسیلهٔ آن، نظر خودش را دربارهٔ متن به خواننده انتقال می‌داد. پس از او برجسته‌ترین شاگردش، آریستارخوس، آثار تعدادی از نویسندگان یونان باستان و حماسه‌های هومر را تصحیح کرد. البته هیچ‌کدام از این افراد از روش مشخصی در مقابله و تصحیح پیروی نمی‌کردند و کارهای آن‌ها ذیل «تصحیح ذوقی» طبقه‌بندی می‌شود.{{سخ}}
با سقوط تمدن یونان باستان، رکودی در فعالیت‌های مربوط به تصحیح متن در اروپا را شاهدیم. به‌طوری‌که تا حدود قرن چهارم بعد از میلاد، پیوند مشخصی بین فعالیت‌های رومیان و یونانیان در این زمینه موجود نیست؛ اما با روی‌کارآمدن قسطنتین (۲۸۰تا۳۳۷م) و آغاز پیشرفت مسیحیت بعد از معاهدهٔ میلان در بهار۳۱۳میلادی، دوران جدیدی در تصحیح متن در اروپا آغاز می‌شود که معلول تلاش علمای مسیحی برای تدوین متنی درخوراعتماد از انجیل بود. البته بعد از این تلاش‌ها به فاصلهٔ کمی، امپراوری روم فرو پاشید و با آغاز قرون وسطی، از قرن پنجم میلادی فرصت تعلیم و تعلم به‌کلی از بین رفت و تا قرن هفدهم میلادی فن تصحیح متن هم مانند دیگر تلاش‌های علمی به فراموشی سپرده شد.{{سخ}}
درواقع می‌توان انتشار کتاب «موریست ژان مبیون» با عنوان «De re diplomatica» در سال ۱۶۸۱میلادی را سرآغاز اصلی فن تصحیح متون در اروپا دانست. پس از انقلاب کبیر فرانسه، تحولی در حوزهٔ کتابداری پیش آمد. بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس که تا قبل از آن در مجموعه‌های خصوصی جای داشتند، به کتابخانه‌های دولتی منتقل شد و طبعاً دانشمندان به‌راحتی توانستند نسخی را که دردسترس نبود، مطالعه کنند. درواقع، تصحیح انتقادی به‌معنای واقعی کلمه مرهون تلاش سه عالم اروپایی در قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی است: امانوئل بکر، کارل لاخمان و فردریش ولف.


===اروپا<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>===
===جهان اسلام<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>===
 
مسلمانان از همان قرن اول و دوم هجری، به تصحیح متن توجه داشتند و شیوهٔ خاصی در تصحیح شعر و ادب و حدیث به‌کار می‌بردند؛ اما مدارک و اسناد دال بر این روش، به استثناء چند کتاب و رساله که مشخصاً به این موضوع می‌پردازد، در سراسر متون ادبی فارسی و عربی پراکنده است. ازاین‌رو کتاب‌های مربوط به تاریخچهٔ این علم، داستان را از فعالیت یونانیان باستان شروع کرده و بدون ذکر تاریخ تصحیح در جهان اسلام، یک‌باره به دوران رنسانس و تجدد در اروپا می‌پرند.{{سخ}}
گفته می‌شود نخستین تلاش‌ها دربارهٔ فن تصحیح متن در اروپا مربوط به یونان باستان است. پسیستراتوس، حکمران آتن در سدهٔ ششم قبل از میلاد، برای جلوگیری از فساد متون، دستور می‌دهد که یک نسخهٔ رسمی از متن حماسه‌های هومر تهیه شود. پس از او،  لایکرگوس، سیاستمدار و ناطق زبردست آتن در سدهٔ چهارم قبل از میلاد، با دانش به اینکه قصه‌گوها و هنرپیشه‌هایی که این متون و آثار هومر را برای سرگرمی مردم به صحنه می‌آوردند، آنها را بر حسب ذوق خودشان تغییر می‌دادند، نسخه‌ای استاندارد از آثار دراماتیست‌های یونان را در آرشیو آتنی قرار می‌دهد.  البته این تلاش‌ها را نمی‌توان کوششی در راه تصحیح متن به معنای اخص به شمار آورد زیرا هدف این افراد جلوگیری از فساد بیشتر متن بود و نه تصحیح آنچه در دست است.{{سخ}}
توجه مسلمانان به تحریف و دگرگونی کتب در قرآن نمونه دارد و مفسران برهمین‌اساس، از ابتدا به‌صورت شفاهی یا کتبی به جلوگیری از تحریف کلام، توجه مخصوص داشته‌اند. دلیل این امر شاید این باشد که متون مورد توجه مسلمان، متون دینی بوده‌اند و صحت آن‌ها نهایت اهمیت را داشت. به این آیه از قرآن توجه کنید:{{سخ}}
تصحیح متن حماسه‌های هومر اولین بار در مصر و به دست زنودوت افسوسی، نخستین مدیر کتابخانهٔ اسکندریه، در دورهٔ هلنیسم(۲۸۱-۳۲۳ ق. م.) آغاز شد. او که متوجه اختلاف نسخه‌های گوناگون ایلیاد و ادیسه شده بود، به منظور بازسازی متن این حماسه‌ها، به مقابلهٔ دستنویس‌های این دو اثر پرداخت. پس از او مدیران دیگر این کتابخانه این راه را ادامه دادند. آریستوفون بیزانسی(حدود ۲۵۷- ۱۸۰ ق. م.)، علاماتی را اختراع کرد که در حاشیهٔ کتاب نوشته می‌شدند و به وسیلهٔ آنها، نظر خودش را در مورد متن به خواننده انتقال می‌داد. پس از او، برجسته‌ترین شاگردش، آریستارخوس، آثار تعدادی از نویسندگان یونان باستان و حماسه‌های هومر را تصحیح کرد. البته هیچ‌ کدام از این افراد از روش مشخصی در مقابله و تصحیح پیروی نمی‌کردند و کارهای آنها ذیل «تصحیح ذوقی» طبقه‌بندی می‌شود.{{سخ}}
'''سورهٔ نساء آیهٔ ۴۶'''
با سقوط تمدن یونان باستان، شاهد رکودی در فعالیت‌های مربوط به تصحیح متن در اروپا هستیم به طوری که تا حدود قرن چهارم بعد از میلاد، پیوند مشخصی بین فعالیت‌های رومیان و یونانیان در این زمینه موجود نیست، اما با روی کار آمدن قسطنتین(۲۸۰-۳۳۷ م.) و آغاز پیشرفت مسیحیت بعد از معاهدهٔ میلان در بهار ۳۱۳ میلادی، دوران جدیدی در تصحیح متن در اروپا آغاز می‌شود که معلول تلاش علمای مسیحی برای تدوین متنی قابل اعتماد از انجیل بود. البته بعد از این تلاش‌ها به فاصلهٔ کمی، امپراوری روم فرو پاشید و با آغاز قرون وسطی، از قرن پنجم میلادی فرصت تعلیم و تعلم به کلی از بین رفت و تا قرن هفدهم میلادی فن تصحیح متن هم مانند دیگر تلاش‌های علمی به فراموشی سپرده شد.{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|«من الّذین هادوا یحرّفون الکلم عن مواضعه»}}
در واقع می‌توان انتشار کتاب «موریست ژان مبیون» با عنوان «De re diplomatica» در سال ۱۶۸۱ میلادی را سرآغاز اصلی فن تصحیح متون در اروپا دانست. پس از انقلاب کبیر فرانسه، تحولی در حوزهٔ کتابداری پیش آمد. بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس که تا قبل از آن در مجموعه‌های خصوصی جای داشتند، به کتابخانه‌های دولتی منتقل گردید و طبعا دانشمندان به راحتی توانستند نسخی را که در دسترس نبود، مطالعه کنند. در واقع، تصحیح انتقادی به معنای واقعی کلمه مرهون تلاش سه عالم اروپایی در قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی است: امانوئل بکر، کارل لاخمان و فردریش ولف.
پیامبر اکرم(ص) نیز از عرضه کردن قرآن به جبریل و توجه به صحت آن می‌گوید:
 
{{گفتاورد تزیینی|«کان یعرض القرآن علی جبریل فی کلّ سنةٍ مرةً، فلمّا کانت السنة الّتی قبِضَ فیها عرَضهُ علیه مرّتین.»}}
===جهان اسلام<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>===
علمای مسلمان در تصحیح متن، چند مطلب را مورد توجه خاص قرار می‌دادند:
 
* اختلاف در روایت
مسلمانان از همان قرون اول و دوم هجری، به تصحیح متن توجه داشته‌اند و شیوهٔ خاصی در تصحیح متون شعر و ادب و حدیث داشته‌اند؛ اما مدارک و اسناد دال بر وجود این روش، به استثناء چند کتاب و رساله که مشخصا به این موضوع اختصاص دارند، در سراسر متون ادبی فارسی و عربی پراکنده است. به همین خاطر است که کتاب‌های مربوط به تاریخچهٔ این علم، داستان را از فعالیت یونانیان باستان شروع کرده و بدون ذکر تاریخ تصحیح در جهان اسلام، یکباره به دوران رنسانس و تجدد در اروپا می‌پرند.{{سخ}}
* افتادگی یا سقط
توجه مسلمانان به تحریف و دگرگونی کتب در قرآن نمونه دارد و مفسرین بر همین اساس، از ابتدا به جلوگیری از تحریف کلام، به صورت شفاهی یا کتبی، توجه مخصوص داشته‌اند. دلیل این امر شاید این باشد که متون مورد توجه مسلمین، متون دینی بوده‌اند و صحت آنها نهایت اهمیت را داشت. به این آیه از قرآن توجه کنید:{{سخ}}
* تصحیف و تحریف
'''سورهٔ نساء آیهٔ ۴۶'''{{سخ}}
* تقدیم و تأخیر
{{گفتاورد تزیینی|
* تکرار و دوباره‌نویسی (الاعادة و التکرار)
«من الّذین هادوا یحرّفون الکلم عن مواضعه»}}
پیامبر اکرم(ص) نیز از عرضه کردن قرآن به جبریل و توجه به صحت آن می‌گوید:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|
«کان یعرض القرآن علی جبریل فی کلّ سنةٍ مرةً، فلمّا کانت السنة الّتی قبِضَ فیها عرَضهُ علیه مرّتین.»}}{{سخ}}
علمای مسلمان در تصحیح متن، چند مطلب را مورد توجه خاص قرار می‌دادند:{{سخ}}
* اختلاف در روایت{{سخ}}
* افتادگی یا سقط{{سخ}}
* تصحیف و تحریف{{سخ}}
* تقدیم و تاخیر{{سخ}}
* تکرار و دوباره‌نویسی(الاعادة و التکرار){{سخ}}
* اشتباه در کتابت و اعراب‌گذاری{{سخ}}
* اشتباه در کتابت و اعراب‌گذاری{{سخ}}
موارد مذکور، در فن تصحیح غربی هم مورد توجه بوده است و همین امر شاید دلیلی باشد بر اینکه عده‌ای گمان می‌کنند فن تصحیح از غرب به ایران آمده است. علمای مسلمان، نصّ نسخهٔ اساس را از آنچه که از راه بررسی نسخه‌های دیگر به دست آمده بود، متمایز می‌کردند و معمولا تصحیحاتی را که از متون جنبی گرفته بودند، با علامات ابداعی خاصی در حاشیهٔ کتاب قید می‌کردند.{{سخ}}
این نکات، در فن تصحیح غربی هم توجه می‌شده است و همین امر شاید دلیلی باشد براینکه عده‌ای گمان می‌کنند فن تصحیح از غرب به ایران آمده است. علمای مسلمان، نصّ نسخهٔ اساس را از آنچه که از راه بررسی نسخه‌های دیگر به‌دست آمده بود، متمایز می‌کردند و معمولاً تصحیحاتی را که از متون جنبی گرفته بودند، با علامات ابداعی خاصی در حاشیهٔ کتاب قید می‌کردند.{{سخ}}
محدّثین مسلمان مخصوصا به این امر توجه داشتند که اختلاف نسخ را از اختلاف روایت متن بازشناسند و روایات را در هم نیامیزند. این دقت و توجه ناشی از این بوده که در حدیث، نمی‌توان به این راضی شد که متنی که جلوی روی خواننده است، از نسخه‌ای تقریبا معتبر باشد؛ چرا که در علوم دینی در قضایای تفقه و فتوا باید به متونی محکم و درست استناد کند.{{سخ}}
محدّثین مسلمان مخصوصاً به این امر توجه داشتند که اختلاف نسخ را از اختلاف روایت متن بازشناسند و روایات را درهم نیامیزند. این دقت و توجه ناشی از این بوده که در حدیث، نمی‌توان به این راضی شد که متنی که جلوی روی خواننده است، از نسخه‌ای تقریبا معتبر باشد؛ چرا که در علوم دینی در قضایای تفقه و فتوا باید به متونی محکم و درست استناد کند.{{سخ}}
در آخر می‌توان گفت فن تصحیح در جهان اسلام از ابتدا وجود داشته و اینگونه نیست که از غرب وارد شده باشد. شاهدی دیگر بر این امر این است که تصحیحات اساتیدی چون فروزانفر، همایی، مدرس رضوی، محدث ارموی، بهمنیار و ... را – که در فرنگ زندگی نکرده‌اند و زبان‌های غربی را هم به درستی نمی‌دانستند – با بهترین تصحیحات غربیان در این زمینه برابری می‌کند.{{سخ}}
در آخر می‌توان گفت فن تصحیح در جهان اسلام از ابتدا وجود داشته و اینگونه نیست که از غرب وارد شده باشد. شاهدی دیگر بر این امر این است که تصحیحات اساتیدی چون فروزانفر، همایی، مدرس رضوی، محدث ارموی، بهمنیار و ... را که در فرنگ زندگی نکرده‌اند و زبان‌های غربی را هم به‌درستی نمی‌دانستند با بهترین تصحیحات غربیان در این زمینه برابری می‌کند.


===اولین قدم‌ها در دوران قاجار<ref name=''تاریخ قاجار''/>===
===اولین قدم‌ها در دوران قاجار<ref name=''تاریخ قاجار''/>===
====ورود چاپ سنگی به ایران ====
====ورود چاپ سنگی به ایران ====
چاپ سنگی در دوران فتحعلی‌شاه وارد ایران شد. اولین مباشران چاپ متون در این دوره، چندان توجهی به صحت متون منشر شده نداشتند؛ بلکه بیشتر برایشان خط و کاغذ و تصاویر کتاب مهم بود. اما نکته اینجاست که چاپ‌های اول متون به‌صورت سنگی در حکم نسخ خطی‌اند، زیرا به‌طور مستقیم از روی نسخه‌های خطی نوشته شده‌اند. گاهی این چاپ‌ها ارزش بالایی دارند، زیرا از روی نسخه‌هایی قدیمی نوشته شده‌اند که امروزه در دسترس نیست؛ هر چند که چاپ‌های سنگی بعدی عموماً از روی همان چاپ‌های قبل منتشر می‌شدند و اصالت چندانی ندارند. از آثاری که در این دوران منتشر شده‌اند، به چند نمونه اشاره می‌شود:
* '''دیوان انوری''': چاپ تبریز در سال ۱۲۶۶ه‍.ق
* '''شاهنامه''': چاپ تهران در سال ۱۲۶۷ه‍.ق به‌اهتمام «حاجی عبدالمحمد رازی». رازی در ۱۲۶۳ هجری در هند موفق به مطالعهٔ شاهنامهٔ چاپ ترنر ماکان در کلکته می‌شود و بعد از آن، شش نسخهٔ خطی به‌دست می‌آورد (۴ نسخهٔ هندی و ۲ نسخهٔ ایرانی). بعد از مقابلهٔ نسخ بر او معلوم می‌شود که چاپ ماکان بر پنج نسخه از شش نسخهٔ او برتری دارد؛ اما نسخهٔ ششم که ایرانی بوده و متعلق به ۵۰۰ سال قبل است، ابیاتی اضافه بر متن ماکان دارد. رازی هنگام چاپ کتاب، حدود ۲۰۰ بیت را بر متن می‌افزاید و حدود ۱۰۰ بیت را هم که ارزش خاصی نداشته‌اند حذف می‌کند. در مقدمهٔ این کتاب بحثی جالب در مورد ملحقات شاهنامه وجود دارد و مصحح با توجه به سستی اشعار و انقطاع آن‌ها از روند داستان شاهنامه نتیجه می‌گیرد که ابیات مذکور اصولاً از شاهنامه نیستند.
* '''ترجمهٔ تاریخ یمینی''': چاپ تهران در سال ۱۲۷۲ه‍.ق به‌کوشش «بهمن میرزا قاجار» و تصحیح «حبیب‌الدین محمد جرذاقانی».
* '''دیوان سنایی''': چاپ سال ۱۲۷۴ه‍.ق که نامی از مصحح آن ذکر نشده اما متن نسبتا صحیحی دارد؛ به طوری که استاد [[محمدتقی مدرس رضوی]] در چاپ دیوان سنایی خود همین چاپ را اساس کار قرار داده است.
* '''دیوان قاآنی''': چاپ تهران در ۱۲۷۴ه‍.ق که حدوداً ۴ سال بعد از فوت شاعر، به‌همراه اشعار «فروغی بسطامی»، به خط «محمدرضا کلهر» و به‌کوشش «جلال‌الدولهٔ قاجار» به‌چاپ رسیده است.
* '''دیوان ناصرخسرو''': چاپ تبریز در سال ۱۲۸۰ه‍.ق به خط «عسگر اردوبادی». نکتهٔ جالب در مورد این اثر این است که کاتب در انتهای کتاب از «اغلاط متعددهٔ آن که به‌علت نبودن نسخ متعدده پیش آمده»  عذر خواسته است و این از درک لزوم در اختیار داشتن بیش از یک نسخه برای چاپ متن حکایت می‌کند.
* '''قابوس‌نامه''': چاپ تهران در ۱۲۸۵ه‍.ق به‌اهتمام [[رضا قلی‌خان هدایت]]. یکی از مهمترین و بهترین آثار این دوره است که به‌سبب تسلط مصحح و خوبی نسخهٔ اصل، کم‌غلط از آب درآمده است.
* '''دیوان مسعود سعد''': چاپ تهران در سال ۱۲۹۶ه‍.ق به‌تصحیح و کوشش «سید ابوالقاسم خوانساری». این چاپ از روی تک‌نسخه‌ای مرغوب و صحیح در کتابخانهٔ اعتضادالسلطنه کار شده است.
* '''اسرارنامهٔ عطار''': چاپ تهران در ۱۲۹۸ه‍.ق به‌کوشش «عبدالغفار نجم‌الدوله». نجم‌الدوله از معدود کسانی است که در آن زمان به‌شیوهٔ علمی مبادرت به تصحیح متون کردند. طبق گفتهٔ خود او در چاپ اسرارنامه، ابتدا متن از روی چند نسخه جمع‌آوری و چاپ شده بود اما بعد نسخه‌ای کهنه و مغشوش به دست او می‌رسد که حدود ۳۰۰ بیت اضافه داشته است. او برای رفع این عیب، این ۳۰۰ بیت را در انتهای کتاب چاپ کرده و جای هر بیت را دقیقا با ذکر سطر و صفحه نشان داده است. کار نجم‌الدوله در این کتاب نمونه‌ای ارزشمند از دقت و امانت مصحح است.
* '''مثنوی علاءالدوله''': چاپ تهران در ۱۲۹۹ه‍.ق به‌تصحیح و تدوین «میرزا محمد طاهر مستوفی کاشانی». از شیوهٔ کار مصحح می‌توان به آشنایی او با اصول تصحیح پی برد؛ به‌عنوان مثال، مقابلهٔ چاپ‌های قبلی با نسخه‌ای قدیمی و مشخص کردن ابیات الحاقی، مشتمل بودن بر کشف‌الابیات که اولین نمونهٔ این کار محسوب می‌شود و اینکه کتاب دو غلط‌‌نامه دارد(یکی غلط‌نامهٔ متن و دیگری غلط‌نامهٔ کشف‌الابیات و خود غلط‌نامه). این چاپ، تا زمان چاپ «نیکلسون» معتبرترین چاپ مثنوی در ایران بود.
* '''کلیله و دمنهٔ امیرنظام''': چاپ تبریز به‌سال۱۳۰۵ه‍.ق به‌کوشش «کاظم الحسنی الحسینی الطباطبایی» و به دستور «امیرنظام گروسی». این چاپ هم تا قبل از چاپ استاد [[عبدالعظیم قریب]] ماخذ اهل تحقیق و تدریس به‌شمار می‌رفت.
* '''تاریخ بیهقی''': چاپ تهران در سال۱۳۰۷ه‍.ق به‌تصحیح یکی از فضلای زمان، [[ادیب پیشاوری]] که جزء بهترین متون چاپ سنگی به‌شمار می‌رود و به‌دلیل حواشی ارزشمند مصحح بر آن که بعضا هنوز هم قابل استنادند، ارزش بالایی دارد.
* '''مرصادالعباد''': به‌سال۱۳۱۴ه‍.ق و بازهم به‌کوشش «نجم‌الدوله». از ارزشمندترین متون چاپ سنگی که ذکر جمله‌ای از مصحح در مورد آن خالی از لطف نیست: '''«در تصحیح این نسخهٔ شریفه حقیر خیلی زحمت کشیده، چون عزیزالوجود است و کمیاب.»'''


چاپ سنگی در دوران فتحعلی‌شاه وارد ایران شد. اولین مباشران چاپ متون در این دوره، چندان توجهی به صحت متون منشر شده نداشتند، بلکه بیشتر برایشان خط و کاغذ و تصاویر کتاب مهم بود. اما نکته اینجاست که چاپ‌های اول متون به صورت سنگی در حکم نسخ خطی‌اند، زیرا به طور مستقیم از روی نسخه‌های خطی نوشته شده‌اند. گاهی این چاپ‌ها ارزش بالایی دارند، زیرا از روی نسخه‌هایی قدیمی نوشته شده‌اند که امروزه در دسترس نیست؛ هر چند که چاپ‌های سنگی بعدی عموما از روی همان چاپ‌های قبل منتشر می‌شدند و اصالت چندانی ندارند. از آثاری که در این دوران منتشر شده‌اند، به چند مورد اشاره می‌شود:{{سخ}}
====دوران مشروطه====
* '''دیوان انوری''': چاپ تبریز در سال ۱۲۶۶ ه. ق.  
جنبش مشروطه در زمان مظفرالدین شاه و آشفتگی‌های بعد از آن، اوضاع سیاسی و فرهنگی را به‌هم ریخت و در نتیجه تا اواخر دورهٔ احمدشاه، افتی در چاپ متون دیده می‌شود و بیشتر متون مهم در هند چاپ شده‌اند. از کتاب‌های معروف این دوره می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:{{سخ}}
* '''حافظ قدسی''': چاپ بمبئی در سال۱۳۲۲ ه. ق. به‌تصحیح و خطاطی «محمد القدسی الحسینی».
* '''تفسیر ابوالفتوح رازی''': چاپ سربی در مطبعهٔ شاهنشاهی به فرمان «مظفرالدین شاه قاجار» به‌سال۱۳۲۲ ه‍.ق به‌کوشش «محمد کاظم الحسنی الحسینی الطباطبایی» و با تصحیح «ملا داود ملاباشی قاضی‌زادهٔ صدخروی». این کتاب از جهت زیبایی و نفاست بر تمامی کتب قبل از خود برتری دارد. با مرگ «شاهزاده رکن‌الدوله» که درخواست چاپ کتاب را داشته است، کار چاپ کتاب بعد از جلد دوم متوقف می‌شود و بعدها در دوره‌ٔ پهلوی اول چاپ سه جلد دیگر ادامه می‌یابد.
* '''شاهنامهٔ امیربهادری''': معروف‌ترین شاهنامهٔ چاپ سنگی که در بحبوحهٔ انقلاب مشروطه، کار چاپ آن از ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۶ه‍.ق به‌طول انجامید. مباشر چاپ این کتاب، امیر بهادر جنگ بوده و مصحح آن «عبدالعلی موبد بیدگلی کاشانی» است. [[ادیب‌الممالک فراهانی]] هم مقدمه‌ای بر آن نگاشته است. این چاپ زیباترین چاپ سنگی فارسی است؛ اما در صحت متن آن تردید هست و حتی یک جا یک صفحه اضافه دارد که گویا ابیات آن سرودهٔ مصحح بوده است.
* '''کلیات سعدی''': چاپ بمبئی در ۱۳۲۷ه‍.ق به‌تصحیح «فصیح‌الملک شوریدهٔ شیرازی». روش کار شوریده بیشتر مبتنی بر اتکاء به نسخ خطی بوده است تا ذوق شخصی. در واقع این کتاب نوعی «تصحیح التقاطی» است که ذکری از مآخذ در آن نشده است. روش کار نشان می‌دهد که احتمالا مصحح با شیوه‌های اروپایی آشنا بوده است. این چاپ تا زمان چاپ فروغی، معتبرترین کلیات سعدی بود.


* '''شاهنامه''': چاپ تهران در سال ۱۲۶۷ ه. ق. به اهتمام «حاجی عبدالمحمد رازی». رازی در ۱۲۶۳ هجری در هند موفق به مطالعهٔ شاهنامهٔ چاپ ترنر ماکان در کلکته می‌شود و بعد از آن، شش نسخهٔ خطی به دست می‌آورد(۴ نسخهٔ هندی و ۲ نسخهٔ ایرانی). بعد از مقابلهٔ نسخ بر او معلوم می‌شود که چاپ ماکان بر پنج نسخه از شش نسخهٔ او برتری دارد اما نسخهٔ ششم که ایرانی بوده و متعلق به ۵۰۰ سال قبل می‌باشد، ابیاتی اضافه بر متن ماکان دارد. رازی هنگام چاپ کتاب، حدود ۲۰۰ بیت را بر متن می‌افزاید و حدود ۱۰۰ بیت را هم که ارزش خاصی نداشته‌اند حذف می‌کند. در مقدمهٔ این کتاب بحثی جالب در مورد ملحقات شاهنامه وجود دارد و مصحح با توجه به سستی اشعار و انقطاع آنها از روند داستان شاهنامه نتیجه می‌گیرد که ابیات مذکور اصولا از شاهنامه نیستند.
==تصحیح به چه معنا==
تعریف تصحیح براساس معرفی مصحح، روان‌تر روشن می‌شود:
* '''ترجمهٔ تاریخ یمینی''': چاپ تهران در سال ۱۲۷۲ ه. ق. به کوشش «بهمن میرزا قاجار» و تصحیح «حبیب‌الدین محمد جرذاقانی».  
کسی که در نقطه «اکنون» ایستاده و مسیر پرپیچ‌وخمی را که هر متن کهن از آن گذر کرده تا به روزگار کنونی برسد، زیرنظر گرفته است؛ آن متن هرچه پیش‌تر آمده و مسیر طولانی‌تری را پیموده باشد، از اصل خود دورتر شده و مشخصات تازه‌ای یافته و پاره‌ای از خصائص خود را در درازنای مسیر ترک گفته است؛ اینک مصحح می‌کوشد تا آن متن را بااحتیاط از همین راهی که آمده بازگرداند و در هر منزل آنچه بر آن بسته‌اند، فروبهلد و آنچه از آن فوت شده است، برگیرد و به‌همراه ببرد؛ باشد که بدین‌سان متن مدنظر را به هیئت اصلی‌اش نزدیک و نزدیک‌تر سازد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://manuscripts.ir/fa/center-news/90-news/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA/510-%D8%AA%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD-%D9%85%D8%AA%D9%88%D9%86-%D9%83%D9%87%D9%86-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85%D8%8C-%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%87%D8%A7|عنوان= مفهوم، عناصر و روش‌های تصحیح}}</ref>{{سخ}}
تکامل روش‌های تصحیح متون، حاصل پژوهش‌های تجربیِ مصححان طی مدت‌های طولانی است و تعریف حد و مرز این فن و ترجیح روشی بر روش دیگر بیشتر در گرو نتیجه‌ای بوده که از این پژوهش‌ها حاصل شده است؛ یعنی به‌دست‌دادن متنی هرچه معتبرتر.


'''دیوان سنایی''': چاپ سال ۱۲۷۴ ه. ق. که نامی از مصحح آن ذکر نشده اما متن نسبتا صحیحی دارد؛ به طوری که استاد [[محمدتقی مدرس رضوی]] در چاپ دیوان سنایی خود همین چاپ را اساس کار قرار داده است.
===مراحل تصحیح متون<ref name=''زرین‌کوب الف''/>===
[[عبدالحسین زرین‌کوب]] تصحیح متون را اساس هر نوع دیگر از انواع نقادی همچون تاریخی، ذوقی یا لغوی می‌داند؛ چراکه بدون آن، هیچ نکته‌ای را نمی‌توان به‌درستی از آثار قدما استنباط کرد. به‌نظر او نقد متون یعنی اینکه منتقد از طریق علم، تحقیق کند که صورت و شکل اصلی و واقعی هر کلمه و عبارت در کتاب چه بوده است، نه‌اینکه فقط صورتی مقبول از اثر ارائه دهد. تفاوت در چیست؟! ممکن است نسخه‌نویسان از بی‌دقتی یا فضولی، کلمه‌ای را به مترادف آن تبدیل کرده یا عبارتی را به‌گمان‌اینکه حذفش خللی به مطلب وارد نمی‌کند، حذف کرده باشند.


* '''دیوان قاآنی''': چاپ تهران در ۱۲۷۴ ه. ق. که حدودا ۴ سال بعد از فوت شاعر، به همراه اشعار «فروغی بسطامی»، به خط «محمدرضا کلهر» و به کوشش «جلال‌الدولهٔ قاجار» به چاپ رسیده است.
====ضبط====
محقق باید تمام نسخ خطی موجود از اثر را فراهم آورد و اگر ممکن نیست لااقل باید به تمام نسخه‌هایی که گمان می‌رود نسخه‌بدل‌های اصیل و قدیم را دربر دارد، دسترسی پیدا کرده؛ سپس آن‌ها را باهم مقابله کند. مصحح باید تمام اختلاف‌های بین نسخ تحت بررسی را در جزئی‌ترین نکته‌ها ثبت کند. در این کار باید کاملاً دقیق و امانت‌دار باشد و بداند که لازم است نسخه‌ای که به‌طریق مقابله تهیه می‌کند، رونویس کامل و بی‌عیب تمام نسخه‌های اصلی باشد. گام بعدی طبقه‌بندی نسخه‌هاست که از طریق تطبیق و مقایسهٔ اشتباه‌های مشترک و زیادت‌ها و نقصان‌های مشابه صورت می‌گیرد. اگر این گام از تحقیق به‌درستی برداشته شود، چه‌بسا که مصحح به این نتیجه برسد که چند نسخه از روی یک نسخه رونویسی شده‌ است. در این صورت مقابله با یک‌یک آن نسخ ضرورتی ندارد و کافی است که نسخهٔ اصل به‌دست آید. درضمن باید روشن کند که آیا مؤلف در حیات خود کتاب را به دو روایت مختلف نوشته یا تجدیدنظری در آن صورت داده است یا خیر؟ درنهایت مصحح می‌تواند نسب‌نامهٔ(genealogie) نسخه‌ها را تهیه کند و مرحلهٔ ضبط را سربلند به‌پایان برد.


* '''دیوان ناصرخسرو''': چاپ تبریز در سال ۱۲۸۰ ه. ق. به خط «عسگر اردوبادی». نکتهٔ جالب در مورد این اثر این است که کاتب در انتهای کتاب از «اغلاط متعددهٔ آن که به خاطر نبودن نسخ متعدده پیش آمده»  عذر خواسته است و این از درک لزوم در اختیار داشتن بیش از یک نسخه برای چاپ متن حکایت می‌کند.  
====تصحیح(Emendation)====
در این مرحله، کار مصحح به‌مثابهٔ پل‌زدن می‌ماند که نسخه یا نسخ اصیل موجود را به «امّ‌النّسخ»، یعنی همان نسخه‌ای که به خط مؤلف اصلی کتاب است، ارتباط می‌دهد؛ مثلاً اگر مصحح در اثر به عبارتی برخورد که معنی محصلی ندارد یا شعری می‌بیند که از جهت وزن و قافیه معیوب است و... باید با دقت و وسواسِ تمام در صدد اصلاح برآید؛ به این صورت که تمامیِ وجوه احتمالی عبارت مشکل‌دار را یادداشت کند و با کمک کتب لغت، الفاظ مترادف، مراجعه به کاربردهای زبانی آن دوره و طرز تداول لغت و معنی مزبور در آثار مشابه معاصر یا متقدم و متأخر اثر، وجه صحیح عبارت مجهول را بیابد. این مرحله علاوه‌بر دقت ریاضی، ذوق سلیم و سلیقهٔ مستقیم می‌خواهد؛ البته نه به‌معنای حدس و ظن و قیاس صرف. مصحح اگر در مسائل علمی مندرج در کتاب، کاملاً وارد نباشد، نمی‌تواند صورتی صحیح و نزدیک به آنچه مدنظر مؤلف بوده برای این نمونه‌های مشکوک بیابد.{{سخ}}
تحریف‌ها و ناروایی‌هایی که اصلاح آن‌ها در این مرحله، تکلیف اصلیِ مصحح است، همه از یک گونه نیست؛ بعضی الحاقات یا افتادگی‌هایی است که نسخه‌نویس از عمد در نسخه وارد می‌کند و برخی دیگر تصحیف‌ها و تغییراتی است ناشی از بی‌سوادی یا بی‌دقتی کاتب. توجه به نوع این غلط‌ها برای محقق بسیار ضروری است.


* '''قابوس‌نامه''': چاپ تهران در ۱۲۸۵ ه. ق. به اهتمام [[رضا قلی خان هدایت]]. یکی از مهمترین و بهترین آثار این دوره است که به خاطر تسلط مصحح و خوبی نسخهٔ اصل، کم‌غلط از آب درآمده است.
===مسائل و مشکلات تصحیح متون از دیدگاه [[ایرج افشار]]<ref name=''مشکلات افشار''>{{یادکرد ژورنال| نام خانوادگی=افشار|عنوان=مسائل نقل و تصحیح متن‌های فارسی و مشکل حفظ اصالت نسخه‌های خطی|ژورنال= نامهٔ بهارستان|شماره= ۱۱و۱۲|صفحات= ۱۷۹تا۱۸۸}}</ref>===
====ناشناخته‌ماندن نسخه‌های معتبر====
اساسی‌ترین مشکل در ارائهٔ متنی مصحح و متقن، همین است. به‌طورمثال، قدیمی‌ترین نسخهٔ شناخته‌شده از شاهنامه، مورخ ۶۱۴قمری است و مصححان شاهنامه قبل از [[جلال خالقی مطلق]]، ناچار بودند از نسخه‌های کتابت‌شده در قرن هشتم‌به‌بعد استفاده کنند. این است که برای تصحیح اساسی آثار سنایی و خیام و سعدی و مولوی و حافظ و دیگر شاعران و مورخان و ادیبان قدیم زبان فارسی معمولاً در حسرت یافتن نسخه‌ای مضبوط و صحیح باید به‌انتظار ماند.  


* '''دیوان مسعود سعد''': چاپ تهران در سال ۱۲۹۶ ه. ق. به تصحیح و کوشش «سید ابوالقاسم خوانساری». این چاپ از روی تک‌نسخه‌ای مرغوب و صحیح در کتابخانهٔ اعتضادالسلطنه کار شده است.  
====رسم‌الخط کتابت نسخه‌ها====
 
شیوهٔ کتابت نسخه‌ها از این منظر، تابع دو عامل زمانی و منطقه‌ای است. [[جلال متینی]] در پژوهشی، سه دوره را در کتابت نسخ کهن فارسی برشمرده است. بر این اساس، نه‌تنها میان خط چند نسخه از یک متن، برحسب زمان تفاوت است؛ بلکه میان چند نسخهٔ هم‌زمان هم اگر مربوط به مناطق مختلفی باشند، اختلاف‌های آشکار می‌توان یافت که مثلاً ناشی از ضبط لهجه‌ای کلمات است. گذشته از این، حتی اگر چند نسخه از یک متن به خط کاتبی واحد باشد، بازهم ممکن است وحدت رسم‌الخط نداشته باشند. ظاهراً هیچ کاتبی خود را مقید به متابعت از روش یکنواخت کتابت نمی‌دیده است. افشار پیشنهاد می‌کند طریقهٔ املای آثار در دو حالت عنوان شود:
* '''اسرارنامهٔ عطار''': چاپ تهران در ۱۲۹۸ ه. ق. به کوشش «عبدالغفار نجم‌الدوله». نجم‌الدوله از معدود کسانی است که در آن زمان به شیوهٔ علمی مبادرت به تصحیح متون کردند. طبق گفتهٔ خود او در چاپ اسرارنامه، ابتدا متن از روی چند نسخه جمع‌آوری و چاپ شده بود اما بعد نسخه‌ای کهنه و مغشوش به دست او می‌رسد که حدود ۳۰۰ بیت اضافه داشته است. او برای رفع این عیب، این ۳۰۰ بیت را در انتهای کتاب چاپ کرده و جای هر بیت را دقیقا با ذکر سطر و صفحه نشان داده است. کار نجم‌الدوله در این کتاب نمونه‌ای ارزشمند از دقت و امانت مصحح است.
* صورت عمومی و کلی نگارش از حیث اتصال و انفصال کلمات، اعمال اعراب و اشکال و... . از این نوع مسائل می‌توان به نقطه‌گذاری اشاره کرد. مثلاً در قدیم رایج بوده که متن را بی‌نقطه بنویسند؛ خصوصاً در نامه‌ها و به این دلیل که خوانندهٔ نامه به بی‌سوادی منسوب نشود. از سوی دیگر، نقطه‌گذاری در پایان جملات در همهٔ نسخ رعایت نشده است و مشکل مصحح متون این است که دربارهٔ نسخ بدون نقطه، نقطه‌ها را کجا بگذارد که معنای متن عوض نشود.  
 
* مباحثی که مشخصاً به‌شیوهٔ نگارش و ضبط حروف مربوط است؛ مانند چندگونگی کتابت «آ» و علائم و نقطه‌هایی که زیر حروف یا در دل آن‌ها گذاشته می‌شود. نظیر کتابت چهار حرف خاص زبان فارسی (پ،چ،ژ-گ) که در نسخه‌های قرون متوالی، سه حرف اول را گاه با یک نقطه و گاه سه نقطه و حرف چهارم را با سه نقطه بر روی سرکش یا زیر سرکش می‌نوشته‌اند.
* '''مثنوی علاءالدوله''': چاپ تهران در ۱۲۹۹ ه. ق. به تصحیح و تدوین «میرزا محمد طاهر مستوفی کاشانی». از شیوهٔ کار مصحح می‌توان به آشنایی او با اصول تصحیح پی برد؛ به عنوان مثال، مقابلهٔ چاپ‌های قبلی با نسخه‌ای قدیمی و مشخص کردن ابیات الحاقی، مشتمل بودن بر کشف‌الابیات که اولین نمونهٔ این کار محسوب می‌شود و اینکه کتاب دو غلط‌‌نامه دارد(یکی غلط‌نامهٔ متن و دیگری غلط‌نامهٔ کشف‌الابیات و خود غلط‌نامه). این چاپ، تا زمان چاپ «نیکلسون» معتبرترین چاپ مثنوی در ایران بود.
 
* '''کلیله و دمنهٔ امیرنظام''': چاپ تبریز به سال ۱۳۰۵ ه. ق. به کوشش «کاظم الحسنی الحسینی الطباطبایی» و به دستور «امیرنظام گروسی». این چاپ هم تا قبل از چاپ استاد [[عبدالعظیم قریب]] ماخذ اهل تحقیق و تدریس به شمار می‌رفت.
* '''تاریخ بیهقی''': چاپ تهران در سال ۱۳۰۷ ه. ق. به تصحیح یکی از فضلای زمان، [[ادیب پیشاوری]] که جزء بهترین متون چاپ سنگی به شمار می‌رود و به دلیل حواشی ارزشمند مصحح بر آن که بعضا هنوز هم قابل استنادند، ارزش بالایی دارد.
 
* '''مرصادالعباد''': به سال ۱۳۱۴ ه. ق. و باز هم به کوشش «نجم‌الدوله». از ارزشمندترین متون چاپ سنگی که ذکر جمله‌ای از مصحح در مورد آن خالی از لطف نیست: '''«در تصحیح این نسخهٔ شریفه حقیر خیلی زحمت کشیده، چون عزیزالوجود است و کمیاب.»'''
 
====دوران مشروطه====
 
جنبش مشروطه در زمان مظفرالدین شاه و آشفتگی‌های بعد از آن، اوضاع سیاسی و فرهنگی را به هم ریخت و در نتیجه تا اواخر دورهٔ احمدشاه، افتی در چاپ متون دیده می‌شود و بیشتر متون مهم در هند چاپ شده‌اند. از کتاب‌های معروف این دوره می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:{{سخ}}
* '''حافظ قدسی''': چاپ بمبئی در سال ۱۳۲۲ ه. ق. به تصحیح و خطاطی «محمد القدسی الحسینی».
 
* '''تفسیر ابوالفتوح رازی''': چاپ سربی در مطبعهٔ شاهنشاهی به فرمان «مظفرالدین شاه قاجار» به سال ۱۳۲۲ ه. ق. به کوشش «محمد کاظم الحسنی الحسینی الطباطبایی» و با تصحیح «ملا داود ملاباشی قاضی‌زادهٔ صدخروی». این کتاب از جهت زیبایی و نفاست بر تمامی کتب قبل از خود برتری دارد. با مرگ «شاهزاده رکن‌الدوله» که درخواست چاپ کتاب را داشته است، کار چاپ کتاب بعد از جلد دوم متوقف می‌شود و بعدها در دوره‌ٔ پهلوی اول چاپ سه جلد دیگر ادامه می‌یابد.
 
* '''شاهنامهٔ امیربهادری''': معروف‌ترین شاهنامهٔ چاپ سنگی که در بحبوحهٔ انقلاب مشروطه، کار چاپ آن از ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۶ ه. ق. به طول انجامید. مباشر چاپ این کتاب، امیر بهادر جنگ بوده و مصحح آن «عبدالعلی موبد بیدگلی کاشانی» است. [[ادیب‌الممالک فراهانی]] هم مقدمه‌ای بر آن نگاشته است. این چاپ زیباترین چاپ سنگی فارسی است اما در صحت متن آن تردید هست و حتی یک جا، یک صفحه اضافه دارد که گویا ابیات آن سرودهٔ مصحح بوده است.
* '''کلیات سعدی''': چاپ بمبئی در ۱۳۲۷ ه. ق. به تصحیح «فصیح‌الملک شوریدهٔ شیرازی». روش کار شوریده بیشتر مبتنی بر اتکاء به نسخ خطی بوده است تا ذوق شخصی. در واقع این کتاب نوعی «تصحیح التقاطی» است که ذکری از مآخذ در آن نشده است. روش کار نشان می‌دهد که احتمالا مصحح با شیوه‌های اروپایی آشنا بوده است. این چاپ تا زمان چاپ فروغی، معتبرترین کلیات سعدی بود.


==بزرگان فن تصحیح==
==بزرگان فن تصحیح==
===جهان غرب===
===جهان غرب===
====آگوست امانوئل بکر(۱۷۸۵تا۱۸۷۱م.)====
او در حدود ۴۰۰ نسخه از آثار نویسندگان یونان و روم باستان را باهم سنجید و توانست برای اولین بار این دستنویس‌ها را طبقه‌بندی کند و مشخص کند که هر نسخه از روی کدام نسخهٔ دیگر نوشته شده است.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>


====آگوست امانوئل بکر(۱۷۸۵-۱۸۷۱ م.)====
====کارل لاخمان(۱۷۹۳تا۱۸۵۱ م.)<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>====
نه‌تنها دنبالهٔ کار بکر را گرفت؛ بلکه نشان داد که با مقایسهٔ روشمند نسخه‌های خطی ممکن است اطلاعات دقیقی در مورد نسخهٔ مادر آن‌ها به‌دست آید. یکی از معروفترین آثار لاخمان، بررسی و تصحیح یکی از متون لاتین به نام «طبیعت چیزها» است. این کتاب اثر شاعر و فیلسوف رومی، «تیتوس لوکرتیوس کاروس»(قرن اول قبل از میلاد) است. لاخمان در این بررسی ثابت کرد که خصوصیات سه دستنویس معروف این اثر نشان می‌دهد که اولا هر سهٔ آن‌ها از روی یک نسخهٔ اصل نوشته شده‌اند، درثانی او در بررسی خود، تعداد صفحات نسخهٔ اصلی و تعداد سطر هر صفحهٔ آن را کشف کرد.{{سخ}}
دستاورد اصلی لاخمان این بود که با دقت در خصوصیات نسخه‌ها ممکن است هم برای آن‌ها شجره‌نامه‌ای تعیین کرد و هم با توجه به شجرهٔ نسب نسخه‌ها و مقایسهٔ ضبط‌های آن‌ها، متن مورد نظر را تا حدودی از تحریف و تصحیف پیراست به‌طوری‌که اعتبار نسبی آن از اعتبار قدیم‌ترین نسخه‌های موجود بیشتر باشد. درواقع، هدف مصحح از نظر لاخمان این نیست که به نسخهٔ اصلی اثر دسترسی پیدا کند؛ چرا که فاصلهٔ زمانی بین نسخهٔ اصل و نسخه‌های در دست از برخی آثار، معمولاً به‌قدری زیاد است که تلاش در بازسازی نسخهٔ اصل نویسنده اصولاً کار بیهوده‌ای است (مثلاً دربارهٔ آثار «هومر» بین قدیم‌ترین نسخهٔ موجود «ایلیاد» که در کتابخانهٔ سن‌مارکوی ونیز نگه‌داری می‌شود با زمان حیات هومر چیزی در حدود ۱۸۰۰ سال است).{{سخ}}
شیوهٔ لاخمان به ذوق و اجتهاد مصحح در این فن بهای بسیار می‌دهد، اما بعد از لاخمان، برخی از پیروان او کوشیدند که سیستم طبقه‌بندی نسخه‌ها را تقریبا به‌صورتی ماشینی و مکانیکی درآورند و دخالت ذوق و استنباط مصحح را به حداقل کاهش دهند. البته تلاش این عده به جایی نرسید و امروزه مصححین غربی، تقریبا به اجماع معتقدند که تصحیح متن بدون دخالت استنباط، ذوق، تجربه و اجتهاد مصحح، امکان‌پذیر نیست. '''ژوزف بدیه''' (۱۸۶۴تا۱۹۳۸م)، معروف‌ترین دانشمندی بود که با لاخمان مخالفت کرد. شیوهٔ پیشنهادی او مبتنی بر انتخاب یک نسخه به‌عنوان نسخهٔ اساس بود. این نسخه باتوجه‌به‌ دلایل علمی مطمئن مانند خصوصیات صرفی و نحوی برگزیده می‌شود و مصحح موظف است جز در اندک نمونه‌هایی که نسخهٔ اساس، غلط فاحش دارد، از آن بدون چون و چرا پیروی کند. شیوهٔ بدیه هنوز پیروانی اندک دارد.


او در حدود ۴۰۰ نسخه از آثار نویسندگان یونان و روم باستان را با هم سنجید و توانست برای اولین بار این دستنویس‌ها را طبقه‌بندی کند و مشخص نماید که هر نسخه از روی کدام نسخهٔ دیگر نوشته شده است.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
====فردریش آگوست وولف (۱۷۵۹تا۱۸۲۴م)====
فیلولوژیست (متن‌شناس یا لغت‌شناس) آلمانی است که این رشته را برای اولین بار در دانشگاه گوتینگن پایه‌گذاری کرد. نظریات او بیشتر در سخنرانی‌هایش بیان می‌شد و شاگردانش آن‌ها را به‌ارث بردند. طی سال‌های ۱۷۷۹تا۱۷۸۳ او چاپی را از سمپوزیوم افلاطون منتشر کرد که تا مدت‌ها منبعی اساسی بود. ولف، دانش فیلولوژی را به‌صورت خیلی گسترده تحت عنوان «دانش ذات انسان آن گونه که در روزگار باستان بازنمایی شده است» تعریف می‌کند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Wolf,_Friedrich_August/|عنوان= زندگی‌نامهٔ فردریش ولف}}</ref>


====کارل لاخمان(۱۷۹۳-۱۸۵۱ م.)<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>====
====دیمیتری سرگی‌یویچ لیخاچف (۱۷۵۹تا۱۸۲۴م)====
یکی از معروف‌ترین متخصصین تصحیح متن در روسیه بود. کتاب او با عنوان «Textology» در میان مصصحین روسی نفوذ گسترده‌ای دارد. دانشمندان روسی که شاهنامهٔ فردوسی را تصحیح کردند، تحت تاثیر آرا و افکار او بودند. به‌نظر لیخاچف، بررسی تاریخ نسخ، یعنی آشنایی با شرایط تولید آن‌ها و خصوصیات کاتبان و صاحبانشان، اهمیت زیادی دارد. لیخاچف از این نظر هم‌رأی با برخی نظریه‌پردازان ایتالیایی است که معتقدند مصحح باید قبل از شروع کار، کلیهٔ اطلاعات مربوط به دست‌نویس را مورد مطالعهٔ دقیق قرار دهد. نکتهٔ اساسی دیگر مد نظر او، این است که مصحح نباید متن تدوین‌های گوناگون یک اثر واحد را در هم آمیزد.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>


نه تنها دنبالهٔ کار بکر را گرفت، بلکه نشان داد که با مقایسهٔ روشمند نسخه‌های خطی ممکن است اطلاعات دقیقی در مورد نسخهٔ مادر آنها به دست آید. یکی از معروفترین آثار لاخمان، بررسی و تصحیح یکی از متون لاتین به نام «طبیعت چیزها» است. این کتاب اثر شاعر و فیلسوف رومی، «تیتوس لوکرتیوس کاروس»(قرن اول قبل از میلاد) است. لاخمان در این بررسی ثابت کرد که خصوصیات سه دستنویس معروف این اثر نشان می‌دهد که اولا هر سهٔ آنها از روی یک نسخهٔ اصل نوشته شده‌اند، ثانیا او در بررسی خود، تعداد صفحات نسخهٔ اصلی و تعداد سطر هر صفحهٔ آن را کشف کرد.{{سخ}}
[[پرونده:R.s.nicholson.jpg|250px|thumb|بندانگشتی|چپ|<center>'''رینولد الین نیکلسون، مصحح و مفسر بزرگ مثنوی'''</center>]]
دستاورد اصلی لاخمان این بود که با دقت در خصوصیات نسخه‌ها ممکن است هم برای آنها شجره‌نامه‌یی تعیین کرد و هم با توجه به شجرهٔ نسب نسخه‌ها و مقایسهٔ ضبط‌های آنها، متن مورد نظر را تا حدودی از تحریف و تصحیف پیراست به طوری که اعتبار نسبی آن از اعتبار قدیم‌ترین نسخه‌های موجود بیشتر باشد. در واقع، هدف مصحح از نظر لاخمان این نیست که به نسخهٔ اصلی اثر دسترسی پیدا کند؛ چرا که فاصلهٔ زمانی بین نسخهٔ اصل و نسخه‌های در دست از برخی آثار، معمولا به قدری زیاد است که تلاش در بازسازی نسخهٔ اصل نویسنده اصولا کار بیهوده‌ای است(مثلا در مورد آثار «هومر» بین قدیم‌ترین نسخهٔ موجود «ایلیاد» که در کتابخانهٔ سن‌مارکوی ونیز نگه‌داری می‌شود با زمان حیات هومر چیزی در حدود ۱۸۰۰ سال است).{{سخ}}
====رینولد الین نیکلسون (۱۸۶۸تا۱۹۴۵م)====
شیوهٔ لاخمان به ذوق و اجتهاد مصحح در این فن بهای بسیار می‌دهد، اما بعد از لاخمان، برخی از پیروان او کوشیدند که سیستم طبقه‌بندی نسخه‌ها را تقریبا به صورتی ماشینی و مکانیکی درآورند و دخالت ذوق و استنباط مصحح را به حداقل کاهش دهند. البته تلاش این عده به جایی نرسید و امروزه مصححین غربی، تقریبا به اجماع معتقدند که تصحیح متن بدون دخالت استنباط، ذوق، تجربه و اجتهاد مصحح، امکان‌پذیر نیست. '''ژوزف بدیه'''(۱۸۶۴-۱۹۳۸ م.)، معروف‌ترین دانشمندی بود که با لاخمان مخالفت کرد. شیوهٔ پیشنهادی او مبتنی بر انتخاب یک نسخه به عنوان نسخهٔ اساس بود. این نسخه با توجه به دلایل علمی قابل اطمینان مانند خصوصیات صرفی و نحوی برگزیده می‌شود و مصحح موظف است جز در مواردی اندک که نسخهٔ اساس، غلط فاحش دارد، از آن بدون چون و چرا پیروی کند. شیوهٔ بدیه هنوز پیروانی اندک دارد.
خاورشناس و اسلام‌شناس فقید انگلیسی و مترجم، شارح و مصحح آثار عرفان اسلامی به‌زبان انگلیسی است. از میان آثار متعدد او در این زمینه، تصحیح مثنوی معنوی مولانا ارزشمندترین اثرش محسوب می‌شود. قبل از اقدام او به‌تصحیح انتقادی مثنوی، هیچ‌کس را نه در ایران و نه در دیگر کشورها نمی‌شناسیم که بار مسئولیتی به این سنگینی را با دقت کم‌نظیر و حوصلهٔ تمام و عشق وافر بر دوش گرفته باشد و با موفقیت و امانت تمام و کمال به‌پایان برده باشد. همهٔ آنان که با مثنوی سر و کار دارند، می‌دانند که انتخاب یکی از چند نسخهٔ بدل، در بسیاری از موارد در مورد مثنوی، شدنی نیست. سرودن مثنوی از آغاز تا انجام، چیزی حدود ده تا پانزده سال طول کشیده است و احتمال تجدید نظر شخص مولانا جلال‌الدین را در این مدت نمی‌توان از نظر دور داشت؛ همچنین احتمالی قوی وجود دارد که مریدان و اصحابی که ابیات تازه سروده را برای خود ضبط می‌کرده‌اند، از این تجدید نظرها بی‌خبر مانده باشند. تمامی این‌ها و نکات فراوان دیگر، به متنی می‌انجامد که تصحیح آن، همتی عظیم می‌طلبد. نیکلسون در تصحیح مثنوی، خود را از اعمال سلیقهٔ شخصی بر حذر می‌دارد و اختلاف قرائات نسخ خطی را در زیر صفحه به دست خواننده می‌دهد. او بعدها که بر نسخ قدیم‌تر مثنوی دست پیدا کرد، نظرات جدید خود را به‌صورت ضمیمهٔ اصلاحی و پس از آن در شرح خود بر مثنوی منعکس ساخت.<ref name=''لاهوتی نیکلسون''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= لاهوتی|عنوان= مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون|ژورنال= کلک| شماره= ۸۵و۸۶|صفحات=۵۹۱تا۶۰۰}}</ref>


====فردریش آگوست وولف(۱۷۵۹-۱۸۲۴ م.)====
===قلمروی زبان فارسی===
====[[محمد قزوینی]] (۱۲۵۶تا۱۳۲۸ش)====
تصحیح انتقادی متون به‌شیوهٔ امروزین با نام علامه [[محمد قزوینی]] گره خورده است. اشراف او بر تاریخ، فرهنگ و ادب ایران، سبب‌ساز تألیف و تحقیق و تصحیح آثار ارجمندی شد که امروز، پس از گذشت چندین دهه یگانه منبع و مآخذ درباب تحقیق است. به‌نظر می‌رسد مهمترین خصیصهٔ کار قزوینی در تصحیح متون، دقت اوست. دقت در تنظیم مطلب، که آن را چگونه تنظیم کنند و بعد توضیح یک یک موارد تنظیم‌شده و بعد از آن، دقت در هر مسئله‌ای که مطرح می‌کند. علاوه‌بر این، قزوینی سبک‌شناس متبحری بود که سبک آثار را نه از روی فرمول‌های جدید، بلکه از شم قوی زبانی خود و از کثرت ممارست در قرائت متون کسب کرده بود. این تبحر از اینجا سرچشمه می‌گرفت که ایشان، امهات متون را در هریک از شاخه‌های علمی از نظر گذرانده بود. از آثاری که به‌کوشش این مصحح بزرگ تدوین شده‌ است.<ref name=''قزوینی فتوحی''>{{یادکرد ژورنال|عنوان=علامه قزوینی و تصحیح متون (گفت‌وگو با استاد محمد روشن، محمود عابدی، عباس ماهیار و محمود فتوحی)|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|شماره=۲۲|صفحات=۳تا۱۱}}</ref>:
* '''مقدمهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری''': به‌سال۱۳۱۳ ه‍.ش در صفحه‌های ۱تا۶۴ جلد دوم «بیست مقالهٔ قزوینی»، به‌اهتمام [[عباس اقبال آشتیانی]] در تهران منتشر شد. قزوینی در تصحیح این متن، نه نسخه از دیباچه را مقابله کرده بود.
* '''تاریخ جهان‌گشای جوینی''': در میان متون منثوری که قزوینی تصحیح کرده است، این اثر دقیق‌ترین و صحیح‌ترین اثر اوست. احاطهٔ مرحوم قزوینی به شعر عربی و پیدا کردن اشعار نادر مذکور در لابلای این اثر مثال‌زدنی است. او بیست و پنج سال از عمر خود را صرف تصحیح این کتاب نمود. پیشنهاد این کار را «ادوارد براون» انگلیسی به قزوینی داد و او نیز با سعی و تلاشی منحصربه‌فرد آن را به‌انجام رساند.{{سخ}}
* '''دیوان حافظ''': چاپ سال ۱۳۲۰شمسی در تهران که تقریبا می‌توان گفت کار علامه ‌قزوینی در تصحیح اشعار حافظ، بهترین تصحیحی است که از دیوان حافظ موجود است. بعد از تصحیح قزوینی بر اشعار حافظ، تصحیح‌های دیگری هم به‌قلم ادبایی مانند [[پرویز ناتل خانلری]] یا [[ه‍.ا.سایه]] از دیوان حافظ چاپ شده است؛ اما با وجود برتری‌هایی که مخصوصاً تصحیح خانلری دارد، همهٔ اصحاب ذوق بر این قول اتفاق دارند که کار خانلری گرفتاری‌هایی دارد که در تصحیح قزوینی کمترند.{{سخ}}
از [[محمد قزوینی]]، تصحیح‌های متعدد دیگر نیز چاپ شده است که «تذکرهٔ لباب‌الالباب» عوفی، «تفسیر ابوالفتوح رازی»، «المعجم فی معاییر اشعار العجم» شمس قیس رازی، «چهارمقاله» عروضی سمرقندی با حواشی مبسوط و «جامع‌التواریخ» نمونه‌ای از آن‌هاست.<ref name=''ملک ابومنصوری''>{{یادکرد ژورنال|عنوان=دیباچهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری|ژورنال= نامهٔ انجمن| شماره= ۱۳|صفحات= ۱۲۵}}</ref> <ref name=''جهانگشای''>{{پک|جوینی|۱۳۸۷|ک= تاریخ جهانگشای جوینی|ص= شانزده تا بیست و سه}}</ref>


فیلولوژیست(متن‌شناس یا لغت‌شناس) آلمانی است که این رشته را برای اولین بار در دانشگاه گوتینگن پایه‌گذاری کرد. نظریات او بیشتر در سخنرانی‌هایش بیان می‌شد و شاگردانش آن‌ها را به ارث بردند. طی سال‌های ۱۷۷۹ تا ۱۷۸۳ او چاپی را از سمپوزیوم افلاطون منتشر کرد که تا مدت‌ها منبعی اساسی بود. ولف، دانش فیلولوژی را به صورت خیلی گسترده تحت عنوان «دانش ذات انسان آن گونه که در روزگار باستان بازنمایی شده است» تعریف می‌کند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Wolf,_Friedrich_August/|عنوان = زندگینامهٔ فردریش ولف|ناشر = دایره‌المعارف بریتانیکا|تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۵تیر ۹۸}}</ref>
====[[حسن وحید دستگردی]] (۱۲۵۸تا۱۳۲۱ه‍.ش)====
مهم‌ترین اثر از میان آثار متعدد این پژوهشگر پیشرو در زمینهٔ تصحیح متون، تصحیح '''خمسهٔ نظامی گنجوی''' است که هنوز هم متنی معتبر و قابل استناد است. او با دلایل منطقی و موجهی که آورده، اشعار اصح را که پس از استقصاد از دواوین مختلف خطی و چاپی نظامی به آن‌ها دست یافته، در متن کتاب قرار داده و اشعار صحیح را در حاشیه آورده، ضمن‌اینکه اشعار غلط و الحاقی و نادرست را ولو در متنی کهن بوده‌اند، ترک گفته است. علت اتخاذ این روش این بوده که به‌سبب اقبال عمومی که در ادوار تاریخ از اشعار نظامی شده است، دیوان این شاعر بیش از دیگران استنساخ شده و علاوه‌بر این، مقلدان نظامی هم بیش از هر شاعر دیگری بوده‌اند. علاوه‌بر این‌ها چون کاتبان اشعار نظامی غالبا از درک معانی و مفاهیم اشعار عاجز بوده‌اند،؛ لذا به ذوق و سلیقهٔ خود اشعاری را اصلاح و یا الحاق کرده‌اند.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان=روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی توسط وحید دستگردی|ژورنال= مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی| شماره= ۳|صفحات=۴۶۹تا۴۷۴}}</ref>


====دیمیتری سرگی‌یویچ لیخاچف(۱۷۵۹-۱۸۲۴ م.)====
====[[محمدتقی بهار]] (۱۲۶۵تا۱۳۳۰ه‍.ش)====
ملک‌الشعرا از کسانی بود که علم و قریحهٔ تصحیح را با هم داشت. از آثار تصحیحی او می‌توان به «گلشن صبا» (۱۳۱۳)، «تاریخ سیستان» (۱۳۱۴)، «رسالهٔ نفس ارسطو ترجمهٔ بابا افضل کاشانی» (۱۳۱۶)، «مجمل‌التواریخ و القصص» (۱۳۱۸) و «تاریخ بلعمی»(۱۳۴۱) اشاره کرد. کتاب اخیر، بعد از مرگ بهار و به‌کوشش محمد پروین گنابادی به‌چاپ رسید.<ref name=''ملی''>{{یادکرد وب|نشانی= http://www.nlai.ir/|عنوان= سایت کتابخانه ملی ایران}}</ref><ref name=''خالقی امیدسالار''>{{یادکرد ژورنال|عنوان= خالقی مطلق و فن تصحیح متن در ایران |ژورنال= بخارا| شماره=۷۶|صفحات=۲۱۰تا۲۱۶}}</ref>


یکی از معروف‌ترین متخصصین تصحیح متن در روسیه بود. کتاب او با عنوان «Textology» در میان مصصحین روسی نفوذ گسترده‌ای دارد. دانشمندان روسی که شاهنامهٔ فردوسی را تصحیح کردند، تحت تاثیر آرا و افکار او بودند. به نظر لیخاچف، بررسی تاریخ نسخ، یعنی آشنایی با شرایط تولید آنها و خصوصیات کاتبان و صاحبانشان، اهمیت زیادی دارد. لیخاچف از این نظر هم‌رای با برخی نظریه‌پردازان ایتالیایی است که معتقدند مصحح باید قبل از شروع کار، کلیهٔ اطلاعات مربوط به دست‌نویس را مورد مطالعهٔ دقیق قرار دهد. نکتهٔ اساسی دیگر مد نظر او، این است که مصحح نباید متن تدوین‌های گوناگون یک اثر واحد را در هم آمیزد.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
====[[سعید نفیسی]] (۱۲۷۴تا۱۳۴۵ه‍.ش)====
تألیف‌های این محقق و نویسندهٔ پرکار به دویست‌وپنجاه کتاب و رساله می‌رسد و مقالاتش را نمی‌توان تحدید کرد. جز این، مقادیر کثیری نوشته‌های چاپ‌نشده و کتب استنساخ‌شده از او به‌جای مانده که مقدارش از آثار چاپ‌شدهٔ او کمتر نیست. عادتش این بود که چون نسخه‌ای مفید می‌دید، اگر از آن خبری نداشت، به استنساخ آن می‌پرداخت و حتی در سفر هم نسخه‌های خطی را همراه خود می‌برد و ساعات فراغت را نسخه‌برداری می‌کرد. از آثار چاپ‌شدهٔ او در این زمینه می‌توان به «تاریخ مسعودی» ابوالفضل بیهقی، آثار خواجوی کرمانی از جمله «سامنامه»، «سیرالعباد الی المعاد» سنایی، «تاریخ گیتی‌گشا»، «دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابوری»، «دیوان انوری»، «لباب‌الالباب» و «شاهنامه» چاپ بروخیم (جلد ۷تا۱۰) که دیگر جلد‌های آن به‌همت [[مجتبی‌ مینوی]](جلد ۱)، عباس اقبال (جلد ۲تا۵) و سلیمان حییم(جلد۶) آمادهٔ چاپ شده بود، اشاره کرد.<ref name=''اتحاد چهار''>{{پک|اتحاد|۱۳۹۰|ک= پژوهشگران معاصر ایران|ج= ۴|ص= ۳۵۳تا۴۴۰}}</ref> <ref name=''طبع خالقی''>{{پک|فردوسی|۱۳۶۶|ک= طبع انتقادی شاهنامه به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، به‌کوشش و مقدمهٔ احسان یارشاطر|ج= ۱|ص= ۱۱تا۱۸}}</ref>


====رینولد الین نیکلسون(۱۸۶۸– ۱۹۴۵ م.)====
====[[بدیع‌الزمان فروزانفر]] (۱۲۷۶تا۱۳۴۹ه‍.ش)====
 
یکی از بزرگ‌ترین ادبای معاصر است که پژوهش چهل‌سالهٔ او درباب مولانا و آثار او از ماندگارترین کوشش‌های پژوهشی تاریخ ادبیات معاصر است. عزم فروزانفر در شناختن و شناساندن دقیق اندیشهٔ مولانا، به آثار متعددی منجر شد که از منابع معتبر درباب عرفان اسلامی و خصوصاً مولانا جلال‌الدین بلخی محسوب می‌شوند. از جمله آثار او در این زمینه می‌توان به «رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی» (۱۳۱۵)، «خلاصهٔ مثنوی، به انتخاب و انضمام تعلیقات» (۱۳۲۱)، «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» (۱۳۳۳)، «احادیث مثنوی» (۱۳۳۴) و تصحیح آثاری چون «فیه ما فیه» (۱۳۳۰)، «زندهٔ بیدار(حی بن یقظان)» (۱۳۳۴) از ابن طفیل، «معارف سلطان‌العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد» (۱۳۳۳تا۱۳۳۸) اثر عرفانی پدر مولانا که تاثیری عمیق در افکار فرزند گذاشته، «کلیات شمس یا دیوان کبیر» (۱۳۳۶تا۱۳۴۸)، «معارف برهان‌الدین محقق ترمذی» (۱۳۳۹)، «ترجمهٔ رسالهٔ قشیریه» (۱۳۴۵)، «مناقب اوحدالدین کرمانی» (۱۳۴۷) و «شرح مثنوی شریف» (۱۳۴۶تا۱۳۴۸) اشاره کرد. این پژوهشگر ارزنده در اواخر عمر پربارش چند نسخه از «مقالات شمس تبریزی» را هم مقابله کرده بود؛ اما عجل امانش نداد و بار این کار سنگین بر دوش [[محمدعلی موحد]] افتاد. از میان آثار او توضیح مختصری درباب «کلیات شمس» خالی از فایده نیست.{{سخ}}
خاورشناس و اسلام‌شناس فقید انگلیسی و مترجم، شارح و مصحح آثار عرفان اسلامی به زبان انگلیسی است. از میان آثار متعدد او در این زمینه، تصحیح مثنوی معنوی مولانا ارزشمندترین اثرش محسوب می‌شود. قبل از اقدام او به تصحیح انتقادی مثنوی، هیچ کس را نه در ایران و نه در دیگر کشورها نمی‌شناسیم که بار مسئولیتی به این سنگینی را با دقت کم‌نظیر و حوصلهٔ تمام و عشق وافر بر دوش گرفته باشد و با موفقیت و امانت تمام و کمال به پایان برده باشد. همهٔ آنان که با مثنوی سر و کار دارند، می‌دانند که انتخاب یکی از چند نسخهٔ بدل، در بسیاری از موارد در مورد مثنوی، شدنی نیست. سرودن مثنوی از آغاز تا انجام، چیزی حدود ده تا پانزده سال طول کشیده است و احتمال تجدید نظر شخص مولانا جلال‌الدین را در این مدت نمی‌توان از نظر دور داشت؛ همچنین احتمالی قوی وجود دارد که مریدان و اصحابی که ابیات تازه سروده را برای خود ضبط می‌کرده‌اند، از این تجدید نظرها بی‌خبر مانده باشند. تمامی این‌ها و نکات فراوان دیگر، به متنی می‌انجامد که تصحیح آن، همتی عظیم می‌طلبد. نیکلسون در تصحیح مثنوی، خود را از اعمال سلیقهٔ شخصی بر حذر می‌دارد و اختلاف قرائات نسخ خطی را در زیر صفحه به دست خواننده می‌دهد. او بعدها که بر نسخ قدیم‌تر مثنوی دست پیدا کرد، نظرات جدید خود را به صورت ضمیمهٔ اصلاحی و پس از آن در شرح خود بر مثنوی منعکس ساخت.<ref name=''لاهوتی نیکلسون''>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =لاهوتی| نام = حسن|عنوان =مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون |ژورنال = کلک| شماره =۸۵ و ۸۶|صفحات=۵۹۱-۶۰۰}}</ref>
'''کلیات شمس یا دیوان کبیر''': مقدمهٔ استاد فروزانفر بر این اثر ارزشمند، خود یک رسالهٔ درسی درباب روش تحقیق و اخلاق اهل فضل است. ایشان در تصحیح اشعار مولانا در این اثر، از همکاری دو استاد گرانمایه، یعنی «یزدگردی» و «کریمان»، بهره می‌برند. کار این سه بزرگوار دارای خصوصیات زیر است:
 
 
 
===ایران===
 
====[[محمد قزوینی]](۱۲۵۶-۱۳۲۸ ش.)====
 
تصحیح انتقادی متون به شیوهٔ امروزین با نام علامه [[محمد قزوینی]] گره خورده است. اشراف او بر تاریخ، فرهنگ و ادب ایران، سبب‌ساز تالیف و تحقیق و تصحیح آثار ارجمندی شد که امروز، پس از گذشت چندین دهه یگانه منبع و ماخذ در باب تحقیق است. به نظر می‌رسد مهمترین خصیصهٔ کار قزوینی در تصحیح متون، دقت اوست. دقت در تنظیم مطلب، که آن را چگونه تنظیم کنند و بعد توضیح یک یک موارد تنظیم‌شده و بعد از آن، دقت در هر مسئله‌ای که مطرح می‌کند. علاوه بر این، قزوینی سبک‌شناس متبحری بود که سبک آثار را نه از روی فرمول‌های جدید، بلکه از شم قوی زبانی خود و از کثرت ممارست در قرائت متون کسب کرده بود. این تبحر از اینجا سرچشمه می‌گرفت که ایشان، امهات متون را در هر یک از شاخه‌های علمی از نظر گذرانده بود. از جمله آثاری که به کوشش این مصحح بزرگ تدوین شده‌اند، می‌توان موارد زیر را نام برد<ref name=''قزوینی فتوحی''>{{یادکرد ژورنال|عنوان =علامه قزوینی و تصحیح متون(گفتگو با استاد محمد روشن، دکتر محمود عابدی، دکتر عباس ماهیار و دکتر محمود فتوحی) |ژورنال = کتاب ماه ادبیات و فلسفه| شماره =۲۲|صفحات=۳-۱۱}}</ref>:{{سخ}}
* '''مقدمهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری''': به سال ۱۳۱۳ ه. ش. در صفحه‌های ۱-۶۴ جلد دوم «بیست مقالهٔ قزوینی»، به اهتمام [[عباس اقبال آشتیانی]] در تهران منتشر شد. قزوینی در تصحیح این متن، نه نسخه از دیباچه را مقابله کرده بود.{{سخ}}
* '''تاریخ جهان‌گشای جوینی''': در میان متون منثوری که قزوینی تصحیح کرده است، این اثر دقیق‌ترین و صحیح‌ترین اثر اوست. احاطهٔ مرحوم قزوینی به شعر عربی و پیدا کردن اشعار نادر مذکور در لابلای این اثر مثال‌زدنی است. او بیست و پنج سال از عمر خود را صرف تصحیح این کتاب نمود. پیشنهاد این کار را «ادوارد براون» انگلیسی به قزوینی داد و او نیز با سعی و تلاشی منحصر به فرد آن را به انجام رساند.{{سخ}}
* '''دیوان حافظ''': چاپ سال ۱۳۲۰ شمسی در تهران که تقریبا می‌توان گفت کار علامه ‌قزوینی در تصحیح اشعار حافظ، بهترین تصحیحی است که از دیوان حافظ موجود است. بعد از تصحیح قزوینی بر اشعار حافظ، تصحیح‌های دیگری هم به قلم ادبایی مانند [[پرویز ناتل خانلری]] و یا [[ه‍.ا.سایه]] از دیوان حافظ چاپ شده است. اما با وجود برتری‌هایی که مخصوصا تصحیح خانلری دارد، همهٔ اصحاب ذوق بر این قول اتفاق دارند که کار دکتر خانلری گرفتاری‌هایی دارد که در تصحیح قزوینی کمترند.{{سخ}}
از [[محمد قزوینی]]، تصحیح‌های متعدد دیگر نیز چاپ شده است که از جملهٔ آنها «تذکرهٔ لباب‌الالباب» عوفی، «تفسیر ابوالفتوح رازی»، «المعجم فی معاییر اشعار العجم» شمس قیس رازی، «چهارمقاله» عروضی سمرقندی با حواشی مبسوط و «جامع‌التواریخ» است.<ref name=''ملک ابومنصوری''>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =رضازادهٔ ملک | نام =رحیم |عنوان =دیباچهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری | ژورنال =  نامهٔ انجمن| شماره = ۱۳| صفحات= ۱۲۵ | تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}</ref> <ref name=''جهانگشای''>{{پک|جوینی|۱۳۸۷|ک= تاریخ جهانگشای جوینی |ص= شانزده تا بیست و سه}}</ref>
 
====[[حسن وحید دستگردی]](۱۲۵۸-۱۳۲۱ ش.)====
 
مهمترین اثر از میان آثار متعدد این پژوهشگر پیشرو در زمینهٔ تصحیح متون، تصحیح '''خمسهٔ نظامی گنجوی''' است که هنوز هم متنی معتبر و قابل استناد است. او با دلایل منطقی و موجهی که آورده، اشعار اصح را که پس از استقصاد از دواوین مختلف خطی و چاپی نظامی به آنها دست یافته، در متن کتاب قرار داده و اشعار صحیح را در حاشیه آورده، ضمن اینکه اشعار غلط و الحاقی و نادرست را ولو در متنی کهن بوده‌اند، ترک گفته است. علت اتخاذ این روش این بوده که به سبب اقبال عمومی که در ادوار تاریخ از اشعار نظامی شده است، دیوان این شاعر بیش از دیگران استنساخ شده و علاوه بر این، مقلدان نظامی هم بیش از هر شاعر دیگری بوده‌اند. علاوه بر این‌ها چون کاتبان اشعار نظامی غالبا از درک معانی و مفاهیم اشعار عاجز بوده‌اند، لذا به ذوق و سلیقهٔ خود اشعاری را اصلاح و یا الحاق کرده‌اند.<ref>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =وحیدنیا | نام =س. |عنوان =روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی توسط وحید دستگردی | ژورنال =  مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی| شماره = ۳|صفحات=۴۶۹-۴۷۴| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}</ref>
 
====[[محمدتقی بهار]](۱۲۶۵-۱۳۳۰ ش.)====
 
ملک‌الشعرا از کسانی بود که علم و قریحهٔ تصحیح را با هم داشت. از آثار تصحیحی او می‌توان به «گلشن صبا»(۱۳۱۳)، «تاریخ سیستان»(۱۳۱۴)، «رسالهٔ نفس ارسطو ترجمهٔ بابا افضل کاشانی»(۱۳۱۶)، «مجمل‌التواریخ و القصص»(۱۳۱۸) و «تاریخ بلعمی»(۱۳۴۱) اشاره کرد. کتاب اخیر، بعد از مرگ بهار و به کوشش محمد پروین گنابادی به چاپ رسید.<ref name=''ملی''>{{یادکرد وب|نشانی = http://www.nlai.ir/|عنوان = سایت کتابخانه ملی ایران |ناشر = مرکز اسناد و کتابخانه ملی|تاریخ بازدید =۱۵اردیبهشت۱۳۹۸}}</ref><ref name=''خالقی امیدسالار''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =امیدسالار | نام =محمود |عنوان = خالقی مطلق و فن تصحیح متن در ایران |ژورنال = بخارا | شماره =۷۶|صفحات=۲۱۰-۲۱۶}}</ref>
 
====[[سعید نفیسی]](۱۲۷۴-۱۳۴۵ ش.)====
 
تالیفات این محقق و نویسندهٔ پرکار به دویست و پنجاه کتاب و رساله می‌رسد و مقالاتش را نمی‌توان تحدید کرد. جز این، مقادیر کثیری نوشته‌های چاپ‌نشده و کتب استنساخ‌شده از او به جای مانده که مقدارش از آثار چاپ‌شدهٔ او کمتر نیست. عادتش این بود که چون نسخه‌ای مفید می‌دید، اگر از آن خبری نداشت، به استنساخ آن می‌پرداخت و حتی در سفر هم نسخه‌های خطی را همراه خود می‌برد و ساعات فراغت را نسخه‌برداری می‌کرد. از آثار چاپ‌شدهٔ او در این زمینه می‌توان به «تاریخ مسعودی» ابوالفضل بیهقی، آثار خواجوی کرمانی از جمله «سامنامه»، «سیرالعباد الی المعاد» سنایی، «تاریخ گیتی‌گشا»، «دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابوری»، «دیوان انوری»، «لباب‌الالباب» و «شاهنامه» چاپ بروخیم(جلد ۷ تا ۱۰) که دیگر جلد‌های آن به همت [[مجتبی‌ مینوی]](جلد ۱)، عباس اقبال(جلد ۲ تا ۵) و سلیمان حییم(جلد ۶) آمادهٔ چاپ شده بود، اشاره کرد.<ref name=''اتحاد چهار''>{{پک|اتحاد|۱۳۹۰|ک= پژوهشگران معاصر ایران |ج= ۴| ص= ۳۵۳-۴۴۰}}</ref> <ref name=''طبع خالقی''>{{پک|فردوسی|۱۳۶۶|ک= طبع انتقادی شاهنامه به تصحیح جلال خالقی مطلق، به کوشش و مقدمهٔ احسان یارشاطر |ج= ۱| ص= یازده تا هیجده}}</ref>
 
====[[بدیع‌الزمان فروزانفر]](۱۲۷۶-۱۳۴۹ ش.)====
 
یکی از بزرگترین ادبای معاصر است که پژوهش چهل‌سالهٔ او در باب مولانا و آثار او، از ماندگارترین کوشش‌های پژوهشی تاریخ ادبیات معاصر است. عزم فروزانفر در شناختن و شناساندن دقیق اندیشهٔ مولانا، به آثار متعددی منجر شد که از منابع معتبر در باب عرفان اسلامی و خصوصا مولانا جلال‌الدین بلخی محسوب می‌شوند. از جمله آثار او در این زمینه می‌توان به «رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی»(۱۳۱۵)، «خلاصهٔ مثنوی، به انتخاب و انضمام تعلیقات»(۱۳۲۱)، «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی»(۱۳۳۳)، «احادیث مثنوی»(۱۳۳۴) و تصحیح آثاری چون «فیه ما فیه»(۱۳۳۰)، «زندهٔ بیدار(حی بن یقظان)»(۱۳۳۴) از ابن طفیل، «معارف سلطان‌العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد»(۱۳۳۳-۱۳۳۸) اثر عرفانی پدر مولانا که تاثیری عمیق در افکار فرزند گذاشته، «کلیات شمس یا دیوان کبیر»(۱۳۳۶-۱۳۴۸)، «معارف برهان‌الدین محقق ترمذی»(۱۳۳۹)، «ترجمهٔ رسالهٔ قشیریه»(۱۳۴۵)، «مناقب اوحدالدین کرمانی»(۱۳۴۷) و «شرح مثنوی شریف»(۱۳۴۶-۱۳۴۸) اشاره کرد. این پژوهشگر ارزنده در اواخر عمر پربارش چند نسخه از «مقالات شمس تبریزی» را هم مقابله کرده بود اما عجل امانش نداد و بار این کار سنگین بر دوش [[محمدعلی موحد]] افتاد. از میان آثار او توضیح مختصری در باب «کلیات شمس» خالی از فایده نیست.{{سخ}}
'''کلیات شمس یا دیوان کبیر''': مقدمهٔ استاد فروزانفر بر این اثر ارزشمند، خود یک رسالهٔ درسی در باب روش تحقیق و اخلاق اهل فضل است. ایشان در تصحیح اشعار مولانا در این اثر، از همکاری دو استاد گرانمایه، یعنی «یزدگردی» و «کریمان»، بهره می‌برند. کار این سه بزرگوار دارای خصوصیات زیر است:{{سخ}}
* قرائت صحیح و استنساخ دقیق چهل‌هزار بیت غزل و ۱۹۸۳ رباعی و تبدیل دست‌نویس‌ها به نسخهٔ چاپ‌شده؛ انجام کاری درخور تلاش چندسالهٔ یک گروه پژوهشی، توسط سه نفر و آن هم در یک خانهٔ شخصی.
* قرائت صحیح و استنساخ دقیق چهل‌هزار بیت غزل و ۱۹۸۳ رباعی و تبدیل دست‌نویس‌ها به نسخهٔ چاپ‌شده؛ انجام کاری درخور تلاش چندسالهٔ یک گروه پژوهشی، توسط سه نفر و آن هم در یک خانهٔ شخصی.
* وجود ۷۲۸ صفحه فهرست کامل ابیات بر اساس حروف آخر قافیه‌ها در دو جلد نهم و دهم که راه را برای تصحیح و مقابلهٔ بعدی بر پژوهشگران آسان کرده است و نیز فرهنگ نوادر لغات و ترکیبات که ۴۰۰ صفحه از جلد هفتم را به خود اختصاص می‌دهد.  
* وجود ۷۲۸ صفحه فهرست کامل ابیات بر اساس حروف آخر قافیه‌ها در دو جلد نهم و دهم که راه را برای تصحیح و مقابلهٔ بعدی بر پژوهشگران آسان کرده است و نیز فرهنگ نوادر لغات و ترکیبات که ۴۰۰ صفحه از جلد هفتم را به خود اختصاص می‌دهد.  
* اشاره به رویدادهای مربوط به غزل‌هایی که در «مناقب‌العارفین» افلاکی ذکر شده است و توضیحات دیگری مربوط به آیات و احادیث با ذکر محل و مرجع.
* اشاره به رویدادهای مربوط به غزل‌هایی که در «مناقب‌العارفین» افلاکی ذکر شده است و توضیحات دیگری مربوط به آیات و احادیث با ذکر محل و مرجع.
* ذکر اختلاف نسخه‌ها با کمال دقت و شاید بدون هیچ خطایی.<ref name=''ملی''/><ref name=''فرزوانفر ثروتیان''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =ثروتیان |نام =بهروز |عنوان = نگاهی به تصحیح و مقابلهٔ دیوان کبیر با مقدمه و حواشی زنده‌یاد علامهٔ فقید استاد بدیع‌الزمان فروزانفر |ژورنال = آینهٔ میراث | شماره =۳۰ و ۳۱|صفحات=۴۵-۵۶}}</ref>
* ذکر اختلاف نسخه‌ها با کمال دقت و شاید بدون هیچ خطایی.<ref name=''ملی''/><ref name=''فرزوانفر ثروتیان''>{{یادکرد ژورنال|عنوان = نگاهی به تصحیح و مقابلهٔ دیوان کبیر با مقدمه و حواشی زنده‌یاد علامهٔ فقید استاد بدیع‌الزمان فروزانفر|ژورنال = آینهٔ میراث|شماره =۳۰و۳۱|صفحات=۴۵تا۵۶}}</ref>
 
====[[جلال‌الدین همایی]](۱۲۷۸-۱۳۵۹ ش.)====
 
عالمی جامع‌الاطراف در ادب فارسی و عربی، تاریخ، علوم ریاضی و هیات قدیم، فقه، کلام، فلسفه، عرفان و فرهنگ اسلامی که بخشی از همت خود را نیز در راه تصحیح متون کهن صرف کرد. از متونی که تصحیح کرد می‌توان به '''مصباح‌الهدایه''' عزالدین کاشانی، '''التفهیم''' ابوریحان بیرونی، '''نصیحه‌الملوک''' غزالی، و «تصحیح برخی اشعار ناصرخسرو» اشاره کرد. به علاوه جمع‌آوری و تدوین تعداد زیادی از نسخه‌های خطی از جمله «اوصاف‌الاشراف» خواجه نصیر «حدائق‌السحر» رشید وطواط و «رساله در فن عروض» از دیگر خدمات اوست. از نمونه‌های دقت نظر وی می‌توان به کشف سه رباعی از خیام در «مرزبان‌نامه»ی سعدالدین وراوینی اشاره کرد که حتی علامه قزوینی هم که خود مرزبان‌نامه را تصحیح و چاپ کرده بود، متوجه آن‌ها نشده بود.<ref name=''ملی''/><ref name=''هشت''>{{پک|اتحاد|۱۳۹۰|ک= پژوهشگران معاصر ایران |ج= ۸| ص= ۲۶۹-۳۳۵}}</ref>


====[[حبیب یغمایی]](۱۲۸۰-۱۳۶۳ ش.)====
{| class="wikitable"
|-
|<span style="color:darkblue">
<font color=darkgreen><center>'''''دست‌خط [[جلال‌الدین همایی]] و یادداشت‌های وی بر مجموعه‌ای از رسائل خطی:'''''</font></center>
[[پرونده:Homaee.noskh khati.jpg|450px|وسط]]
بسمه تعالی شانه{{سخ}}
این مجموعه را در بازار بین‌الحرمین طهران از میرزاعلی کتاب‌فروش خریداری کردیم به‌مبلغ سی‌وشش تومان والله موفق.{{سخ}}
به‌تاریخ شنبه دهم‌دی‌ماه۱۳۲۲شمسی هجری مطابق چهار‌محرم‌الحرام سنه۱۳۶۳قمری هجری (جلال‌الدین همایی){{سخ}}
تاریخ بعض رسائل که در این مجموعه است: ۱۰۷۷{{سخ}}
پشت یکی از رسائل شعری از صائب نوشته در زمان حیات صائب به‌عنوان (صایبا سلمه‌الله){{سخ}}
دل آگاه می‌باید وگرنه گدا یک لحظه بی‌نام خدا نیست{{سخ}}
صائب علی‌الاصح در تاریخ ۱۰۸۶ه‍. فوت شده است و معروف ۱۰۸۱ گویند.{{سخ}}
از رساله‌های مهم این مجموعه، رسالهٔ مطلع‌الانوار است، تألیف محمدباقربن زین‌العابدین یزدی در شرح آلت رصدی و نجومی مطلع‌الانوار که خود مؤلف برای شاه‌صفی اختراع کرده و این رساله را هم به نام او نوشته است. تاریخ ندارد؛ امّا قدمتش مهم است و شاید در زمان خود مؤلف نوشته شده باشد.{{سخ}}
رسالهٔ مطلع‌الانوار بسیار عزیزالوجود و کمیاب است. من تاکنون غیر از نسخهٔ حاضر فقط یک نسخهٔ خطی دیگر در کتاب‌فروشی بارانی خیابان شاه‌آباد طهران دیده‌ام که از آخر چند ورق افتادگی داشت؛ امّا بسیار خوش‌خط بود.
خواستم آن را هم ابتیاع کنم؛ چون به خون‌بهای عزیزان می‌فروخت، خریداری نکردم.{{سخ}}
رسالهٔ مطلع‌الانوار تألیف محمدباقربن زین‌العابدین یزدی که برای شاه‌صفی تألیف کرده در این مجموعه است.
ملامحمد باقر یزدی مؤلف عیون‌الحساب است.{{سخ}}
در آخر کتاب جدولی دارد در محاسبه و مؤامره قبلهٔ بلاد که هر سطری از آن محصول یک ورق محاسبه و چند ساعت صرف وقت است. «من این معامله دانم که طعم صبر چشیدم.» راقم سطور چون خود از این نمد کلاهی دارد، قدر زحمت اسلاف را خوب می‌داند. من خود قبلهٔ اصفهان را از روی زیج بهادری استخراج کرده و چندین ورق از محاسبه سیاه نموده‌ام. اتفاقاً نتیجه‌اش با عمل جدول این کتاب یکی است. یعنی «م‌السطر» که ۴۰جه [درجه] و ۲۹قه [دقیقه] باشد والله العالم (جلال‌الدین همایی){{سخ}}
توضیحاً (مطلع‌الانوار) نام آلت رصدی است که ملامحمدباقر یزدی در مقابل اسطرلاب اختراع کرده بود که تمام اعمال اسطرلاب با ضریب‌های [؟] دیگر به‌طور سهل‌تر و آسان‌تر از آن برمی‌آمد و رسالهٔ مطلع‌الانوار درحقیقت شرح همان آلت رصدی است. من در عمر خود فقط یک بار چنین چیزی را دیده‌ام که با نشانی‌های این کتاب مطابق درمی‌آمد آن‌هم به‌طوری ناقص بود که اطمینان حاصل نکردم والله العالم (جلال‌الدین همایی){{سخ}}
[صفحه۲]{{سخ}}
از رسائل مهمّ این مجموعه که تاریخ کتابتش ۱۰۷۷تا۱۰۷۸قمری هجری آخر عهد دولت شاه‌عباس ثانی صفوی است:
۱. رسالهٔ مختصر در ملل و نحل به‌فارسی. ماخوذ از امام فخر رازی و شهرستانی با مطالب متفرقه دیگر ماخوذ از جواهر التفسیر و غیره و به‌خط نستعلیق خوش که به‌خط محمدصالح تبریزی بی‌شباهت نیست؟{{سخ}}
۲. مطلع‌الانوار ملامحمدباقر یزدی: در آخر این کتاب، فصلی در ستاره‌شناسی دارد، بسیار روشن و مفید است. جدول آخر کتاب در محاسبه و مؤامرهٔ قبلهٔ بلاد هم بسیار مهم است.{{سخ}}
۴. رساله در وجود{{سخ}}
۵. شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی الخ. از ملاجلال دوانی است ظاهراً{{سخ}}
۶. تفسیر بعض آیات قرآن از ملاجلال دوانی به نام شمس‌الدین محمد{{سخ}}
۷. ترجمهٔ فصول الاصول خواجه نصیرالدین طوسی از فارسی به عربی{{سخ}}
۸. دیباچهٔ نورس به نام ابراهیم عادل‌شاه: خط و کاغذ این رساله یا رسالهٔ مطلع‌الانوار یکی است. دنباله‌اش به «گلزار ابراهیم و خوان خلیل» با همان خط و کاغذ و به نام همان «ابراهیم عادل‌شاه».{{سخ}}
۹. اسرار پاره‌ای از اشیاء: تاریخ آخرش ۱۰۷۷{{سخ}}
۱۰. مسائل فقهی به‌طور اجتهاد از جمله: هل یجوز لمن علیه فریضة حاضرة او فائتة ان یاتی بالنافلة{{سخ}}
۱۱. رساله در جبر و اختیار به‌فارسی{{سخ}}
۱۲. رساله درحقیقت وجود تألیف لطف‌الله حسینی سلامی به نام محمدزمان‌خان (ظاهراً همان کسی است که «پُل زمان‌خان» اصفهان بدو منسوب است) که به خطّ اسدالله حسینی سلامی شهیر به امیر بیک در سنه ۱۰۷۷ کتابت شده است. در این رساله از ملاصدرا با تجلیل بسیار نام می برد با عبارت رحمه الله و کلمات او را ترجمه می کند. رساله خوبی است.{{سخ}}
۱۳. در مبدأ و معاد: و شرح احوال سالکان راه آخرت مأخوذ از قرآن و حدیث{{سخ}}
۱۴. کلید بهشت تألیف قاضی سعید قمی. تاریخ ۱۰۷۸: قاضی قائل به اصل ماهیت و عدم اتصاف واجب الوجود به اوصاف و مسائل تازهٔ دیگر است.{{سخ}}
۱۵. ۷ رساله از محمد دهدار (محمدبن‌محمود دهدار) که در آخر آن‌ها امضای (محمدباقر حسنی حسینی بهبهانی) است و ظاهر خط و کاغذ نشان می‌دهد که متعلق به قرن یازدهم هجری است. متأسفانه کاغذ تاریخ افتاده و پاره شده است.{{سخ}}
توضیحاً در خانوادهٔ دهدار چند تن اهل علم و عرفان بوده‌اند. معروف‌ترین آن‌ها محمود دهدار است متخلص‌به (عیانی) که اهل علوم غریبه بوده و کتب و رسائل مهمی از وی دردست است. ازجمله (مفتاح‌المغالیق) در جفر که زمان شاه‌طهماسب اول صفوی تألیف شده و به عقیدهٔ من بهترین کتب این فن است. نسخه‌ای بسیار خوب و کامل صحیح از این کتاب در دست آقای همّت‌یار اصفهانی است که از روی آن عمل می‌کند. تاریخ کتابتش قرن ۱۱هجری است و کاتب می‌نویسد که از روی خط مؤلّفش کتابت کرده است.{{سخ}}
امّا محمدبن‌محمود دهدار بیشتر اهل عرفان است و عمدهٔ تألیفاتش عرفانی است.{{سخ}}
در رسالهٔ دوم دهدار دو سورهٔ والضحی و الم نشرح به لسان عرفانی تأویل شده است.{{سخ}}
یکی از رسائلش موسوم است به «دقایق الحقایق» و یکی «کواکب الثواقب» و یکی «اشراق النیرین»<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://www.facebook.com/badiozzaman.forouzanfar/?fref=mentions&__tn__=K-R|عنوان= دست‌خط علامه [[جلال‌الدین همایی]] و یادداشت‌هایش}}</ref>
|-
|}


مردی که در جوانی با فروغی کار کرد، ریزه‌کاری‌های نقد و تصحیح را از او آموخت و وقتی که خود به استقلال کار کرد، آنچه را انجام داد، درست و بی‌‌عیب‌و‌نقص انجام داد. '''گرشاسپنامه''' اثر اسدی طوسی که استاد خالقی مطلق کار یغمایی بر روی این کتاب را خدمتی به ادب فارسی می‌داند، '''قصص‌الانبیا'''ی ابواسحاق نیشابوری، '''ترجمهٔ تفسیر طبری'''، کهن‌ترین تفسیر فارسی از نخستین نمونه‌های نثر دری عصر سامانی که هفت سال تلاش به کار کرد تا آن را از درآمیختگی‌های نسخه‌نویسی بپیراید، و بالاخره '''غزلیات سعدی''' که در سال‌های آخر به نفس خویش تصحیح کرد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۹۰|ک= پژوهشگران معاصر ایران |ج= ۸| ص= ۳-۱۶}}</ref>
====[[جلال‌الدین همایی]] (۱۲۷۸تا۱۳۵۹ه‍.ش)====
عالمی جامع‌الاطراف در ادب فارسی و عربی، تاریخ، علوم ریاضی و هیات قدیم، فقه، کلام، فلسفه، عرفان و فرهنگ اسلامی که بخشی از همت خود را نیز در راه تصحیح متون کهن صرف کرد. از متونی که تصحیح کرد می‌توان به '''مصباح‌الهدایه''' عزالدین کاشانی، '''التفهیم''' ابوریحان بیرونی، '''نصیحه‌الملوک''' غزالی، و «تصحیح برخی اشعار ناصرخسرو» اشاره کرد. به‌علاوه جمع‌آوری و تدوین تعداد زیادی از نسخه‌های خطی همچون «اوصاف‌الاشراف» خواجه‌نصیر «حدائق‌السحر» رشید وطواط و «رساله در فن عروض» از دیگر خدمات اوست. از نمونه‌های دقت نظر وی می‌توان به کشف سه رباعی از خیام در «مرزبان‌نامه» اثر سعدالدین وراوینی اشاره کرد که حتی علامه قزوینی هم که خود مرزبان‌نامه را تصحیح و چاپ کرده بود، متوجه آن‌ها نشده بود.<ref name=''ملی''/><ref name=''هشت''>{{پک|اتحاد|۱۳۹۰|ک= پژوهشگران معاصر ایران|ج= ۸|ص= ۲۶۹تا۳۳۵}}</ref>


====[[مجتبی مینوی]](۱۲۸۱-۱۳۵۵ش.)====
====[[حبیب یغمایی]] (۱۲۸۰تا۱۳۶۳ه‍.ش)====
مردی که در جوانی با فروغی کار کرد، ریزه‌کاری‌های نقد و تصحیح را از او آموخت و وقتی که خود به استقلال کار کرد، آنچه را انجام داد، درست و بی‌‌عیب‌و‌نقص انجام داد. '''گرشاسپنامه''' اثر اسدی طوسی که استاد خالقی مطلق کار یغمایی بر روی این کتاب را خدمتی به ادب فارسی می‌داند، '''قصص‌الانبیا'''ی ابواسحاق نیشابوری، '''ترجمهٔ تفسیر طبری'''، کهن‌ترین تفسیر فارسی از نخستین نمونه‌های نثر دری عصر سامانی که هفت سال تلاش به کار کرد تا آن را از درآمیختگی‌های نسخه‌نویسی بپیراید، و بالاخره '''غزلیات سعدی''' که در سال‌های آخر به نفس خویش تصحیح کرد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۹۰|ک= پژوهشگران معاصر ایران|ج= ۸|ص= ۳تا۱۶}}</ref>


اهمیت مینوی به عنوان صاحب‌نظری درجه اول در مورد ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی، از این نامهٔ سید حسن تقی‌زاده به وزیر فرهنگ وقت، محمدتقی بهار، در ۸ خردادماه ۱۳۲۵ مشخص است:{{سخ}}
====[[مجتبی مینوی]] (۱۲۸۱تا۱۳۵۵ه‍.ش)====
{{گفتاورد تزیینی|مشارٌالیه(مجتبی مینوی) که [ ... ] از حیث عمق معلومات اسلامی و مخصوصاً آشنایی وسیع و کامل به تحقیقات علمای مغرب در این زمینه‌ها و طریقهٔ انتقادی اروپایی و [ ... ] شاید بدون ادنی مبالغه، پنج نفر نظیر در بین فضلای ایران ندارد [ ... ] مثلاً تصور می‌کنم اگر عکس‌گرفتن از نسخه‌های قدیم فارسی و عربی و مراقبت به تصحیح و طبع آنها و جمع اسناد تاریخی و تدوین رساله‌هایی راجع به کتابخانه‌های فرنگستان و [ ... ] به او ارجاع شود مناسب است...}}{{سخ}}
اهمیت مینوی در جایگاه صاحب‌نظری درجه‌یک دربارهٔ ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی، از این نامهٔ سید[[حسن تقی‌زاده]] به وزیر فرهنگ وقت، [[محمدتقی بهار]]، در ۸خرداد۱۳۲۵ مشخص است:
[[عباس زریاب خویی]]، مینوی را عاشق زبان فارسی و ادب و فرهنگ ایران می‌داند؛ او با کسی نزاعی نداشت مگر بر سر همین معشوق. تنها افرادی مغضوب او بودند که با عدم صلاحیت، مثلا به لغت‌سازی و اشتقاق می‌پرداختند و یا متون قدیم فارسی را با بی‌دقتی چاپ می‌کردند. از آثار مینوی در زمینه‌ٔ نقد و تصحیح متون می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|مشارٌالیه(مجتبی مینوی) که [...] از حیث عمق معلومات اسلامی و مخصوصاً آشنایی وسیع و کامل به تحقیقات علمای مغرب در این زمینه‌ها و طریقهٔ انتقادی اروپایی و [...] شاید بدون ادنی مبالغه، پنج نفر نظیر در بین فضلای ایران ندارد [...] مثلاً تصور می‌کنم اگر عکس‌گرفتن از نسخه‌های قدیم فارسی و عربی و مراقبت به تصحیح و طبع آن‌ها و جمع اسناد تاریخی و تدوین رساله‌هایی راجع به کتابخانه‌های فرنگستان و [...] به او ارجاع شود مناسب است...}}
* همکاری در تصحیح '''دیوان ناصرخسرو'''(چاپ ۱۳۰۷ ش.) با [[سید نصرالله تقوی]] و [[سیدحسن تقی‌زاده]]: تقی‌زاده در مقدمهٔ دیوان، مینوی را «امید آیندهٔ ادب ایران» می‌نامد.  
[[عباس زریاب خویی]]، مینوی را عاشق زبان فارسی و ادب و فرهنگ ایران می‌داند؛ او با کسی نزاعی نداشت مگر بر سر همین معشوق. تنها افرادی مغضوب او بودند که بدون صلاحیت، مثلاً به لغت‌سازی و اشتقاق می‌پرداختند و یا متون قدیم فارسی را با بی‌دقتی چاپ می‌کردند. از آثار مینوی در زمینه‌ٔ نقد و تصحیح متون می‌توان به مصادیق زیر اشاره کرد:
* '''نامهٔ تنسر''': این متن را اولین بار «دارمستتر» چاپ کرده بود اما مینوی، چون آن نشر را کافی ندانست، در ۱۳۱۱ شمسی،  چاپ جدیدی با تصحیحات و توضیحات منتشر کرد.
* همکاری در تصحیح '''دیوان ناصرخسرو''' (چاپ ۱۳۰۷ه‍.ش) با سید[[نصرالله تقوی]] و سیدحسن تقی‌زاده: تقی‌زاده در مقدمهٔ دیوان، مینوی را «امید آیندهٔ ادب ایران» می‌نامد.  
* '''نامهٔ تنسر''': این متن را اولین بار «دارمستتر» چاپ کرده بود؛ اما مینوی، چون آن نشر را کافی ندانست، در ۱۳۱۱ شمسی،  چاپ جدیدی با تصحیحات و توضیحات منتشر کرد.
* '''فهرست‌نویسی نسخ فارسی مجموعهٔ «سر چستر بیتی» دوبلین''': مینوی در مدت اقامت در انگلستان، با همکاری خاورشناسان بزرگی چون «آربری»، «بلوشه»، «رابینسن» و «ویلکنسن»، فهرست نسخ فارسی موجود در این کتابخانهٔ معتبر را در سه جلد منتشر کرد.  
* '''فهرست‌نویسی نسخ فارسی مجموعهٔ «سر چستر بیتی» دوبلین''': مینوی در مدت اقامت در انگلستان، با همکاری خاورشناسان بزرگی چون «آربری»، «بلوشه»، «رابینسن» و «ویلکنسن»، فهرست نسخ فارسی موجود در این کتابخانهٔ معتبر را در سه جلد منتشر کرد.  
* '''اخلاق ناصری''': اثری از خواجه نظام الملک طوسی که مینوی تصحیح و توضیح آن را به کمک «علیرضا حیدری» به انجام رساند.
* '''اخلاق ناصری''': اثری از خواجه نظام الملک طوسی که مینوی تصحیح و توضیح آن را به‌کمک «علیرضا حیدری» به‌انجام رساند.
* '''کلیله و دمنه''': استاد مینوی تصحیح منقح و انتقادی این اثر بزرگ نثر فارسی  را در سال ۱۳۴۳ به چاپ رساند که تاکنون بهترین تصحیح از اثر «نصرالله منشی» است. او با سعی مداوم عکس نسخه‌های خطی این متن را(یازده نسخه شامل قدیم‌ترین نسخ موجود) و هم‌چنین شرح‌های موجود بر ابیات و متن عربی اثر را فراهم آورد و بعد از این تلاش‌ها با کمک دکتر [[امیرحسین یزدگردی]](مصحح «نفثه‌المصدور» که در تصحیح این متن دقتی در حد  و اندازه‌های آثار علامه قزوینی دیده می‌شود)، باز هم پنج سال وقت صرف تصحیح این متن نمود.
* '''کلیله و دمنه''': [[مجتبی مینوی]] تصحیح منقح و انتقادی این اثر بزرگ نثر فارسی  را در سال۱۳۴۳ به‌چاپ رساند که تاکنون بهترین تصحیح از اثر «نصرالله منشی» است. او با سعی مداوم عکس نسخه‌های خطی این متن را (یازده نسخه شامل قدیم‌ترین نسخ موجود) و همچنین شرح‌های موجود بر ابیات و متن عربی اثر را فراهم آورد و بعد از این تلاش‌ها با کمک [[امیرحسین یزدگردی]] (مصحح «نفثه‌المصدور» که در تصحیح این متن دقتی در حد  و اندازه‌های آثار علامه قزوینی دیده می‌شود)، باز هم پنج سال وقت صرف تصحیح این متن نمود.
* مینوی همچنین در سال ۱۳۵۱ مدیریت «بنیاد شاهنامهٔ فردوسی» را بر عهده گرفت که عده‌ای از پژوهشگران از جمله [[احمد تفضلی]]، [[علی رواقی]]، [[عباس زریاب خویی]]، [[سیدجعفر شهیدی]]،[[محمد مختاری]]، [[محمد روشن]] و [[مهدی قریب]]، با هدف گردآوری نسخه‌های عکسی شاهنامه و مقابله و تنظیم آنها برای تنظیم متنی انتقادی از این اثر در آن گرد هم آمده بودند. طی این تلاش‌ها '''داستان رستم و سهراب''' با مقدمهٔ مینوی و ذکر نسخه‌بدل‌ها و برخی توضیحات در ۱۳۵۲ و '''داستان فرود''' بدون نسخه‌بدل در ۱۳۵۴ منتشر شد. بعد از فوت استاد نیز '''داستان سیاووش''' با مقدمهٔ مبسوطی از [[مهدی قریب]] در ۱۳۶۳ چاپ شد. گرچه مزیت طبع این داستان‌ها بر چاپ‌های گذشتهٔ آنها پوشیده نیست اما مقصود این بنیاد برآورده نشد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۵|ک= پژوهشگران معاصر ایران |ج= ۹| ص= ۳-۱۹۰}}</ref><ref name=''کلیله مینوی''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =خوانساری |نام =محمد|عنوان = ملاحظاتی در باب «کلیله و دمنه» تصحیح استاد مجتبی مینوی |ژورنال = نشر دانش | شماره = ۱۰۹|صفحات=۴۴-۵۰}}</ref><ref name=''ملی''/><ref name=''طبع خالقی''/>
* مینوی همچنین در سال۱۳۵۱ مدیریت «بنیاد شاهنامهٔ فردوسی» را برعهده گرفت که عده‌ای از پژوهشگران همچون [[احمد تفضلی]]، [[علی رواقی]]، [[عباس زریاب خویی]]، سید[[جعفر شهیدی]]،[[محمد مختاری]]، [[محمد روشن]] و [[مهدی قریب]]، با هدف گردآوری نسخه‌های عکسی شاهنامه و مقابله و تنظیم آن‌ها برای تنظیم متنی انتقادی از این اثر در آن گرد هم آمده بودند. طی این تلاش‌ها '''داستان رستم و سهراب''' با مقدمهٔ مینوی و ذکر نسخه‌بدل‌ها و برخی توضیحات در ۱۳۵۲ و '''داستان فرود''' بدون نسخه‌بدل در ۱۳۵۴ منتشر شد. بعد از فوت استاد نیز '''داستان سیاووش''' با مقدمهٔ مبسوطی از [[مهدی قریب]] در ۱۳۶۳ چاپ شد. گرچه مزیت طبع این داستان‌ها بر چاپ‌های گذشتهٔ آن‌ها پوشیده نیست اما مقصود این بنیاد برآورده نشد.<ref>{{پک|اتحاد|۱۳۸۵|ک= پژوهشگران معاصر ایران|ج= ۹|ص= ۳تا۱۹۰}}</ref><ref name=''کلیله مینوی''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی = خوانساری|عنوان = ملاحظاتی درباب «کلیله‌ودمنه» تصحیح استاد مجتبی مینوی |ژورنال= نشر دانش|شماره= ۱۰۹|صفحات= ۴۴تا۵۰}}</ref><ref name=''ملی''/><ref name=''طبع خالقی''/>


====[[محمدعلی موحد]](۱۳۰۲ ش. تاکنون)====
====[[محمدعلی موحد]] (۱۳۰۲ه‍.ش تاکنون)====
محمدعلی موحد از ستون‌های مولاناشناسی و عرفان‌پژوهی اسلامی، تاریخ‌نگار و حقوق‌دان بلندپایه و از نادره‌های فرهنگی دوران ماست. کار او در تصحیح متون، از سال۱۳۴۳ با تصحیح '''حدیقه‌الحقیقه''' از احمد جام  ژنده‌پیل آغاز می‌شود، با '''سلوک‌الملوک''' روزبهان خنجی در ۱۳۶۲ ادامه می‌یابد و بعد از آن، پروژهٔ ادبی و عرفانی ارزشمند او حول آثار مولانا آغاز می‌شود. روشی که استاد [[بدیع‌الزمان فروزانفر]] و «نیکلسون» در بررسی آثار مولانا داشتند، مبتنی بر این عقیدهٔ صائب بود که دریافت عمق اندیشهٔ مولانا جز با رجوع به آثار خود او و نیز آثاری که از لحاظ فکری بیشترین تاثیر را بر اندیشهٔ او داشته‌اند، امکان‌پذیر نیست. موحد فرزند خلف این دو مولوی‌شناس بزرگ است. متون فرعی که موحد در این راه به تصحیح آن‌ها همت گمارد عبارت‌اند از '''اصطرلاب حق: گزیدهٔ فیه ما فیه''' (۱۳۷۵)، '''ابتدانامهٔ سلطان ولد''' (۱۳۹۰) اثر منظوم فرزند مولانا و '''رساله در مناقب خداوندگار''' (۱۳۹۵) از فریدون بن‌احمد سپهسالار از مریدان مولانا که دو اثر اخیر، اطلاعات مهمی را درباب زندگی مولانا و شمس داراست؛<ref name=''ملی''/> حال آثار اصلی او را از  نظر می‌گذرانیم:
* '''مقالات شمس تبریزی''' (۱۳۶۹): بعد از کوشش‌های محققانی مانند «هلموت ریتر» و «عبدالباقی گولپینارلی» در یافتن نسخه‌های مقالات شمس، فروزانفر نخستین محقق ایرانی بود که پس از دریافت عکسی از نسخهٔ «مقالات» به ارتباط عجیب مطالب آن با مثنوی معنوی توجه داد. موحد در مقدمهٔ تصحیح این اثر عظیم، از سردرگمی خود طی سالیان دراز با اوراق آشفتهٔ «مقالات شمس» بر سر مزار مولانا می‌گوید. او از مجلدات ضخیمی می‌گوید که طی قرن‌ها بعد از وفات مولانا در شرح آثار او نوشته شده بود؛ اما در آن‌ها خبری از کسی که مولانا گفتار خود را صدای او می‌دانست نبود. غربت شمس طی این دوران چنان بوده که گاهی برخی از اهل علم، وجود تاریخی او را منکر شده بودند. گویی این مصراع مولانا هنوز هم مصداق داشته‌است:
:''خود غریبی در جهان چون شمس نیست.''{{سخ}}
اما همتی چون همت این مصحح عاشق و توانمند لازم بود که از میان آشفتگی‌های بی حد و حصر نسخ موجود، متنی منقح و منظم در اختیار عاشقان مولانا و شمس گذارد.<ref>{{پک|شمس تبریزی|۱۳۹۱|ک= مقالات |ص= ۱۷و۱۸}}</ref>
* '''مثنوی معنوی''' (۱۳۹۶ه‍.ش): معتبرترین نسخه‌ای که از مثنوی به دست ما رسیده است. از ویژگی‌های موحد اتکا به عقل انتقادی است و گام ننهادن در مسیر اسطوره‌پردازی. او این مرام را در تصحیح مثنوی نیز به‌کار زده است. نسخه‌ای از مثنوی هست که در بارگاه مولانا نگه‌داری می‌شود و به‌گفتهٔ موحد در مقدمهٔ تصحیحش از مثنوی، استنساخِ آن، به‌احتمال فراوان هم‌زمان با پی‌ریزیِ بنای بارگاه مولوی آغاز شده است؛ زمانی که فرزند و خلیفهٔ مولانا هر دو زنده بوده‌اند و این نسخه با نظارتِ آن‌ها تهیه شده است. «نیکلسون» به‌هنگامِ تصحیح دو دفتر ابتداییِ مثنوی از وجود این نسخه مطلع نبوده است و از آن در تصحیح چهار دفترِ دیگر استفاده کرده است. این موضوع، به اذعانِ خودِ نیکلسون، باعث دوگانگی در تصحیح شده است. پس از نیکلسون، اهمیتِ نسخهٔ قونیه که به ادعای «عبدالباقی گورلپینارلی»، شارح ترک‌تبار مثنوی، نسخه جامع و مانع مثنوی محسوب می‌شود. بخش عمده‌ای از مقدمهٔ موحد به اثبات این نکته اختصاص دارد که بسنده کردن به نسخهٔ قونیه در تصحیح مثنوی چندان منطقی نیست. به‌ویژه که نسخه‌های قابل‌اعتماد دیگری از مثنوی هم در دسترس ماست. نظیر نسخه‌ای از یکی از دفترهای مثنوی که استنساخش به‌یقین، به‌قلمِ فرزندِ مولانا بوده است. این شیوهٔ تصحیح به متنی انجامیده است که ازلحاظ علمی به‌غایت معتبر است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://shahraraonline.ir/news/79992/|عنوان= دربارهٔ مثنوی معنوی به‌تصحیح محمدعلی موحد}}</ref>


[[محمدعلی موحد]] از ستون‌های مولاناشناسی و عرفان‌پژوهی اسلامی، تاریخ‌نگار و حقوق‌دان بلندپایه و از نادره‌های فرهنگی دوران ماست. کار او در تصحیح متون، از سال ۱۳۴۳ با تصحیح '''حدیقه‌الحقیقه''' از احمد جام  ژنده‌پیل آغاز می‌شود، با '''سلوک‌الملوک''' روزبهان خنجی در ۱۳۶۲ ادامه می‌یابد و بعد از آن، پروژهٔ ادبی و عرفانی ارزشمند او حول آثار مولانا آغاز می‌شود. روشی که استاد [[بدیع‌الزمان فروزانفر]] و «نیکلسون» در بررسی آثار مولانا داشتند، مبتنی بر این عقیدهٔ صائب بود که دریافت عمق اندیشهٔ مولانا جز با رجوع به آثار خود او و نیز آثاری که از لحاظ فکری بیشترین تاثیر را بر اندیشهٔ او داشته‌اند، امکان‌پذیر نیست. موحد فرزند خلف این دو مولوی‌شناس بزرگ است. متون فرعی که موحد در این راه به تصحیح آنها همت گمارد عبارتند از '''اصطرلاب حق: گزیدهٔ فیه ما فیه'''(۱۳۷۵)، '''ابتدانامهٔ سلطان ولد'''(۱۳۹۰) اثر منظوم فرزند مولانا و '''رساله در مناقب خداوندگار'''(۱۳۹۵) از فریدون بن احمد سپهسالار از مریدان مولانا که دو اثر اخیر، شامل اطلاعات مهمی در باب زندگی مولانا و شمس می‌باشند؛<ref name=''ملی''/> حال آثار اصلی او را از  نظر می‌گذرانیم:{{سخ}}
====[[ایرج افشار]] (۱۳۰۴تا۱۳۸۹ه‍.ش)====
* '''مقالات شمس تبریزی'''(۱۳۶۹): بعد از کوشش‌های محققانی مانند «هلموت ریتر» و «عبدالباقی گولپینارلی» در یافتن نسخه‌های مقالات شمس، فروزانفر نخستین محقق ایرانی بود که پس از دریافت عکسی از نسخهٔ «مقالات» به ارتباط عجیب مطالب آن با مثنوی معنوی توجه داد. موحد در مقدمهٔ تصحیح این اثر عظیم، از سردرگمی خود طی سالیان دراز با اوراق آشفتهٔ «مقالات شمس» بر سر مزار مولانا می‌گوید. او از مجلدات ضخیمی می‌گوید که طی قرن‌ها بعد از وفات مولانا در شرح آثار او نوشته شده بود، اما در آنها خبری از کسی که مولانا گفتار خود را صدای او می‌دانست نبود. غربت شمس طی این دوران چنان بوده که گاهی برخی از اهل علم، وجود تاریخی او را منکر شده بودند. گویی این مصراع مولانا هنوز هم مصداق داشته‌است:{{سخ}}
پژوهشگری پرکار که در زمینه‌های ایران‌شناسی، کتاب‌شناسی، نسخه‌پژوهی، خاطرات و اسناد تاریخی، مجموعه‌ای غنی و ماندگار از خود به یادگار گذاشته است. گسترهٔ وسیع مطالعات و دغدغه‌های او، منجر به چاپ بیش از ۳۰۰ کتاب و بی‌شمار مقاله شد.{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|خود غریبی در جهان چون شمس نیست}}{{سخ}}
از حوزه‌های مهم فعالیت ایرج افشار، فعالیت در زمینه‌ٔ چاپ آثاری بود که پیش از او گردآوری و تصحیح نشده بود. او با تصحیح، تنقیح، تحشیه و بازیابی نسخ خطی در حوزه‌های ایران‌شناسی، مطالعات تاریخی و اجتماعی تأثیری گسترده در مطالعات این حوزه‌ها از خود برجای گذاشت. این نسخ در سفرهای او به مناطق مختلف ایران و در ارتباط با کتابخانه‌های شخصی، خانوادگی و کتابخانه‌های عمومی ایران و جهان گردآوری شده بود. بسیاری از خانواده‌های قدیمی در دادن نسخه‌های خطی و دست‌نویس به افشار، اعتمادی شایان‌توجه به او نشان می‌دادند. در این حوزه افشار بیش از ۶۰ عنوان نسخهٔ خطی را تصحیح و بازیابی کرد. تنوع موضوعی این نسخ گاه مورد انتقاد پژوهشگران و منتقدان قرار می‌گرفت. به‌زعم آنان تا زمانی‌که آثار ادبی، عرفانی و کلامی مهمی در انتظار چاپ و انتشار منقح بودند، تلاش او در انتشار نسخی در مورد کشاورزی، آشپزی، آداب میهمان‌داری و غیره چندان ستوده نبود. او اما بر این باور بود که از خلل این آثار می‌توان به تاریخ اجتماعی ایران دست یافت. از آثار او در این زمینه‌ها باید نمونه‌های زیر را برشمرد:
اما همتی چون همت این مصحح عاشق و توانمند لازم بود که از میان آشفتگی‌های بی حد و حصر نسخ موجود، متنی منقح و منظم در اختیار عاشقان مولانا و شمس گذارد.<ref>{{پک|شمس تبریزی|۱۳۹۱|ک= مقالات | ص=۱۷ و ۱۸}}</ref>{{سخ}}
* الصیدنه فی‌الطب، تألیف ابوریحان بیرونی، ترجمهٔ فارسی از علی بن عثمان کاسانی، در زمینهٔ داروشناسی و گیاهان دارویی (با همکاری [[منوچهر ستوده]])
* '''مثنوی معنوی'''(۱۳۹۶): معتبرترین نسخه‌ای که از مثنوی به دست ما رسیده است. از جمله ویژگی‌های موحد اتکا به عقل انتقادی است و گام ننهادن در مسیر اسطوره‌پردازی. او این مرام را در تصحیح مثنوی نیز به کار زده است. نسخه‌ای از مثنوی هست که در بارگاه مولانا نگه‌داری می‌شود و به گفتهٔ دکتر موحد در مقدمهٔ تصحیحش از مثنوی، استنساخِ آن، به احتمال فراوان هم‌زمان با پی‌ریزیِ بنای بارگاه مولوی آغاز شده است؛ زمانی که فرزند و خلیفهٔ مولانا هر دو زنده بوده‌اند و این نسخه با نظارتِ آن‌ها تهیه شده است. «نیکلسون» به هنگامِ تصحیح دو دفتر ابتداییِ مثنوی از وجود این نسخه مطلع نبوده است و از آن در تصحیح چهار دفترِ دیگر استفاده کرده است. این موضوع، به اذعانِ خودِ نیکلسون، باعث دوگانگی در تصحیح شده است. پس از نیکلسون، اهمیتِ نسخهٔ قونیه که به ادعای «عبدالباقی گورلپینارلی»، شارح ترک‌تبار مثنوی، نسخه جامع و مانع مثنوی محسوب می‌شود. بخش عمده‌ای از مقدمهٔ دکتر موحد به اثبات این نکته اختصاص دارد که بسنده کردن به نسخهٔ قونیه در تصحیح مثنوی چندان منطقی نیست. به‌ویژه که نسخه‌های قابل‌اعتماد دیگری از مثنوی هم در دسترس ماست. نظیر نسخه‌ای از یکی از دفترهای مثنوی که استنساخش به یقین، به قلمِ فرزندِ مولانا بوده است. این شیوهٔ تصحیح به متنی انجامیده است که از لحاظ علمی به غایت معتبر است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = http://shahraraonline.ir/news/79992/|عنوان = دربارهٔ مثنوی معنوی به تصحیح محمدعلی موحد |ناشر = شهرآراآنلاین|تاریخ بازدید =۱۵تیر ۱۳۹۸}}</ref>
* عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب، تألیف ابوالقاسم عبدالله کاشانی، در زمینهٔ سنگ‌های قیمتی و تزئینی، گوهرها، عطرها و کاشی‌کاری اسلامی
* معرفت فلاحت (دوازده باب کشاورزی)، تألیف عبدالعلی بیرجندی، متنی درباب کشاورزی در قرن دهم هجری
* اسکندرنامه: روایت فارسی کالیستنس دروغین، داستانی کهن مربوط به قرن هفتم هجری
* دستورالجمهور فی مناقب سلطان‌العارفین ابویزید طیفور، تألیف احمدبن حسین خرقانی، متنی کهن از مقامات بایزید بسطامی (با همکاری [[محمدتقی دانش‌پژوه]])
* فهرست‌نویسی نسخ خطی فارسی کتابخانه‌هایی از سراسر جهان نظیر کتابخانهٔ سرکنسولگری استانبول، کتابخانهٔ ملی و دانشگاهی اورشلیم، کتابخانهٔ سلطنتی کپنهاگ، موزهٔ بریتانیا مردیت اونس، کتابخانهٔ ملی پاریس، کتابخانه‌های عمومی فرانسه که هرکدام به‌صورت جداگانه به‌چاپ رسیده‌اند.<ref name=''ملی''/><ref>{{یادکرد وب|نشانی= http://sazandeginews.com/News/4270|عنوان= میراث کتاب‌شناس}}</ref>


====[[جلال خالقی مطلق]](۱۳۱۶ ش. تاکنون)====
====[[جلال خالقی مطلق]] (۱۳۱۶ه‍.ش تاکنون)====
 
به‌پایان‌رسیدن تصحیح «شاهنامهٔ فردوسی» به‌کوشش جلال خالقی و با همکاری ابوالفضل خطیبی و محمود امیدسالار، نقطهٔ عطفی نه‌تنها در تاریخ شاهنامه‌شناسی، بلکه در تاریخ فن تصحیح متون فارسی به‌شمار می‌رود. مصحح بزرگ انگلیسی «آلفرد هاوسمن» فن تصحیح را آمیخته‌ای از علم وهنر می‌داند. او می‌گفت:
به پایان رسیدن تصحیح «شاهنامهٔ فردوسی» به کوشش دکتر خالقی، نقطهٔ عطفی نه تنها در تاریخ شاهنامه‌شناسی، بلکه در تاریخ فن تصحیح متون فارسی به شمار می‌رود. مصحح بزرگ انگلیسی «آلفرد هاوسمن» فن تصحیح را آمیخته‌ای از علم وهنر می‌داند. او می‌گفت:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|تصحیح عبارت است از شناختن غلط‌های متن به‌وسیلهٔ علم و تصحیح آن غلط‌ها توسط هنر.}}
{{گفتاورد تزیینی|تصحیح عبارت است از شناختن غلط‌های متن به وسیلهٔ علم و تصحیح آن غلط‌ها توسط هنر.}}{{سخ}}
به‌عبارت‌دیگر مصحح باید این ظرافت طبع را داشته باشد که بتواند از میان ضبط‌های مختلف دستنویس‌های اثر، آن ضبطی را انتخاب کند که با هنر خالق اثر همخوان باشد؛ و اینجاست که می‌رسیم به خالقی. خالقی در تصحیح شاهنامه نه‌‌تنها روش صحیح پاکیزه‌کردن متن را به‌صورتی نظام‌مند نشان داد؛ بلکه به مصححان جوان‌تر نشان داد که ضبط‌های غلط هم در بسیاری از مواقع می‌توانند به‌صورت اصلی که از دست رفته، راهبر باشند.<ref name=''خالقی امیدسالار''/>{{سخ}}
به عبارت دیگر مصحح باید این ظرافت طبع را داشته باشد که بتواند از میان ضبط‌های مختلف دستنویس‌های اثر، آن ضبطی را انتخاب کند که با هنر خالق اثر همخوان باشد؛ و اینجاست که می‌رسیم به خالقی. خالقی در تصحیح شاهنامه نه‌ تنها روش صحیح پاکیزه‌کردن متن را به صورتی نظام‌مند نشان داد، بلکه به مصححین جوان‌تر نشان داد که ضبط‌های غلط هم در بسیاری از مواقع می‌توانند به صورت اصلی که از دست رفته، راهبر باشند.<ref name=''خالقی امیدسالار''/>{{سخ}}
[[احسان یارشاطر]] در مقدمه‌ای که بر طبع انتقادی شاهنامهٔ خالقی در نیویورک نوشته، بعد از بررسی چاپ‌های شاهنامه قبل از تصحیح خالقی، کمال مطلوب را برای مصحح متن این حماسهٔ ملی در موارد زیر خلاصه می‌کند و کمال خشنودی را از اینکه خالقی مطلق، به‌گواهی آثار پژوهشی خود، جامع تمام این کمالات است ابراز می‌دارد:
[[احسان یارشاطر]] در مقدمه‌ای که بر طبع انتقادی شاهنامهٔ خالقی در نیویورک نوشته، بعد از بررسی چاپ‌های شاهنامه قبل از تصحیح خالقی، کمال مطلوب را برای مصحح متن این حماسهٔ ملی در موارد زیر خلاصه می‌کند و کمال خشنودی خود را از اینکه دکتر خالقی مطلق، به گواهی آثار پژوهشی خود، جامع تمام این کمالات است ابراز می‌دارد:{{سخ}}
* آگاهی و شناخت مصحح از سبک کلام فردوسی، خصوصیات لغوی و دستوری شاهنامه و آثار معاصران فردوسی در زمینه‌های مختلف (شعر و ادب، تاریخ، فلسفه و...)
* آگاهی و شناخت مصحح از سبک کلام فردوسی، خصوصیات لغوی و دستوری شاهنامه و آثار معاصران فردوسی در زمینه‌های مختلف(شعر و ادب، تاریخ، فلسفه و ...)
* شناخت تحولات زبان و ادبیات جامعه در چند قرن پیش و پس از زمان خلق شاهنامه
* شناخت تحولات زبان و ادبیات جامعه در چند قرن پیش و پس از زمان خلق شاهنامه
* توجه به اصول و شیوه‌های حماسه‌های مشابه
* توجه به اصول و شیوه‌های حماسه‌های مشابه
* آشنایی با آن دسته از آثار فارسی میانه(پهلوی) که می‌توانند روشنگر بعضی از چگونگی‌ها و منابع شاهنامه باشند(مانند یادگار زریران، کارنامهٔ اردشیر پاپکان و اندرزنامه‌های متعدد پهلوی)
* آشنایی با آن دسته از آثار فارسی میانه(پهلوی) که می‌توانند روشنگر بعضی از چگونگی‌ها و منابع شاهنامه باشند؛ مانند یادگار زریران، کارنامهٔ اردشیر پاپکان و اندرزنامه‌های متعدد پهلوی.
* مطالعهٔ ترجمه‌هایی که در قرون نخستین اسلامی از فارسی میانه به عربی صورت گرفته است
* مطالعهٔ ترجمه‌هایی که در قرون نخستین اسلامی از فارسی میانه به‌عربی صورت گرفته است.
* تامل در آیین و مذهب ایران پیش از اسلام که شاهنامهٔ پهلوی، یعنی «خدای‌نامه» در آب‌و‌هوای آن سروده شده است.
* تامل در آیین و مذهب ایران پیش از اسلام که شاهنامهٔ پهلوی، یعنی «خدای‌نامه» در آب‌و‌هوای آن سروده شده است.
* تحقیق در جنبش‌های فکری، مذهبی، سیاسی و ادبی سده‌های نخستین اسلامی که طبعا در نحوهٔ اندیشه و ذوق فردوسی موثر بوده‌اند.  
* تحقیق در جنبش‌های فکری، مذهبی، سیاسی و ادبی سده‌های نخستین اسلامی که طبعا در نحوهٔ اندیشه و ذوق فردوسی موثر بوده‌اند.  
* پژوهش در تحولات سده‌های بعد که در پسند و اندیشهٔ کاتبان و صاحبان شاهنامه و متصرفان در آن، اثر داشته است.<ref name=''طبع خالقی''/>
* پژوهش در تحولات سده‌های بعد که در پسند و اندیشهٔ کاتبان و صاحبان شاهنامه و متصرفان در آن، اثر داشته است.<ref name=''طبع خالقی''/>


====[[محمدرضا شفیعی کدکنی]](۱۳۱۸ ش. تاکنون)====
====[[محمدرضا شفیعی کدکنی]] (۱۳۱۸ه‍.ش تاکنون)====
 
از مصححانی که شیوهٔ علامه قزوینی را با کمال دقت و امانت ادامه دادند و حتی در فن تصحیح، گامی فراتر نیز گذاشتند، می‌توان شفیعی کدکنی را نمونه‌ای درخشان به‌شمار آورد. از آثار متعدد او در زمینهٔ تصحیح متون، به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:{{سخ}}
از جمله مصححانی که شیوهٔ علامه قزوینی را با کمال دقت و امانت ادامه دادند و حتی در فن تصحیح، گامی فراتر نیز گذاشتند، می‌توان دکتر شفیعی کدکنی را نمونه‌ای درخشان به شمار آورد. از آثار متعدد او در زمینهٔ تصحیح متون، به ذکر چند مورد اکتفا می‌کنیم:{{سخ}}
* '''اس‍رارال‍ت‍وح‍ی‍د ف‍ی‌ م‍ق‍ام‍ات ‌‌ال‍ش‍ی‍خ‌‌ اب‍ی ‌س‍ع‍ی‍د'''‮‬: نمونهٔ عالی کار شفیعی کدکنی در سیر کمالی تصحیح متون، تصحیح «اسرارالتوحید» محمدبن‌منور است. شیوهٔ شفیعی در تصحیح این متن، نمونه‌ای از همدلی‌کردن با خواننده است؛ یعنی درعین‌حال که مصحح، کتاب را برای خواننده عرضه می‌کند، سوالات مقدر او را هم پاسخ می‌گوید. این سوالات ممکن است در دو بخش پیش آید: یکی درباب مولف و دیگری درباب مشکلات متن. کیفیت تصحیح این اثر به گونه‌ای است که می‌توان گفت کار تصحیح این متن تمام شده است و نیازی به بازبینی مجدد نخواهد داشت.<ref name=''قزوینی فتوحی''/>‬‬
* '''اس‍رارال‍ت‍وح‍ی‍د ف‍ی‌ م‍ق‍ام‍ات ‌‌ال‍ش‍ی‍خ‌‌ اب‍ی ‌س‍ع‍ی‍د'''‮‬: نمونهٔ عالی کار شفیعی کدکنی در سیر کمالی تصحیح متون، تصحیح «اسرارالتوحید» محمد بن منور است. شیوهٔ شفیعی در تصحیح این متن، نمونه‌ای از همدلی‌کردن با خواننده است؛ یعنی در عین حال که مصحح، کتاب را برای خواننده عرضه می‌کند، سوالات مقدر او را هم پاسخ می‌گوید. این سوالات ممکن است در دو بخش پیش آید: یکی در باب مولف و دیگری در باب مشکلات متن. کیفیت تصحیح این اثر به گونه‌ای است که می‌توان گفت کار تصحیح این متن تمام شده است و نیازی به بازبینی مجدد نخواهد داشت.<ref name=''قزوینی فتوحی''/>
* '''آثار عطار نیشابوری''': شامل مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر '''تذکره‌الاولیا''' (در دو جلد)، '''مختارنامه'''، '''مصیبت‌نامه'''، '''منطق‌الطیر'''، '''اسرارنامه'''، '''الهی‌نامه''' که چاپ شده‌اند و '''دیوان عطار''' که هنوز  به‌چاپ نرسیده است.{{سخ}}
* '''آثار عطار نیشابوری''': شامل مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر '''تذکره‌الاولیا'''(در دو جلد)، '''مختارنامه'''، '''مصیبت‌نامه'''، '''منطق‌الطیر'''، '''اسرارنامه'''، '''الهی‌نامه''' که چاپ شده‌اند و '''دیوان عطار''' که هنوز  به چاپ نرسیده است.{{سخ}}
[[محمدعلی موحد]]، کار شفیعی کدکنی را در تصحیح عطار، با این بیت مولانا توضیح می‌دهد:{{سخ}}
[[محمدعلی موحد]]، کار شفیعی کدکنی را در تصحیح عطار، با این بیت مولانا توضیح می‌دهد:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|جانی که رو آن سو کند، با بایزید او خو کند / یا با سنایی رو کند یا بو دهد عطار را}}{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|جانی که رو آن سو کند، با بایزید او خو کند / یا با سنایی رو کند یا بو دهد عطار را}}{{سخ}}
به تعبیر موحد، «بو دادن» سفتی و خامی را از خوراکی‌هایی مثل پسته و بادام برمی‌گیرد، آن را زیر دندان نرم‌تر می‌کند و عطری هم که در جریان این کار متصاعد می‌شود فوق‌العاده است؛ و شفیعی کدکنی، به معنای واقعی کلمه، عطار را بو داده است.<ref name=''عطار بو''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =موحد |نام =محمدعلی|عنوان = هنر شفیعی در تصحیح عطار |ژورنال = بخارا | شماره = ۷۰|صفحات=۶۴-۶۹| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}</ref>
به‌تعبیر موحد، «بودادن» سفتی و خامی را از خوراکی‌هایی مثل پسته و بادام برمی‌گیرد، آن را زیر دندان نرم‌تر می‌کند و عطری هم که در جریان این کار متصاعد می‌شود فوق‌العاده است؛ و شفیعی کدکنی، به‌معنای واقعی کلمه، عطار را بو داده است.<ref name=''عطار بو''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= موحد|عنوان= هنر شفیعی در تصحیح عطار|ژورنال= بخارا|شماره= ۷۰|صفحات= ۶۴تا۶۹}}</ref>
* '''مجموعهٔ میراث عرفانی ایران''': شامل '''دفتر روشنایی'''(از میراث عرفانی بایزید بسطامی)، '''چشیدن طعم وقت'''(از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر)، '''در هرگز و همیشهٔ انسان'''(از میراث عرفانی خواجه عبدالله انصاری)، '''درویش ستیهنده'''(از میراث عرفانی شیخ جام) و '''نوشته بر دریا'''(از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی).{{سخ}}
* '''مجموعهٔ میراث عرفانی ایران''': شامل '''دفتر روشنایی''' (از میراث عرفانی بایزید بسطامی)، '''چشیدن طعم وقت''' (از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر)، '''در هرگز و همیشهٔ انسان''' (از میراث عرفانی خواجه‌عبدالله انصاری)، '''درویش ستیهنده''' (از میراث عرفانی شیخ جام) و '''نوشته بر دریا''' (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی).{{سخ}}
کدکنی در این مجموعه، به سراغ بزرگان تاریخ تصوف رفته است. نسخه‌های موجود از مقامات این بزرگان را یافته و گاه متون مختلف از یک اثر واحد را جداگانه تصحیح کرده است. مقدمه‌های او بر این آثار نیز خود پژوهشی جداگانه است که زندگی‌نامه و احوال و افکار و حتی سبک آثار این بزرگان در آن به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. این مجموعه شامل شش دفتر است که از میان آنها یک اثر تحت عنوان «زبان شعر در نثر صوفیه» به طور کامل تالیف است و دیگر آثار که ذکر آنها رفت، شامل تصحیح آثار یکی از عرفا و مقدمه و تعلیقات مفصل استاد کدکنی است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی = https://sokhanpub.net/product-category/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/|عنوان = مجموعهٔ میراث عرفانی ایران |ناشر = نشر سخن|تاریخ بازدید =۱۵تیر ۱۳۹۸}}</ref>
کدکنی در این مجموعه، به سراغ بزرگان تاریخ تصوف رفته است. نسخه‌های موجود از مقامات این بزرگان را یافته و گاه متون مختلف از یک اثر واحد را جداگانه تصحیح کرده است. مقدمه‌های او بر این آثار نیز خود پژوهشی جداگانه است که زندگی‌نامه و احوال و افکار و حتی سبک آثار این بزرگان در آن به‌تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. این مجموعه شامل شش دفتر است که از میان آن‌ها یک اثر تحت عنوان «زبان شعر در نثر صوفیه» به‌طور کامل تألیف است و دیگر آثار که ذکر آن‌ها رفت، شامل تصحیح آثار یکی از عرفا و مقدمه و تعلیقات مفصل استاد کدکنی است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی= https://sokhanpub.net/product-category/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/|عنوان= مجموعهٔ میراث عرفانی ایران}}</ref>


====[[نجیب مایل هروی]] (۱۳۲۹ه‍.ش تاکنون)====
در هرات افغانستان متولد شد. تحصیلاتش را از مکتب‌خانه‌های هرات آغاز کرد و در کابل پی گرفت. در سال۱۳۴۹ در انجمن تاریخ کابل به امور فرهنگی مشغول شد. سال بعد به‌علت مقاله‌ای که در آنجا منتشر کرد، برای ادامهٔ تحصیل در زمینهٔ زبان و ادبیات فارسی به دانشگاه فردوسی مشهد آمد. [[نجیب مایل هروی]] از سال۱۳۵۳ عملاً در ایران مشغول به تحقیق در زمینهٔ کتاب‌شناسی و تصحیح متون است و حاصل کار او، ده‌ها کتاب تصحیح‌شده و بیش از صد  مقاله و آثار تألیفی در حوزهٔ عرفان و ادب فارسی است. طرحی که این پژوهشگر مد نظر داشت، کتاب‌شناسی نگاشته‌های عرفانی در زبان فارسی بود که منجر به پژوهش او در احوال و آثار عارفان گمنام ایرانی و احیاء آثار آن‌ها شد. نمونه‌های زیر تعدادی از این آثار است:{{سخ}}
* نزهه‌الارواح، امیرحسین غوری هروی
* العروه لاهل الخلوه و الجلوه،  شیخ علاءالدولهٔ سمنانی
* رشف‌الالحاظ فی کشف‌الالفاظ، الفتی تبریزی (فرهنگ مصطلحات استعاری صوفیه)
* آداب‌المریدین، ابونجیب سهروردی، ترجمهٔ عمر بن محمد شیرکان (در آداب طریقت)
* روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، احمد بن منصور سمعانی (نخستین شرح ارزشمند پیرامون اسماء حسنی)
* شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن‌الاسرار، ولی‌محمد اکبرآبادی (یکی از مهمترین شروح کهن بر مثنوی که مورد استفادهٔ شارحان بزرگی چون «نیکلسون» قرار گرفته است.)
* الاصول‌العشره، شیخ نجم‌الدین کبری، ترجمه و شرح عبدالغفور لاری (در آداب طریقت)
* ترجمهٔ حقیقه‌الحقایق، شیخ اکبر محی‌الدین‌ابن‌عربی<ref name=''ملی''/><ref name=''ضرورت نجیب''/>


در پایان لازم به ذکر است که ذکر تلاش‌های پژوهشگران ایرانی و نیز غربی در زمینهٔ تصحیح متون، به هیچ وجه به این افراد منحصر نمی‌شود و  شرح آثار بزرگان مذکور فقط به عنوان نمونه رفت. ضمن اینکه در دیگر بخش‌ها به تناسب، از کوشش‌های دیگر اساتید نیز صحبت شده است. در پایان به تعدادی دیگر از محققانی که در زمینهٔ تصحیح متون، نسخه‌شناسی و متن‌شناسی حق بزرگی بر گردن ادب فارسی و عربی دارند اشاره می‌شود:{{سخ}}
بیان تلاش‌های پژوهشگران ایرانی و نیز غربی در زمینهٔ تصحیح متون، به‌هیچ‌وجه به این افراد منحصر نمی‌شود و  شرح آثار بزرگان مذکور فقط به‌عنوان نمونه رفت. ضمن اینکه در دیگر بخش‌ها به تناسب، از کوشش‌های دیگر اساتید نیز صحبت شده است. در پایان به تعدادی دیگر از محققانی که در زمینهٔ تصحیح متون، نسخه‌شناسی و متن‌شناسی حق بزرگی بر گردن ادب فارسی و عربی دارند اشاره می‌شود:
* اساتید ایرانی: [[میرزا یوسف خان اعتصامی]]، [[ایرج افشار]]، [[محمدتقی مدرس رضوی]]، [[محمد معین]]، [[اصغر مهدوی]]، [[مهدی محقق]]، [[محمد روشن]]، [[مهد بیانی]]، [[احمد منزوی]]، [[علینقی منزوی]]، [[محمدعلی فروغی]]، [[عبدالعظیم قریب]]، [[احمد بهمنیار]]، [[علی‌اصغر حکمت]]، [[عباس اقبال]]، [[محمدتقی دانش‌پژوه]]، [[ذبیح‌الله صفا]]، [[یحیی مهدوی]]، [[غلامرضا رشید یاسمی]]، [[علی عبدالرسولی]]، [[غلامحسین یوسفی]]، [[نصرالله تقوی]]، [[پرویز ناتل خانلری]]، [[صادق گوهرین]]، [[جلال‌الدین محدث ارموی]]، [[محمدجعفر یاحقی]]، [[احمد گلچین معانی]] و ...
* اساتید ایرانی: [[میرزایوسف‌خان اعتصامی]]، [[علی‌اکبر دهخدا]]، [[محمدتقی مدرس رضوی]]، [[محمد معین]]، [[عبدالله انوار]]، [[اصغر مهدوی]]، [[مهدی محقق]]، [[محمد روشن]]، [[مهدی بیانی]]، [[احمد منزوی]]، [[علینقی منزوی]]، [[محمدعلی فروغی]]، [[عبدالعظیم قریب]]، [[احمد بهمنیار]]، [[علی‌اصغر حکمت]]، [[عباس اقبال]]، [[محمدتقی دانش‌پژوه]]، [[ذبیح‌الله صفا]]، [[یحیی مهدوی]]، [[غلامرضا رشید یاسمی]]، [[علی عبدالرسولی]]، [[غلام‌حسین یوسفی]]، [[نصرالله تقوی]]، [[پرویز ناتل خانلری]]، [[صادق گوهرین]]، [[جلال‌الدین محدث ارموی]]، [[محمدجعفر یاحقی]]، [[احمد گلچین معانی]] و...
* پژوهشگران خارجی: بروکلمن، فلیشر، ویلیام جکسون، چارلز ریو، آربری، بلوشه، سیمونوف، هلموت ریتر، کاترمر، ژول مول، صلاح‌الدین المنجد، عبدالسلام هارون، کازیمرسکی، ادوارد براون، نجیب مایل هروی، احمد آتش و ...
* اساتید خارجی: بروکلمن، فلیشر، ویلیام جکسون، چارلز ریو، آربری، بلوشه، سیمونوف، هلموت ریتر، کاترمر، ژول مول، صلاح‌الدین المنجد، عبدالسلام هارون، کازیمرسکی، ادوارد براون، احمد آتش و...


==نقد و نظر==
==نقد و نظر==
===نقدی بر شاهنامه چاپ مسکو===
===نقدی بر شاهنامه چاپ مسکو===
مصححین روسی شاهنامه، با پیروی از نظریهٔ لیخاچف، این نکته را درنظر داشته‌اند که مصحح نباید متن تدوین‌های گوناگون یک اثر واحد را در حین تصحیح به‌هم بیامیزد. به‌عبارت‌دیگر در مورد کتاب‌هایی مثل شاهنامه که می‌دانیم فردوسی در آن تجدیدنظر کرده بود و حداقل دو تدوین از آن در زمان خود فردوسی موجود بوده که یکی در سال ۳۸۴ هجری و دیگری در سال ۴۰۰ به‌اتمام رسیده است، نباید متن این دو تدوین را با هم آمیخت. ایراد اصلی به این نظریه این است که درهم‌آمیختگی عرضی که در طول قرن‌ها کتابت شاهنامه در متن این اثر رخ داده است، به‌قدری وسیع است که تشخیص تدوین‌های دوگانهٔ شاهنامه در عمل تاکنون مقدور نبوده است. به‌عبارت‌دیگر، ابیات پایانی نسخه‌های شاهنامه به‌ظاهر معین می‌کنند که آن نسخه به کدام تدوین متعلق است، به این صورت که نسخه‌های حاوی بیت:
{{گفتاورد تزیینی|ز هجرت شده پنج هشتاد بار / به نام جهان داور کردگار}}
به تدوین سال ۴۰۰هجری و نسخه‌هایی که به بیت:
{{گفتاورد تزیینی|ز هجرت سه صد سال و هشتاد و چار / به نام جهان داور کردگار}}
پایان می‌گیرند، از تدوین سال ۳۸۴ پنداشته می‌شوند؛ اما چون می‌دانیم که کاتبان در استنساخ کتاب واحد گاهی از چند نسخهٔ آن کتاب استفاده می‌کرده‌اند و بدین صورت متنی التقاطی فراهم می‌آورده‌اند، این نظریه در مورد شاهنامه به‌کار نمی‌آید. لیخاچف در پروردن نظریهٔ خود، به کتاب‌های نویسندهٔ روسی، پوشکین (۱۷۹۹تا۱۸۳۷ م.) نظر داشته است. باتوجه‌به اینکه آثار پوشکین بعد از اختراع صنعت چاپ خلق شده‌اند، می‌توان تدوین‌های گوناگون آن‌ها را از روی تاریخ چاپ آن‌ها متمایز کرد، اما این نظریه را به‌راحتی نمی‌توان به آثار نویسندگانی مانند فردوسی که آثارشان قبل از اختراع چاپ خلق شده، تعمیم داد. بنابراین اصرار در انطباق کورکورانهٔ تئوری‌های روسی یا اروپایی و آمریکایی بر شاهنامه و دیگر کتب کهن فارسی و عربی، جز خیال‌بافی فایده‌ای ندارد.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>


مصححین روسی شاهنامه، با پیروی از نظریهٔ لیخاچف، این نکته را در نظر داشته‌اند که مصحح نباید متن تدوین‌های گوناگون یک اثر واحد را در حین تصحیح به هم بیامیزد. به عبارت دیگر در مورد کتاب‌هایی مثل شاهنامه که می‌دانیم فردوسی در آن تجدید نظر کرده بود و حداقل دو تدوین از آن در زمان خود فردوسی موجود بوده که یکی در سال ۳۸۴ هجری و دیگری در سال ۴۰۰ به اتمام رسیده است، نباید متن این دو تدوین را با هم آمیخت. ایراد اصلی به این نظریه این است که در هم آمیختگی عرضی که در طول قرن‌ها کتابت شاهنامه در متن این اثر رخ داده است، به قدری وسیع است که تشخیص تدوین‌های دوگانهٔ شاهنامه در عمل تاکنون مقدور نبوده است. به عبارت دیگر، ابیات پایانی نسخه‌های شاهنامه به ظاهر معین می‌کنند که آن نسخه به کدام تدوین متعلق است، به این صورت که نسخه‌های حاوی بیت:{{سخ}}
===تا خوانندگان این تصنیف «نگویند» شرم باد این پیر را...===
{{گفتاورد تزیینی|ز هجرت شده پنج هشتاد بار / به نام جهان داور کردگار}}{{سخ}}
«تاریخ بیهقی» از کتاب‌های بسیار مهم نثر پارسی است؛ از لحاظ محتوایی مهمترین منبع تاریخ غزنویان است و از لحاظ ادبی، نثر سختهٔ ابوالفضل بیهقی یکی از نمونه‌های عالی نثر پارسی. وجود لغات و ترکیبات فراوان و کهن پارسی، هندی و ترکی، اشاره به آداب و رسوم درباری و آیینی مردم و اشراف و احاطهٔ بیهقی بر تاریخ و ادب پارسی و عربی، کار تصحیح این متن را فرسنگ‌ها فراتر از پژوهشی ساده برده است. این متن در ابتدا به دست بزرگانی چون [[ادیب پیشاوری]] و [[سعید نفیسی]] تصحیح شد؛ اما همین دشواری‌ها باعث شد که بعد از تصحیح استاد [[علی‌اکبر فیاض]]، تا مدت‌ها دیگر کسی پا در میدان تصحیح این کتاب نگذارد؛ تا اینکه در دههٔ هشتاد شمسی، تصحیحی انتقادی از این اثر، به‌همت دو استاد خراسانی [[محمدجعفر یاحقی]] و مهدی سیدی، پس از صرف شش سال کوشش منتشر شد. این تصحیح جدید، امتیازاتی دارد که به چند نمونه اشاره می‌شود:
به تدوین سال ۴۰۰ هجری و نسخه‌هایی که به بیت:{{سخ}}
* مقدمهٔ جامع کتاب، علاوه‌بر دربرگرفتن همهٔ مسائل مربوط به بیهقی و زمانهٔ او، بررسی محتوای اثر و دلایل تصحیح چندبارهٔ کتاب، نسخه‌های این اثر را هم به‌طورکامل معرفی می‌کند. دربارهٔ تاریخ بیهقی این مورد اخیر نهایت اهمیت را داشت؛ زیرا مرگ نابهنگام استاد [[علی‌اکبر فیاض]] باعث شده بود رمزهای لاتینی که او برای علامت اختصاری نسخه‌ها استفاده کرده بود، نامکشوف بماند.
{{گفتاورد تزیینی|ز هجرت سه صد سال و هشتاد و چار / به نام جهان داور کردگار}}{{سخ}}
* متأسفانه نسخه‌های کهنی از تاریخ بیهقی در دست نیست و تاریخ نگارش قدیم‌ترین نسخه‌ها حول و حوش قرن نهم هجری است؛ در نتیجه نسخه‌های موجود برتری خاصی بر یکدیگر ندارند. مصصحان به این نکته توجه داشته‌اند و بر همین اساس روش تصحیح التقاطی را در پیش گرفته‌اند.
پایان می‌گیرند، از تدوین سال ۳۸۴ پنداشته می‌شوند؛ اما چون می‌دانیم که کاتبان در استنساخ کتاب واحد گاهی از چند نسخهٔ آن کتاب استفاده می‌کرده‌اند و بدین صورت متنی التقاطی فراهم می‌آورده‌اند، این نظریه در مورد شاهنامه به کار نمی‌آید. لیخاچف در پروردن نظریهٔ خود، به کتاب‌های نویسندهٔ روسی، پوشکین(۱۷۹۹-۱۸۳۷ م.) نظر داشته است. با توجه به اینکه آثار پوشکین بعد از اختراع صنعت چاپ خلق شده‌اند، می‌توان تدوین‌های گوناگون آنها را از روی تاریخ چاپ آنها متمایز کرد، اما این نظریه را به راحتی نمی‌توان به آثار نویسندگانی مانند فردوسی که آثارشان قبل از اختراع چاپ خلق شده، تعمیم داد. بنابراین اصرار در انطباق کورکورانهٔ تئوری‌های روسی یا اروپایی و آمریکایی بر شاهنامه و دیگر کتب کهن فارسی و عربی، جز خیال‌بافی فایده‌ای ندارد.<ref name=''تاریخچه امیدسالار''/>
* به‌دست‌‌دادن ضبط دقیق نسخه‌بدل‌ها و چاپ‌های قبلی (چاپ مورلی در کلکته، چاپ ادیب، نفیسی و فیاض)
 
* توضیحات و تعلیقات مفصل شامل:
 
:تعلیقات عام که دربردارندهٔ توضیح واژه‌های دشوار، عبارات دیریاب، مآخذ و معنی ابیات و تقریبا هرآنچه درباب واژگان و عبارات بیهقی تابه‌حال چاپ شده است.
==منابعی برای مطالعهٔ بیشتر==
:تعلیقات جغرافیایی و تاریخی که تقریباً شالوده و اساس این تصحیح است. محققان تنها به اطلاعات موجود در خود اثر بسنده نکرده‌اند؛ بلکه از همهٔ کتب تاریخی و جغرافیایی لازم بهره گرفته‌اند.
* پانزده فهرست مختلف، به‌نحوی‌که تقریباً هر واژه یا جمله‌ای از تاریخ بیهقی را می‌توان از طریق یکی از این فهرست‌ها پیدا کرد.{{سخ}}
کار تصحیح متونی مانند تاریخ بیهقی، کاری متداوم و رو‌به کمال هرچه بیشتر است. محققانی، این تصحیح جدید را بررسی کرده‌اند و ضمن اشاره به مزیت‌های فراوان آن، انتقادات و پیشنهاداتی هم برای بهتر شدن این کار ارائه داده‌اند. برای آشنایی با پژوهش‌های موشکافانهٔ تصحیح متون به نمونه‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود.{{سخ}}
در جایی از متن تصحیح مذکور، بیت زیر دیده می‌شود:
{{گفتاورد تزیینی|هر آن کار کان را به سوری دهی / چو چوپان بد دوغ باز آورد}}
منتقدان اشاره می‌کنند که اگرچه ضبط واژهٔ «دوغ» مطابق همهٔ نسخه‌های مورد استفادهّ مصححان است؛ اما به‌نظر می‌رسد ضبط «داغ» به‌دلایل زیر بهتر باشد:
# در کتاب «المرشد فی‌الحساب» دربارهٔ شیوهٔ حساب‌رسی از گلهٔ گوسفندان پادشاه آمده است که رمه‌دار باید هنگام حسابرسی گله، بخش «داغ»‌ نهاده از پوست گوسفندانی را که سقط شده‌اند، به مستوفیان ارائه کند. منظور «داغ» در اینجا همان نشان گلهٔ پادشاه است که بر فلزی نقش می‌کردند و پس از تفته‌کردن بر پوست حیوان می‌نهادند.
# این بیت با اندکی تغییر در «تاریخ بیهق» ابن‌فندق (که البته مصححان خودشان به این نمونه اشاره کرده‌اند) و در زیر «نفثه‌المصدور» هم با ضبط «داغ» آمده است؛ بنابراین معنای مصراع دوم احتمالاً این باشد که چوپان بد از گوسفندان به‌خوبی نگه‌داری نمی‌کند و «داغ» را که نشان سقط‌شدن حیوان است بازمی‌آورد.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان= نقدوبررسی تصحیح جدید تاریخ بیهقی|ژورنال = جستارهای ادبی| شماره= ۱۷۲|صفحات= ۱۴۹تا۱۷۷}}</ref>


===منابع فارسی و ترجمه‌شده===
===غمز، غمزه، نعره، نغمه===
 
اگر مقصود از تصحیح متون کهن، کشف و عرضهٔ صورتی است که زادهٔ ذوق و اندیشهٔ صاحب اثر باشد، باید ضبط صحیح از هر کلمه، علاوه‌بر تناسب لفظی با سایر اجزای سخن، با نظام فکری مولف و زبان عصر او نیز سازگار باشد.
* نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲-۱۹۳۹، به کوشش ایرج افشار، سازمان انتشارات جاویدان، ۱۳۵۳.  
{{گفتاورد تزیینی|یا رب چه غمزه کرد صراحی که خون خم / با نعره‌های قلقلش اندر گلو ببست}}
این بیت معروف حافظ بنا بر تصحیح علامه قزوینی چنین است؛ اما در بعضی نسخه‌های خطی اشعار خواجه، در مصراع اول به‌جای «غمزه»، واژه‌های «غمز، نعره، نغمه» و در مصراع دوم به‌جای «نعره»، «نغمه» آمده است. جالب اینجاست که هریک از این وجوه در جای خود می‌تواند معنایی مقبول داشته باشد.به دو بیت قبل در همین غزل برمی‌گردیم که موضوع بیت مورد بحث را با پرداختی دیگر مطرح می‌کند:
{{گفتاورد تزیینی|مطرب چه پرده ساخت که در پردهٔ سماع / بر اهل وجد و حال در های و هو ببست}}
شاعر می‌پرسد که مطرب که معمولاً کاری می‌کند که های و هوی سوختگان حاضر در خلوت‌خانهٔ سماع درآید، این بار چه «پرده»‌ای ساخته است که بر «اهل وجد و حال» در های و هو را بسته و قدرت هر نوع عبارت و اشارتی را از آنان گرفته است؟{{سخ}}
حال به بیت اصلی بازگردیم؛ در این بیت هم حیرت شاعر از «غمز کردن / غمزه کردن / نعره کردن / نغمه کردن» صراحی است که با وجود «نغمه‌ها / نعره‌ها»ی قلقلش، خون شراب در گلوی آن بسته شده است. پس واژهٔ مورد بحث در مصراع اول باید اول از همه با «صراحی» در تناسب طبیعی باشد (مانند تناسب «مطرب» و «پرده» در دو بیت قبل). حال معانی مختلف مصراع اول باتوجه‌به واژه‌های محتمل:
* صراحی غمز(سخن‌چینی) می‌کند
* صراحی غمزه(ناز) می‌کند
* صراحی نعره(فریاد) می‌کند
* صراحی نغمه(چهچه) می‌کند{{سخ}}
تأملی در معنای «صراحی» شاید راهگشا باشد. ظرفی شیشه‌ای، بلورین یا سفالی برای شراب، به اشکال گوناگون و با دهانه و گلوگاه تنگ که شراب با صدای قلقل از آن می‌ریزد. سر و درپوش صراحی گاهی به شکل سر پرندگان ساخته می‌شد. با این حساب، به‌نظر می‌رسد معنای آخر دقیق‌تر باشد؛ چنانکه [[علی‌اکبر دهخدا|دهخدا]] یکی از معانی «نغمه ورزیدن» را ترجیع صوت و گردانیدن آواز ذکر می‌کند. این بیت سعدی نمونه‌ای از این معنی را نشان می‌دهد:
{{گفتاورد تزیینی|آواز خوش از کام و دهان و لب شیرین / گر نغمه کند گر نکند دل بفریبد}}
همچنین در مصراع دوم هم می‌بایست شاعر، «بسته‌شدن شراب» در «گلوی صراحی» را (مانند در های و هو بستن بر اهل وجد و حال)، با «نعره / نغمه»های قلقل عجیب‌تر از آنچه هست جلوه داده باشد. با این بسط معنایی، می‌توان گفت «نعره‌ها» معنای مستدل‌تری دارد؛ ضمن اینکه «نغمهٔ قلقل» تعبیری ناساز است. گواه‌هایی هم در شعر معاصران خواجهٔ شیراز یافت می‌شود. خواجوی کرمانی می‌گوید:
{{گفتاورد تزیینی|هر لحظه که خاموش شود ماه مغنی / از مرغ صراحی شنوم نعره که قل}}
پس می‌توان گفت صورت صحیح بیت حافظ چنین است:
{{گفتاورد تزیینی|یا رب چه نغمه کرد صراحی که خون خم / با نعره‌های قلقلش اندر گلو ببست<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان= غمز، غمزه، نعره، نغمه (تصحیح بیتی از حافظ)|ژورنال= مطالعات عرفانی| شماره= ۱۱|صفحات= ۱۴۵تا۱۶۰}}</ref>}}


==منابع تألیف و ترجمه‌شده==
* نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲تا۱۹۳۹، به‌کوشش [[ایرج افشار]]، سازمان انتشارات جاویدان، ۱۳۵۳.
* نقد و تصحیح متون: مراحل نسخه‌شناسی و شیوهٔ تصحیح نسخه‌های فارسی، نجیب مایل هروی، بنیاد پژوهش اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹.
* نقد و تصحیح متون: مراحل نسخه‌شناسی و شیوهٔ تصحیح نسخه‌های فارسی، نجیب مایل هروی، بنیاد پژوهش اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹.
 
* پژوهش ادبی، شوقی ضیف، ترجمهٔ عبدالله شریفی خجسته، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶.
* پژوهش ادبی، دکتر شوقی ضیف، ترجمهٔ عبدالله شریفی خجسته، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶.
 
* راهنمای تصحیح متون، جویا جهانبخش، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۸.  
* راهنمای تصحیح متون، جویا جهانبخش، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۸.  
 
* پژوهشگران معاصر ایران، هوشنگ اتحاد، فرهنگ معاصر، ۱۴ جلد، فرهنگ معاصر، ۱۳۷۸تا۱۳۸۸.  
* پژوهشگران معاصر ایران، هوشنگ اتحاد، فرهنگ معاصر، ۱۴ جلد، فرهنگ معاصر، ۱۳۷۸-۱۳۸۸.  
 
* روش تصحیح انتقادی متون، منصور ثروت، پایا، ۱۳۷۹.
* روش تصحیح انتقادی متون، منصور ثروت، پایا، ۱۳۷۹.
* تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، نجیب مایل هروی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰.
* تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، نجیب مایل هروی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰.
 
* مجموعه مقالات روش تصحیح متون، به‌کوشش محمود نظری، با مقدمهٔ آیت‌الله عمید زنجانی، انتشارات کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ۱۳۸۶.  
* مجموعه مقالات روش تصحیح متون، به کوشش محمود نظری، با مقدمهٔ آیت‌الله عمید زنجانی، انتشارات کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ۱۳۸۶.  
* سی‌ودو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، محمود امیدسالار، بنیاد موقوفات [[محمود افشار|محمود افشار یزدی]]، ۱۳۸۹.
 
* جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعهٔ مقالات، یادداشت‌ها، اسناد و متون) دفتر چهارم (ویژه‌نامهٔ نسخه‌پژوهی)، به‌کوشش احمد خامه‌یار و یوسف بیگ‌باباپور، نشر سفیر اردهال، ۱۳۹۲.
* سی و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، محمود امیدسالار، بنیاد موقوفات دکتر افشار یزدی، ۱۳۸۹.
 
* جستارهایی در میراث اسلامی(مجموعهٔ مقالات، یادداشت‌ها، اسناد و متون) دفتر چهارم(ویژه‌نامهٔ نسخه‌پژوهی)، به کوشش احمد خامه‌یار و یوسف بیگ‌باباپور، نشر سفیر اردهال، ۱۳۹۲.
 
* روش تصحیح انتقادی متن، منصور ثروت، نشر علمی، ۱۳۹۷.  
* روش تصحیح انتقادی متن، منصور ثروت، نشر علمی، ۱۳۹۷.  
* مقالات [[جلال خالقی مطلق]] نیز دربارهٔ قواعد و ضوابط تصحیح متن شاهنامه در '''«مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. ج ۴، ۱۳۵۴، صص ۷۱۶تا۷۶۳»''' و همچنین '''«یادداشت‌هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه»''' در '''«ایران‌نامه، سال ۱۳۶۵. ش ۱، صص ۱۶تا۴۷، ش ۲، صص ۲۲۵تا۲۵۵، و ش ۳، صص ۳۰۹تا۳۶۲»''' از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.<ref name=''تاریخچهٔ امیدسالار''/>
* در پایان معرفی بانک اطلاعاتی نسخه‌های خطی ایران و بخشی از کتابخانه‌های جهان، که حاصل تلاش نه‌سالهٔ «ناصر گلباز»، پژوهشگر نسخ خطی است، لازم می‌نماید. این بانک اطلاعاتی که با همکاری موسسهٔ خانهٔ کتاب ایران، سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران، معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز نشر میراث مکتوب به مرحلهٔ بهره‌برداری رسیده است، حاوی اطلاعات نسخ خطی کتابخانه‌های مختلف جهان، شامل بیش از ۲۸۰۰۰۰ رکورد است و از طریق نشانی اینترنتی زیر قابل دسترسی است<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان= نخستین بانک اطلاعاتی نسخه‌های خطی ایران و جهان|ژورنال =کتاب ماه کلیات اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی|صفحات= ۸۶تا۹۱}}</ref>:{{سخ}}
www.aghabozorg.ir


مقالات دکتر [[جلال خالقی مطلق]] نیز دربارهٔ قواعد و ضوابط تصحیح متن شاهنامه در '''«مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. ج ۴، ۱۳۵۴، صص ۷۱۶-۷۶۳»''' و همچنین '''«یادداشت‌هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه»''' در '''«ایران‌نامه، سال ۱۳۶۵. ش ۱، صص ۱۶-۴۷، ش ۲، صص ۲۲۵-۲۵۵، و ش ۳، صص ۳۶۲-۳۰۹»''' از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
===منابع به‌زبان‌های دیگر===
 
===منابع به زبان‌های دیگر===
 
* Sandy, John Edwin. A History of Classical Scholarship. 3 Volumes. New York: Hafner Publishing Co. 1985.
* Sandy, John Edwin. A History of Classical Scholarship. 3 Volumes. New York: Hafner Publishing Co. 1985.
* Maas, Paul. Textual Criticism. Translated by Barbara Flower. Oxford: Clarendon Press, 1985.
* Maas, Paul. Textual Criticism. Translated by Barbara Flower. Oxford: Clarendon Press, 1985.
 
{{سخ}}منبع اخیر اساسی‌ترین و معروف‌ترین دستورالعمل به‌شیوهٔ لاخمان است:
منبع اخیر اساسی‌ترین و معروف‌ترین دستورالعمل به شیوهٔ لاخمان است.
 
* Wilamowitz – Moellendorff, Ulrich von. Geschichte der Philologie. Wiesbaden: Teubner Verlag. 1921.
* Wilamowitz – Moellendorff, Ulrich von. Geschichte der Philologie. Wiesbaden: Teubner Verlag. 1921.
 
{{سخ}}منبع اخیر به‌انگلیسی نیز ترجمه شده است:
منبع اخیر به انگلیسی نیز ترجمه شده است:
 
* Wilamowitz – Moellendorff, Ulrich von. History of Classical Scholarship. Translated From the German by Allen Harris. Edited with Introduction and Notes by Hugh Lioyd – John Baltimore: The John Hopkins University Press, 1982.  
* Wilamowitz – Moellendorff, Ulrich von. History of Classical Scholarship. Translated From the German by Allen Harris. Edited with Introduction and Notes by Hugh Lioyd – John Baltimore: The John Hopkins University Press, 1982.  
 
{{سخ}}به‌عقیدهٔ امیدسالار، بهترین دستورالعمل کوتاه و دقیق دربارهٔ فن تصحیح که جا دارد هرچه زودتر به‌فارسی ترجمه شود را در این اثر می‌توان یافت:
به عقیدهٔ دکتر امیدسالار، بهترین دستورالعمل کوتاه و دقیق دربارهٔ فن تصحیح که جا دارد هر چه زودتر به فارسی ترجمه شود را در این اثر می‌توان یافت:
 
* Bieler, Ludwig. The Grammarian’s Craft. 2 ed. Folia. Vol 10, no. 2, 1956, pp. 3-42.
* Bieler, Ludwig. The Grammarian’s Craft. 2 ed. Folia. Vol 10, no. 2, 1956, pp. 3-42.


==نوا، نما، نگاه==
==نوا، نما، نگاه==
خواندنی و شنیداری و تصویری و قطعاتی از کارهای وی (بدون محدودیت و براساس جذابیت نمونه‌های شنیداری و تصویری انتخاب شود.)


==پانویس==
==پانویس==
خط ۳۴۶: خط ۳۹۸:


==منابع==
==منابع==
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =افشار | نام =ایرج | عنوان =نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲-۱۹۳۹ |جلد =| سال = ۱۳۵۳| ناشر = سازمان انتشارات جاویدان}}
# {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =افشار|نام=ایرج|عنوان= نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲تا۱۹۳۹|سال= ۱۳۵۳|ناشر= سازمان انتشارات جاویدان}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =امیدسالار| نام = محمود|عنوان =تاریخچه‌یی از تصحیح متن در مغرب زمین و در میان مسلمین| ژورنال = آینهٔ میراث| شماره =۳۳ و ۳۴| سال =تابستان و پاییز ۱۳۸۵| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =امیدسالار|نام= محمود|عنوان= تاریخچه‌ای از تصحیح متن در مغرب زمین و در میان مسلمین| ژورنال= آینهٔ میراث|شماره= ۳۳و۳۴|سال= تابستان و پاییز۱۳۸۵|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =آزادیان| نام = شهرام|عنوان =نگاهی به تصحیح متون در دورهٔ قاجار| ژورنال = دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران| شماره =۱۶۸ و ۱۶۹| سال =زمستان ۱۳۸۲ و بهار ۱۳۸۳| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آزادیان|نام= شهرام|عنوان= نگاهی به‌تصحیح متون در دورهٔ قاجار|ژورنال= دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|شماره=۱۶۸و۱۶۹|سال=زمستان۱۳۸۲ و بهار۱۳۸۳| تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =زرین‌کوب| نام = عبدالحسین|عنوان =روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی| ژورنال = آینهٔ میراث| شماره =۱| سال =تابستان ۱۳۷۷| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= زرین‌کوب|نام= عبدالحسین|عنوان= روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی| ژورنال= آینهٔ میراث| شماره=۱|سال= تابستان۱۳۷۷|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =لاهوتی| نام = حسن|عنوان =مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون | ژورنال = کلک| شماره =۸۵ و ۸۶ | سال =فروردین و تیر ۱۳۷۶ | تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=لاهوتی|نام= حسن|عنوان= مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون | ژورنال= کلک|شماره= ۸۵و۸۶|سال=فروردین‌وتیر۱۳۷۶|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =| نام = |عنوان =علامه قزوینی و تصحیح متون(گفتگو با استاد محمد روشن، دکتر محمود عابدی، دکتر عباس ماهیار و دکتر محمود فتوحی) | ژورنال = کتاب ماه ادبیات و فلسفه| شماره = ۲۲| سال =مرداد ۱۳۷۸ | تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|عنوان =علامه قزوینی و تصحیح متون (گفت‌وگو با محمد روشن، محمود عابدی، عباس ماهیار و محمود فتوحی)|ژورنال= کتاب ماه ادبیات و فلسفه|شماره= ۲۲|سال= مرداد۱۳۷۸|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =رضازادهٔ ملک | نام =رحیم |عنوان =دیباچهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری | ژورنال = نامهٔ انجمن| شماره = ۱۳| سال =۱۳۸۳ | تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= رضازادهٔ ملک|نام=رحیم|عنوان= دیباچهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری|ژورنال= نامهٔ انجمن| شماره= ۱۳|سال=۱۳۸۳|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =جوینی | نام =علاءالدین عطاءالملک | عنوان =تاریخ جهانگشای جوینی به تصحیح محمد قزوینی |جلد =۱ | سال = ۱۳۸۷| ناشر = هرمس}}
# {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=جوینی|نام= علاءالدین عطاءالملک|عنوان= تاریخ جهانگشای جوینی به‌تصحیح محمد قزوینی |جلد=۱|سال= ۱۳۸۷|ناشر= هرمس}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =وحیدنیا | نام =س. |عنوان =روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی توسط وحید دستگردی | ژورنال = مجموعه مقالات کنگره بین المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی| شماره = ۳| سال =۱۳۷۲ | تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=وحیدنیا|نام =س.|عنوان=روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی توسط وحید دستگردی | ژورنال= مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی| شماره= ۳| سال=۱۳۷۲|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =امیدسالار | نام =محمود |عنوان = خالقی مطلق و فن تصحیح متن در ایران |ژورنال = بخارا | شماره =۷۶| سال =مرداد و شهریور ۱۳۸۹| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=امیدسالار | نام=محمود |عنوان= خالقی مطلق و فن تصحیح متن در ایران |ژورنا = بخارا|شماره=۷۶|سال= مرداد و شهریور۱۳۸۹|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =اتحاد | نام =هوشنگ | عنوان =پژوهشگران معاصر ایران |جلد =۴، ۸ و ۹ | سال = ۱۳۸۵-۱۳۹۰| ناشر = فرهنگ معاصر}}
# {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=اتحاد|نام=هوشنگ |عنوان =پژوهشگران معاصر ایران |جلد=۴و۸و۹|سال= ۱۳۸۵تا۱۳۹۰|ناشر= فرهنگ معاصر}}
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =فردوسی | نام =ابوالقاسم | عنوان =طبع انتقادی شاهنامه به تصحیح جلال خالقی مطلق، به کوشش و مقدمهٔ احسان یارشاطر |جلد =۱ | سال = ۱۳۶۶| ناشر = Bibliotheca Persica نیویورک}}
# {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= فردوسی|نام=ابوالقاسم|عنوان= طبع انتقادی شاهنامه به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، به‌کوشش و مقدمهٔ احسان یارشاطر|جلد=۱|سال= ۱۳۶۶|ناشر= Bibliotheca Persica نیویورک}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =ثروتیان | نام =بهروز |عنوان = نگاهی به تصحیح و مقابلهٔ دیوان کبیر با مقدمه و حواشی زنده‌یاد علامهٔ فقید استاد بدیع‌الزمان فروزانفر |ژورنال = آینهٔ میراث | شماره =۳۰ و ۳۱| سال =پاییز و زمستان ۱۳۸۴| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= ثروتیان|نام= بهروز |عنوان= نگاهی به‌تصحیح و مقابلهٔ دیوان کبیر با مقدمه و حواشی زنده‌یاد بدیع‌الزمان فروزانفر |ژورنال= آینهٔ میراث|شماره =۳۰و۳۱|سال= پاییز و زمستان۱۳۸۴|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =خوانساری |نام =محمد|عنوان = ملاحظاتی در باب «کلیله و دمنه» تصحیح استاد مجتبی مینوی |ژورنال = نشر دانش | شماره = ۱۰۹| سال =پاییز و زمستان ۱۳۸۴| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= خوانساری|نام= محمد|عنوان= ملاحظاتی درباب «کلیله و دمنه» تصحیح استاد مجتبی مینوی|ژورنال= نشر دانش |شماره= ۱۰۹|سال= پاییز و زمستان۱۳۸۴|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی =موحد |نام =محمدعلی|عنوان = هنر شفیعی در تصحیح عطار |ژورنال = بخارا | شماره = ۷۰| سال =فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= موحد|نام= محمدعلی|عنوان= هنر شفیعی در تصحیح عطار|ژورنال= بخارا | شماره= ۷۰|سال= فروردین و اردیبهشت۱۳۸۸|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =افشار| نام = ایرج|عنوان =مسائل نقل و تصحیح متن‌های فارسی و مشکل حفظ اصالت نسخه‌های خطی |ژورنال = نامهٔ بهارستان| شماره =۱۱ و ۱۲ |سال =ششم(۱۳۸۴-۱۳۸۵)| تاریخ بازبینی = ۱۰ تیر ۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= افشار|نام= ایرج|عنوان= مسائل نقل و تصحیح متن‌های فارسی و مشکل حفظ اصالت نسخه‌های خطی|ژورنال= نامهٔ بهارستان|شماره=۱۱و۱۲|سال=ششم(۱۳۸۴تا۱۳۸۵)|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=ساکت|نام۱= سلمان|نام خانوادگی۲= آدینهٔ کلات|نام۲= فرامرز|عنوان=نقد و بررسی تصحیح جدید تاریخ بیهقی|ژورنال= جستارهای ادبی|شماره= ۱۷۲|دوره= ۴۴|سال= بهار۱۳۹۰|تاریخ بازبینی= ۱۰تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=عابدی|نام= محمود|عنوان= غمز، غمزه، نعره، نغمه(تصحیح بیتی از حافظ)|ژورنال= مطالعات عرفانی|شماره= ۱۱|سال= بهار و تابستان۱۳۸۹|تاریخ بازبینی= ۱مرداد۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=کریمی|نام= مهشید|عنوان= نخستین بانک اطلاعاتی نسخه‌های خطی ایران و جهان |ژورنال=کتاب ماه کلیات اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی|سال= شهریور۱۳۸۷|تاریخ بازبینی= ۱مرداد۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|عنوان= ضرورت تصحیح متون(در گفت‌وگو با نجیب مایل هروی)|ژورنال= کیهان فرهنگی|شماره= ۷۸|سال= آذر۱۳۷۰|تاریخ بازبینی= ۱مرداد۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= افشار|نام= ایرج|عنوان= نکته‌هایی در تصحیح حافظ|ژورنال= یغما|شماره= ۵۹|سال= اردیبهشت ۱۳۳۲|تاریخ بازبینی= ۱مرداد۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آل‌داود|نام= سیدعلی|عنوان= شاهنامهٔ فردوسی به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار |ژورنال= نامهٔ فرهنگستان|شماره= ۱۹|سال= اردیبهشت۱۳۸۱| تاریخ بازبینی= ۱مرداد۱۳۹۸}}


==پیوند به بیرون==
==پیوند به بیرون==
# {{یادکرد وب|نشانی = https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Wolf,_Friedrich_August/|عنوان = زندگینامهٔ فردریش ولف|ناشر = دایره‌المعارف بریتانیکا|تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۵تیر ۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://manuscripts.ir/fa/center-news/90-news/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA/510-%D8%AA%D8%B5%D8%AD%D9%8A%D8%AD-%D9%85%D8%AA%D9%88%D9%86-%D9%83%D9%87%D9%86-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85%D8%8C-%D8%B9%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%D8%8C-%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D9%87%D8%A7|عنوان= مفهوم، عناصر و روش‌های تصحیح|ناشر= تارنمای تصحیح متون کهن|تاریخ= ۴شهریور۱۳۹۲|تاریخ بازدید= ۷مرداد۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی = http://www.nlai.ir/|عنوان = سایت کتابخانه ملی ایران |ناشر = مرکز اسناد و کتابخانه ملی|تاریخ بازدید =۱۵اردیبهشت۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Wolf,_Friedrich_August/|عنوان= زندگی‌نامهٔ فردریش ولف|ناشر= دایرةالمعارف بریتانیکا|تاریخ بازدید= ۱۵تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی = http://shahraraonline.ir/news/79992/|عنوان = دربارهٔ مثنوی معنوی به تصحیح محمدعلی موحد |ناشر = شهرآراآنلاین|تاریخ بازدید =۱۵تیر ۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://www.nlai.ir/|عنوان= سایت کتابخانه ملی ایران|ناشر = مرکز اسناد و کتابخانه ملی|تاریخ بازدید= ۱۵تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی = https://sokhanpub.net/product-category/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/|عنوان = مجموعهٔ میراث عرفانی ایران |ناشر = نشر سخن|تاریخ بازدید =۱۵تیر ۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://shahraraonline.ir/news/79992/|عنوان= دربارهٔ مثنوی معنوی به تصحیح محمدعلی موحد |ناشر= شهرآراآنلاین|تاریخ بازدید =۱۵تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://sokhanpub.net/product-category/%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/|عنوان= مجموعهٔ میراث عرفانی ایران|ناشر= نشر سخن|تاریخ بازدید= ۱۵تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://aghabozorg.ir/|عنوان= بانک اطلاعات نسخ خطی |ناشر= خانهٔ کتاب|تاریخ بازدید= ۱۵تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= http://sazandeginews.com/News/4270|عنوان= میراث کتاب‌شناس|ناشر= سازندگی|تاریخ بازدید= ۱۵تیر۱۳۹۸}}
# {{یادکرد وب|نشانی= https://www.facebook.com/badiozzaman.forouzanfar/?fref=mentions&__tn__=K-R|عنوان= دست‌خط علامه [[جلال‌الدین همایی]] و یادداشت‌هایش|ناشر= فیس‌بوک [[بدیع‌الزمان فروزان‌فر]]|تاریخ انتشار= آبان۱۳۹۳|تاریخ بازدید= ۱۵بهمن۱۳۹۸}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ بهمن ۱۳۹۸، ساعت ۰۲:۳۷

محمدعلی موحد در رونماییِ مثنوی مولانا به‌تصحیح خود
اگر شاهنامه نبود، زبان فارسی نمی‌ماند
جلال خالقی مطلق، شاهنامه‌پژوه
از راست: مشکاتیان، بیضایی و ابتهاج در کنار سه مصحح افشار، خالقی و شفیعی کدکنی

بشر همیشه باید به آینده نگاه کند و به‌سوی آینده برود؛ اما ترسیم درست آينده بدون شناخت گذشته امکان ندارد. برای شناخت پیشینهٔ فرهنگی یک ملت، شناخت نسخ خطی، احیا و نشر آن‌ها از مهم‌ترین ملزومات است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه استاد نجیب مایل هروی

* * * * *

اهمیت نقد متون ادبی که در فضای ادبیات کنونیِ ایران، تصحیح متون و گاه نشر و اهتمام خوانده می‌شود، حاجت به تأکید ندارد. هر محققی که بخواهد آرا و نظراتش درباب آثار ادبی، نامعتبر و پادرهوا تلقی نشود، باید آن نظریات را بر متونی اصیل و معتبر متکی کند؛ خلاف این، هرچه باشد تتبع و تحقیق ادبی به‌مثابهٔ قدم‌برداشتن روی زمینی لرزان و لغزان می‌نماید و پُرواضح است که نمی‌توان مطمئن بود رهروی که بر چنین راهی می‌رود، به مقصد برسد. هدف و غایت نقد و «تصحیح متون» ادبی به‌طورخلاصه این است که از روی نسخ خطی موجود، نسخهٔ اصلی یا قریب به اصل اثری را احیاء، مرتب و مدون کنند و آن را به‌صورتی عرضه دارند که خوانندهٔ اهل تحقیق بتواند یقین بدارد که گرچه اصل اثر در دست نیست، لااقل نسخه‌ای به‌دستش رسیده که درنهایتِ درجه به آنچه مصنف و مؤلف اصلی، نوشته نزدیک است.[۱]

از میان یادها

دیوان مسعود سعد به‌اهتمام سنایی غزنویخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

از اخبار کهن دربارهٔ تصحیح متون، تدوین دیوان مسعود سعد سلمان به‌دست سنایی، شاعر و عارف هم‌عصر اوست. گویا سنایی به مسعود یا شعر او علاقه داشته و حین تصحیح از روی بی‌دقتی بخشی از اشعار دیگران را در دیوان مسعود ثبت کرده است. وقتی این دیوان انتشار می‌یابد، اشعار الحاقی آشکار می‌شود. سنایی که متوجه اشتباه خود شده، قطعه‌ای می‌سراید و نزد مسعود فرستاده و عذر می‌خواهد. خلاصهٔ عذر سنایی این است که هنگام جمع‌آوری دیوان تو، از بس اشعارت زیبا بود، اشعار دیگران هم، خود را در میان اشعار تو پنهان کرد! بخشی از این قطعه به‌شرح زیر است:

چون بدید این رهی که گفتهٔ توکافران را همی مسلمان کرد
کرد شعر جمیل تو جملهچون نبی را گزیده عثمان کرد
شعرها را به‌جمله در دیوانچون فراهم نهاد دیوان کرد
لیک معذور دار از آنکه مرامعجز شعرهات حیران کرد
زانکه بهر جوار شعر تو را شعر هر شاعری که دستان کرد
بهر عشق پدید کردن خویشخویشتن در میانه پنهان کرد

استنساخ متنی مصنوع با دشواری

علامه محمد قزوینی در پاریس، مهمان خانهٔ محمدعلی فروغی بود. به‌رغم‌اینکه فروغی خانه را کاملاً دراختیار او گذاشته بود، برای سیدحسن تقی‌زاده نوشت:

اما با این وضعیت چیزی هست که او را در پاریس نگاه می‌دارد: استنساخ «تاریخ جهانگشای جوینی». خدا را شکر می‌کند که نسخه‌ای از «تاریخ جهانگشا» که از پاریس بیرون برده شده بود، دوباره به‌جای خود برگشته است. با تمام قوا مشغول استنساخ است و وضعیت روحی خود را به جنونی تشبیه می‌کند که هر روز که حادثه‌ای پیش نمی‌آید و کار قدری پیش می‌رود، در کمون می‌ماند و سربرنمی‌آورد تا شب، خواب راحتی داشته باشد:

حتی انجیل هم نیازمند است به تصحیح و تنقیح

دانشمندان مسیحی قبل از اشاعهٔ مسیحیت در امپراتوری روم از فسادی که در متن انجیل رخ داده‌ بود، آگاه بودند. اوریگن، روحانی معروف مسیحی (۱۸۵تا۲۵۴م) در تفسیری که بر انجیل متنی باب۱۵ بخش ۱۴ نوشته، چنین شکایت می‌کند:

آگوستین قدیس (۳۵۴تا۴۳۰م) نیز از فساد متن انجیل آگاه بود و ضمن تفاسیر یا بحث‌های مربوط به الهیات، به خطاهایی که در نسخ کتاب مقدسشان راه یافته بود، اشاره می‌کرد. از این میان، سن ژروم (حدود ۳۴۷تا۴۲۰م) که به‌دستور پاپ داماسوس‌یکم مأموریت داشت متن لاتینی اناجیل چهارگانه را تصحیح کند، روشمندانه‌تر به این قضیه توجه کرده و نمونه‌هایی از گشتگی‌های معلول بدخوانی، دوباره‌نویسی، جااندازی متن، قلب حروف و حتی دستبردهای آگاهانهٔ کاتبان را به‌دست داده است.[۳]

جرئت تصحیح مثنوی: «بشنو از نی» یا «بشنو این نی»

«محمد استعلامی» دومین نفری بود که مثنوی معنوی را با تصحیح انتقادی در ایران منتشر کرد؛ البته نیم‌ قرن بعد از نیکلسون فقید. استعلامی از صحبت خود در مورد تصحیح مثنوی با استاد بدیع‌الزمان فروزانفر می‌گوید:

استعلامی معنای «جرئت نمی‌کنم» را از زبان فروزانفر، مربوط به ادامهٔ جمله می‌داند که ذکر شد؛ یعنی مقدم‌بودن مجتبی مینوی، اگر می‌خواست این کار را بکند که البته نکرد. اما «حسن لاهوتی» (مولوی‌پژوه و مترجم شرح شش جلدی نیکلسون بر مثنوی) نظر دیگری دارد. فروزانفر از معدود دانشمندان ایرانی بود که شایستگی و اهلیت تصحیح مثنوی را داشت. سؤال اینجاست که چرا استادی چون او نباید جرئت به تصحیح مثنوی کند؟ لاهوتی عقیده دارد فروزانفر از اهمیت و وسعت و عظمت کوشش نیکلسون آگاهی داشت و خوب می‌دانست که نیکلسون خام‌کار نیست. او می‌دانست که اگر خود بخواهد مثنوی را تصحیح کند باید به جنگ شیر برود و تصحیحی از مثنوی ارائه دهد که از تصحیح نیکلسون عالمانه‌تر و پخته‌تر باشد، حال آنکه ربودن گوی سبقت از نیکلسون به این سادگی‌ها میسر نبود.
لاهوتی به نکات دیگری از همین گفت‌وگو با فروزانفر نیز اشاره می‌کند که استعلامی دربارهٔ نیکلسون به دور از انصاف سخن گفته است. استعلامی اشاره می‌کند که «در تصحیح مثنوی نیکلسون، خیلی جاها زیرنویس‌ها درست‌تر از متن به‌نظر می‌آید». فروزانفر نیز البته حرف استعلامی را تایید نمی‌کند و می‌گوید: «عکس نسخه‌های قاهره و قونیه را ببین». در جایی دیگر نیز استعلامی اشاره می‌کند که «تا چهارده سال پیش که جلد اول کار من منتشر شد، همه‌جا «بشنو از نی» بود». اگر دکتر استعلامی به یادداشت‌های اصلاحی و نظرات جدید نیکلسون در شرح وی بر مثنوی مراجعه می‌کردند چنین سخنی نمی‌گفتند؛ زیرا نیکلسون شصت سال قبل از این جریانات در شرح خود بر مثنوی، اولین نفری بود که از نسخهٔ قونیه استفاده کرد و ذیل بیت اول دفتر اول نوشته است که صورت اصلی بیت آغازین مثنوی:


است و «این نی» خود مولاناست. بیت مورد نظر بعدها در حلقهٔ مریدان، به‌دلیل احترامی که برای شخص مولانا قائل بوده‌اند و اینکه نمی‌خواستند خود را در جای او بگذارند، به‌صورت «بشنو از نی» قرائت می‌شده است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

پس ننوشتی!

علمای مسلمان، کاتبانی را که آنچه می‌نوشتند مقابله نمی‌کردند یا اگر متن بر ایشان املا شده بود، بر استاد عرض نمی‌دادند، استهزاء و توهین می‌کردند. مثلی رایج در این باره:

«آنکه می‌نویسد و با اصل مقابله نمی‌کند، مانند کسی است که از مستراح بیرون می‌شود بدون‌آنکه خودش را پاک کرده باشد.»

«قاضی حسن‌بن عبدالرحمن رامهرمزی» (حدود ۲۶۰تا۳۶۰ه‍.ق) در فصل مربوط به «معارضه» در «المحدث الفاضل بین الراوی و الواعی» از قول هشام‌بن‌عروة نقل می‌کند:

پدرم از من پرسید: آیا نوشتی؟
گفتم: آری.
گفت: عرض دادی؟
گفتم: نه.
گفت: پس ننوشتی.

این داستان در منابع گوناگونی روایت شده است. «زمخشری» (۴۶۷تا۵۳۸ه‍.ق) این نقل را دربارهٔ طاوس و فرزندش به گونهٔ دیگری ادامه می‌دهد:

سپس‌تر به او گفت: عرض دادی؟
پاسخ داد: بله.
گفت: نقطه گذاشتی؟
گفت: نخیر.
طاوس گفت: نقطه بگذار که نقطه مانند نورِ نوشته است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

شاید که به‌کار آید...

ایرج افشار نقل ‌می‌کند:
«من چند سال پیش در پی سرگذشت دانشمند معروف قاضی میرحسین میبدی(درگذشته به‌سال ۹۰۹ یا ۹۱۱) بودم. ضمن آثاری که از او به دست هست سی‌وسه مکتوب می‌باشد که نسخهٔ خطی آن‌ها در کتابخانهٔ آستانهٔ قدس(مشهد) موجود است. وی در یکی از این مکاتیب که نسبتا مفصل و در استعفا از سمت قاضی‌القضاتی شهر یزد است چند غزل و چندین بیت پراکنده از حافظ را برای تایید سخن خود آورده است و میان صورت بعضی از شعرهای مندرج در مکتوب مورد ذکر با صورتی که از آن شعرها در نسخه‌های چاپی ضبط شده، تفاوت‌هایی هست و چون پاره‌ای از نسخه‌بدل‌های مندرج در مکتوب قاضی میرحسین درست‌تر و پرمعنی‌تر می‌نماید آن‌ها را یکان یکان در زیر می‌آورم شاید مصححین حافظ را به‌کار آید.»(ابیات اصلی از نسخهٔ قزوینی‌ غنی ذکر شده‌اند. ضمناً موارد بیشترند و در اینجا فقط به دو مورد اشاره می‌شود.)


در مکتوب به‌جای «همکاران»، «همکاری است و معنی این بیت به این صورت رساتر است.


در مکتوب محل «سلامی» و «کلامی» بالعکس است و شعر به این صورت فصیح‌تر است؛ چه کلام‌نوشتن و سلام‌فرستادن درست‌تر می‌نماید و چون قافیهٔ بیت دوم این غزل:


«سلامی» است، در مکتوب، «پیامی» آمده است و تناسب پیک و پیام هم به‌جای خود زیباست.[۴]

اعتماد مکن؛ جز بر خط معتمدان

ادیبان ایرانی و عرب در قدیم‌الایام به اینکه آیا کتابی که می‌خوانند به خط نویسنده یا کسی که از نویسنده، کسب علم کرده هست یا نه، اهمیت می‌دادند و ترجیحشان بر این بود که متن معتبری را قرائت کنند. این نکته از عبارات مکرری در آثاری چون «الفهرست» ابن‌ندیم به‌چشم می‌خورد که «فلان مطلب را به خط فلان کس دیدم یا خواندم» یا بیهقی که در جای‌جای تاریخ خود به اینکه مطلب را از خط یا از نقل «راوی ثقه» نقل کرده، تصریح می‌کند. صاحب «قابوس‌نامه» نیز خطاب به فرزندش می‌نویسد:

«و جز بر خط معتمدان اعتماد مکن، هر کتابی و هر جزوی را مقدم مدار.»خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

شاهنامه چند جلد بوده؟!

«محمود ریاحی» با استفاده از روش کار «کارل لاخمان» در تصحیح متون، تعداد مجلدات شاهنامهٔ فردوسی را در دوران گذشته حدس زده است. وی با استناد به محل مدایح محمود در نسخه‌های شاهنامه و برخی عباراتی که کاتبان آن حین کتابت داستان نوشته‌اند، گمان آن داد که شاهنامه‌های قدیم را ابتدا در هفت مجلد و سپس با ظریف‌ترشدن خط و کاغذ در چهار مجلد و به‌تدریج در دو جلد و بالاخره در یک جلد کتابت کردند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

تأثیر قزوینی از شیوهٔ تصحیح اروپاییان؛ آری یا نه؟!

«محمود امیدسالار» به عقیدهٔ شایعی در محافل علمی و ادبی ایران اشاره می‌کند که «پایه‌گذار تصحیح مدرن در ایران، مرحوم قزوینی است و این شیوه را هنگام سکونت در اروپا از غربیان آموخته است». البته شکی نیست که از نظر صفحه‌بندی، قزوینی در کُتبی که در دورهٔ اقامت در اروپا نشر داد، از شیوهٔ غربی پیروی کرده است؛ اما زندگی قزوینی در فرنگ و ملاحظهٔ برخی تحقیقات خوب آن‌ها چیزی است و از فرنگی‌ها علم‌آموختن، چیز دیگر. به چند دلیل ادلهٔ محکمی بر صحت این مدعا در دست نیست و علمای ایرانی دیگر مانند همایی و فروزانفر و بهار نیز از شیوهٔ تصحیح متن سنتی مسلمانان پیرو می‌کردند:

  • قزوینی به امانت و دقت زبانزد بود. آیا ممکن است تصور کرد که وی کوچک‌ترین نکته‌ای درباب فن تصحیح متن از اروپاییان فراگرفته باشد و در هزاران صفحهْ نوشته‌ای که از او باقی مانده، کوچک‌ترین اشاره‌ای به آن نکرده باشد و از افرادی که این فن را به او «آموختند» سپاس نگوید؟
  • قزوینی قبل‌ازاینکه به اروپا برود، تحصیلات خود را مطابق سنت قدیم در ایران تمام کرده بود. هنگام سفر به اروپا حدود بیست‌وهفت‌هشت‌ساله بود؛ بنابراین نوجوان و مبتدی نبوده که از نحوهٔ تصحیح شایع میان ادیبان مسلمان بی‌اطلاع باشد.
  • تصحیح متون کهن فارسی و عربی، کاری نیست که هر فرنگی که «نمی‌تواند ده خط فارسی و عربی بدون غلط بنویسد و بخواند» توانایی انجام آن را داشته باشد یا اینکه دقایق این کار را به قزوینی و امثال وی درس دهد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

کتاب، شریک عمر مصحح

کباب از دل درویش خوردن

محمدتقی بهار نسخه‌ای از چاپ شاهنامه در بمبئی به‌سال۱۲۷۶ه‍.ق را داشته است. هنگامی که در اواسط دوران رضاشاه، ملک‌الشعرا، در زندان شهربانی گرفتار و بعد از آن، به اصفهان تبعید شد، یگانه مونسش، همین شاهنامه بود. او در این فرصت که اجازهٔ کار دیگری نداشت، بارها آن را به دقت مطالعه کرد و هر جا نکته‌ای به‌نظرش می‌رسید، بر حاشیهٔ کتاب با خط خود یادداشت می‌کرد. بهار بعد از آزادی هم در اوقات فراغت، از مطالعه و دقت در شاهنامه غافل نشد و مطالب تازه‌ای در تصحیح ابیات و شرح و معانی لغات و نکات دستوری و بلاغی و ... بر این حاشیه‌ها افزود. او در حل مشکلات شاهنامه بیش از همه به متون پهلوی و برخی کتاب‌های کهن فارسی مانند ترجمهٔ تاریخ طبری، مقدمهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری و مجمل‌التواریخ و القصص توجه داشت. این شاهنامه که با یادداشت‌های بهار، از هر حیث در خور اعتناست، بعد از مرگ او در خاندانش محفوظ ماند تا اینکه در سال‌های اخیر، «علی میرانصاری» آن را از یکی از فرزندان ملک‌الشعرا، پروانهٔ بهار، گرفت و به ایران بازگرداند و به‌صورت عکسی چاپ کرد. ابیات تصحیحی شاهنامه در این نسخه، که به‌شیوهٔ قیاسی تصحیح شده‌اند، اکثرا با ضبط مندرج در شاهنامهٔ مسکو برابری می‌کنند. نمونه‌ای از یادداشت‌های بهار در حواشی شاهنامه نقل می‌شود. بهار در شرح بیت زیر:


آورده است:
این معنی مثلی است پارسی، چنان‌که شاعری گوید:

میمون بنتلی

برخی می‌پندارند که پیروان تصحیح علمی نباید ذوق یا استنباط‌های شخصی خود را در کار تصحیح دخالت دهند و چنین استدلال می‌آورند که اگر مصحح با کمک ذوق شخصی از میان چند ضبط که هیچ‌کدام برتریِ به‌خصوصی بر دیگری ندارد، ضبط صحیح‌تر از منظر خود را انتخاب کند، کار علمی نکرده است. حقیقت اما چیز دیگری است. تصحیح علمی و خصوصاً شیوهٔ «کارل لاخمان»، هیچ‌ گونه مخالفتی با مداخلهٔ ذوق مصحح ندارد. لاخمان بر این عقیده بود که پس از مطالعات مقدماتی که شامل مقایسهٔ نسخه‌ها و بازسازی نسخهٔ مادر است، مصحح اجازهٔ هر گونه دخالت در اعمال تصحیحات قیاسی خود را دارد. لاخمان پس از تصحیحی که در ۱۸۳۱م با استفاده از متن یونانی بر روی انجیل انتشار داد، با حملهٔ شدید مخالفان تصحیح ذوقی روبه‌رو شد. یکی از مخالفان، روش او را با روش مصحح بزرگ انگلیسی، ریچارد بنتلی (۱۶۶۲تا۱۷۴۲م) که در تصحیحات ذوقی بسیار معروف بود، مقایسه کرد و او را «میمون بنتلی» خواند. لاخمان البته در چاپ دوم انجیلی که تصحیح کرده بود، به این انتقادها پاسخ تندی داد و آن‌ها را به این متهم کرد که متن آشنا اما غلط را بر متن ناآشنا اما صحیح، ترجیح می‌دهند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

تاریخچه

اروپاخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

گفته می‌شود نخستین تلاش‌ها دربارهٔ فن تصحیح متن در اروپا مربوط به یونان باستان است. پسیستراتوس، حکمران آتن در سدهٔ ششم قبل از میلاد، برای جلوگیری از فساد متون، دستور می‌دهد که یک نسخهٔ رسمی از متن حماسه‌های هومر تهیه شود. پس از او، لایکرگوس، سیاستمدار و ناطق زبردست آتن در سدهٔ چهارم قبل از میلاد، با دانش به اینکه قصه‌گوها و هنرپیشه‌هایی که این متون و آثار هومر را برای سرگرمی مردم به صحنه می‌آوردند، آن‌ها را برحسب ذوق خودشان تغییر می‌دادند، نسخه‌ای استاندارد از آثار دراماتیست‌های یونان را در آرشیو آتنی قرار می‌دهد. البته این تلاش‌ها را نمی‌توان کوششی در راه تصحیح متن به‌معنای اخص به‌شمار آورد؛ زیرا هدف این افراد جلوگیری از فساد بیشتر متن بود و نه تصحیح آنچه در دست است.
تصحیح متن حماسه‌های هومر اولین بار در مصر و به دست زنودوت افسوسی، نخستین مدیر کتابخانهٔ اسکندریه، در دورهٔ هلنیسم (۲۸۱تا۳۲۳ ق.م) آغاز شد. او که متوجه اختلاف نسخه‌های گوناگون ایلیاد و ادیسه شده بود، به‌منظور بازسازی متن این حماسه‌ها به مقابلهٔ دستنویس‌های این دو اثر پرداخت. پس از او مدیران دیگر این کتابخانه همین راه را ادامه دادند. آریستوفون بیزانسی (حدود ۱۸۰تا۲۵۷ق.م)، علاماتی را اختراع کرد که در حاشیهٔ کتاب نوشته می‌شدند و به‌وسیلهٔ آن، نظر خودش را دربارهٔ متن به خواننده انتقال می‌داد. پس از او برجسته‌ترین شاگردش، آریستارخوس، آثار تعدادی از نویسندگان یونان باستان و حماسه‌های هومر را تصحیح کرد. البته هیچ‌کدام از این افراد از روش مشخصی در مقابله و تصحیح پیروی نمی‌کردند و کارهای آن‌ها ذیل «تصحیح ذوقی» طبقه‌بندی می‌شود.
با سقوط تمدن یونان باستان، رکودی در فعالیت‌های مربوط به تصحیح متن در اروپا را شاهدیم. به‌طوری‌که تا حدود قرن چهارم بعد از میلاد، پیوند مشخصی بین فعالیت‌های رومیان و یونانیان در این زمینه موجود نیست؛ اما با روی‌کارآمدن قسطنتین (۲۸۰تا۳۳۷م) و آغاز پیشرفت مسیحیت بعد از معاهدهٔ میلان در بهار۳۱۳میلادی، دوران جدیدی در تصحیح متن در اروپا آغاز می‌شود که معلول تلاش علمای مسیحی برای تدوین متنی درخوراعتماد از انجیل بود. البته بعد از این تلاش‌ها به فاصلهٔ کمی، امپراوری روم فرو پاشید و با آغاز قرون وسطی، از قرن پنجم میلادی فرصت تعلیم و تعلم به‌کلی از بین رفت و تا قرن هفدهم میلادی فن تصحیح متن هم مانند دیگر تلاش‌های علمی به فراموشی سپرده شد.
درواقع می‌توان انتشار کتاب «موریست ژان مبیون» با عنوان «De re diplomatica» در سال ۱۶۸۱میلادی را سرآغاز اصلی فن تصحیح متون در اروپا دانست. پس از انقلاب کبیر فرانسه، تحولی در حوزهٔ کتابداری پیش آمد. بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس که تا قبل از آن در مجموعه‌های خصوصی جای داشتند، به کتابخانه‌های دولتی منتقل شد و طبعاً دانشمندان به‌راحتی توانستند نسخی را که دردسترس نبود، مطالعه کنند. درواقع، تصحیح انتقادی به‌معنای واقعی کلمه مرهون تلاش سه عالم اروپایی در قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی است: امانوئل بکر، کارل لاخمان و فردریش ولف.

جهان اسلامخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

مسلمانان از همان قرن اول و دوم هجری، به تصحیح متن توجه داشتند و شیوهٔ خاصی در تصحیح شعر و ادب و حدیث به‌کار می‌بردند؛ اما مدارک و اسناد دال بر این روش، به استثناء چند کتاب و رساله که مشخصاً به این موضوع می‌پردازد، در سراسر متون ادبی فارسی و عربی پراکنده است. ازاین‌رو کتاب‌های مربوط به تاریخچهٔ این علم، داستان را از فعالیت یونانیان باستان شروع کرده و بدون ذکر تاریخ تصحیح در جهان اسلام، یک‌باره به دوران رنسانس و تجدد در اروپا می‌پرند.
توجه مسلمانان به تحریف و دگرگونی کتب در قرآن نمونه دارد و مفسران برهمین‌اساس، از ابتدا به‌صورت شفاهی یا کتبی به جلوگیری از تحریف کلام، توجه مخصوص داشته‌اند. دلیل این امر شاید این باشد که متون مورد توجه مسلمان، متون دینی بوده‌اند و صحت آن‌ها نهایت اهمیت را داشت. به این آیه از قرآن توجه کنید:
سورهٔ نساء آیهٔ ۴۶

پیامبر اکرم(ص) نیز از عرضه کردن قرآن به جبریل و توجه به صحت آن می‌گوید:

علمای مسلمان در تصحیح متن، چند مطلب را مورد توجه خاص قرار می‌دادند:

  • اختلاف در روایت
  • افتادگی یا سقط
  • تصحیف و تحریف
  • تقدیم و تأخیر
  • تکرار و دوباره‌نویسی (الاعادة و التکرار)
  • اشتباه در کتابت و اعراب‌گذاری

این نکات، در فن تصحیح غربی هم توجه می‌شده است و همین امر شاید دلیلی باشد براینکه عده‌ای گمان می‌کنند فن تصحیح از غرب به ایران آمده است. علمای مسلمان، نصّ نسخهٔ اساس را از آنچه که از راه بررسی نسخه‌های دیگر به‌دست آمده بود، متمایز می‌کردند و معمولاً تصحیحاتی را که از متون جنبی گرفته بودند، با علامات ابداعی خاصی در حاشیهٔ کتاب قید می‌کردند.
محدّثین مسلمان مخصوصاً به این امر توجه داشتند که اختلاف نسخ را از اختلاف روایت متن بازشناسند و روایات را درهم نیامیزند. این دقت و توجه ناشی از این بوده که در حدیث، نمی‌توان به این راضی شد که متنی که جلوی روی خواننده است، از نسخه‌ای تقریبا معتبر باشد؛ چرا که در علوم دینی در قضایای تفقه و فتوا باید به متونی محکم و درست استناد کند.
در آخر می‌توان گفت فن تصحیح در جهان اسلام از ابتدا وجود داشته و اینگونه نیست که از غرب وارد شده باشد. شاهدی دیگر بر این امر این است که تصحیحات اساتیدی چون فروزانفر، همایی، مدرس رضوی، محدث ارموی، بهمنیار و ... را که در فرنگ زندگی نکرده‌اند و زبان‌های غربی را هم به‌درستی نمی‌دانستند با بهترین تصحیحات غربیان در این زمینه برابری می‌کند.

اولین قدم‌ها در دوران قاجارخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

ورود چاپ سنگی به ایران

چاپ سنگی در دوران فتحعلی‌شاه وارد ایران شد. اولین مباشران چاپ متون در این دوره، چندان توجهی به صحت متون منشر شده نداشتند؛ بلکه بیشتر برایشان خط و کاغذ و تصاویر کتاب مهم بود. اما نکته اینجاست که چاپ‌های اول متون به‌صورت سنگی در حکم نسخ خطی‌اند، زیرا به‌طور مستقیم از روی نسخه‌های خطی نوشته شده‌اند. گاهی این چاپ‌ها ارزش بالایی دارند، زیرا از روی نسخه‌هایی قدیمی نوشته شده‌اند که امروزه در دسترس نیست؛ هر چند که چاپ‌های سنگی بعدی عموماً از روی همان چاپ‌های قبل منتشر می‌شدند و اصالت چندانی ندارند. از آثاری که در این دوران منتشر شده‌اند، به چند نمونه اشاره می‌شود:

  • دیوان انوری: چاپ تبریز در سال ۱۲۶۶ه‍.ق
  • شاهنامه: چاپ تهران در سال ۱۲۶۷ه‍.ق به‌اهتمام «حاجی عبدالمحمد رازی». رازی در ۱۲۶۳ هجری در هند موفق به مطالعهٔ شاهنامهٔ چاپ ترنر ماکان در کلکته می‌شود و بعد از آن، شش نسخهٔ خطی به‌دست می‌آورد (۴ نسخهٔ هندی و ۲ نسخهٔ ایرانی). بعد از مقابلهٔ نسخ بر او معلوم می‌شود که چاپ ماکان بر پنج نسخه از شش نسخهٔ او برتری دارد؛ اما نسخهٔ ششم که ایرانی بوده و متعلق به ۵۰۰ سال قبل است، ابیاتی اضافه بر متن ماکان دارد. رازی هنگام چاپ کتاب، حدود ۲۰۰ بیت را بر متن می‌افزاید و حدود ۱۰۰ بیت را هم که ارزش خاصی نداشته‌اند حذف می‌کند. در مقدمهٔ این کتاب بحثی جالب در مورد ملحقات شاهنامه وجود دارد و مصحح با توجه به سستی اشعار و انقطاع آن‌ها از روند داستان شاهنامه نتیجه می‌گیرد که ابیات مذکور اصولاً از شاهنامه نیستند.
  • ترجمهٔ تاریخ یمینی: چاپ تهران در سال ۱۲۷۲ه‍.ق به‌کوشش «بهمن میرزا قاجار» و تصحیح «حبیب‌الدین محمد جرذاقانی».
  • دیوان سنایی: چاپ سال ۱۲۷۴ه‍.ق که نامی از مصحح آن ذکر نشده اما متن نسبتا صحیحی دارد؛ به طوری که استاد محمدتقی مدرس رضوی در چاپ دیوان سنایی خود همین چاپ را اساس کار قرار داده است.
  • دیوان قاآنی: چاپ تهران در ۱۲۷۴ه‍.ق که حدوداً ۴ سال بعد از فوت شاعر، به‌همراه اشعار «فروغی بسطامی»، به خط «محمدرضا کلهر» و به‌کوشش «جلال‌الدولهٔ قاجار» به‌چاپ رسیده است.
  • دیوان ناصرخسرو: چاپ تبریز در سال ۱۲۸۰ه‍.ق به خط «عسگر اردوبادی». نکتهٔ جالب در مورد این اثر این است که کاتب در انتهای کتاب از «اغلاط متعددهٔ آن که به‌علت نبودن نسخ متعدده پیش آمده» عذر خواسته است و این از درک لزوم در اختیار داشتن بیش از یک نسخه برای چاپ متن حکایت می‌کند.
  • قابوس‌نامه: چاپ تهران در ۱۲۸۵ه‍.ق به‌اهتمام رضا قلی‌خان هدایت. یکی از مهمترین و بهترین آثار این دوره است که به‌سبب تسلط مصحح و خوبی نسخهٔ اصل، کم‌غلط از آب درآمده است.
  • دیوان مسعود سعد: چاپ تهران در سال ۱۲۹۶ه‍.ق به‌تصحیح و کوشش «سید ابوالقاسم خوانساری». این چاپ از روی تک‌نسخه‌ای مرغوب و صحیح در کتابخانهٔ اعتضادالسلطنه کار شده است.
  • اسرارنامهٔ عطار: چاپ تهران در ۱۲۹۸ه‍.ق به‌کوشش «عبدالغفار نجم‌الدوله». نجم‌الدوله از معدود کسانی است که در آن زمان به‌شیوهٔ علمی مبادرت به تصحیح متون کردند. طبق گفتهٔ خود او در چاپ اسرارنامه، ابتدا متن از روی چند نسخه جمع‌آوری و چاپ شده بود اما بعد نسخه‌ای کهنه و مغشوش به دست او می‌رسد که حدود ۳۰۰ بیت اضافه داشته است. او برای رفع این عیب، این ۳۰۰ بیت را در انتهای کتاب چاپ کرده و جای هر بیت را دقیقا با ذکر سطر و صفحه نشان داده است. کار نجم‌الدوله در این کتاب نمونه‌ای ارزشمند از دقت و امانت مصحح است.
  • مثنوی علاءالدوله: چاپ تهران در ۱۲۹۹ه‍.ق به‌تصحیح و تدوین «میرزا محمد طاهر مستوفی کاشانی». از شیوهٔ کار مصحح می‌توان به آشنایی او با اصول تصحیح پی برد؛ به‌عنوان مثال، مقابلهٔ چاپ‌های قبلی با نسخه‌ای قدیمی و مشخص کردن ابیات الحاقی، مشتمل بودن بر کشف‌الابیات که اولین نمونهٔ این کار محسوب می‌شود و اینکه کتاب دو غلط‌‌نامه دارد(یکی غلط‌نامهٔ متن و دیگری غلط‌نامهٔ کشف‌الابیات و خود غلط‌نامه). این چاپ، تا زمان چاپ «نیکلسون» معتبرترین چاپ مثنوی در ایران بود.
  • کلیله و دمنهٔ امیرنظام: چاپ تبریز به‌سال۱۳۰۵ه‍.ق به‌کوشش «کاظم الحسنی الحسینی الطباطبایی» و به دستور «امیرنظام گروسی». این چاپ هم تا قبل از چاپ استاد عبدالعظیم قریب ماخذ اهل تحقیق و تدریس به‌شمار می‌رفت.
  • تاریخ بیهقی: چاپ تهران در سال۱۳۰۷ه‍.ق به‌تصحیح یکی از فضلای زمان، ادیب پیشاوری که جزء بهترین متون چاپ سنگی به‌شمار می‌رود و به‌دلیل حواشی ارزشمند مصحح بر آن که بعضا هنوز هم قابل استنادند، ارزش بالایی دارد.
  • مرصادالعباد: به‌سال۱۳۱۴ه‍.ق و بازهم به‌کوشش «نجم‌الدوله». از ارزشمندترین متون چاپ سنگی که ذکر جمله‌ای از مصحح در مورد آن خالی از لطف نیست: «در تصحیح این نسخهٔ شریفه حقیر خیلی زحمت کشیده، چون عزیزالوجود است و کمیاب.»

دوران مشروطه

جنبش مشروطه در زمان مظفرالدین شاه و آشفتگی‌های بعد از آن، اوضاع سیاسی و فرهنگی را به‌هم ریخت و در نتیجه تا اواخر دورهٔ احمدشاه، افتی در چاپ متون دیده می‌شود و بیشتر متون مهم در هند چاپ شده‌اند. از کتاب‌های معروف این دوره می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:

  • حافظ قدسی: چاپ بمبئی در سال۱۳۲۲ ه. ق. به‌تصحیح و خطاطی «محمد القدسی الحسینی».
  • تفسیر ابوالفتوح رازی: چاپ سربی در مطبعهٔ شاهنشاهی به فرمان «مظفرالدین شاه قاجار» به‌سال۱۳۲۲ ه‍.ق به‌کوشش «محمد کاظم الحسنی الحسینی الطباطبایی» و با تصحیح «ملا داود ملاباشی قاضی‌زادهٔ صدخروی». این کتاب از جهت زیبایی و نفاست بر تمامی کتب قبل از خود برتری دارد. با مرگ «شاهزاده رکن‌الدوله» که درخواست چاپ کتاب را داشته است، کار چاپ کتاب بعد از جلد دوم متوقف می‌شود و بعدها در دوره‌ٔ پهلوی اول چاپ سه جلد دیگر ادامه می‌یابد.
  • شاهنامهٔ امیربهادری: معروف‌ترین شاهنامهٔ چاپ سنگی که در بحبوحهٔ انقلاب مشروطه، کار چاپ آن از ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۶ه‍.ق به‌طول انجامید. مباشر چاپ این کتاب، امیر بهادر جنگ بوده و مصحح آن «عبدالعلی موبد بیدگلی کاشانی» است. ادیب‌الممالک فراهانی هم مقدمه‌ای بر آن نگاشته است. این چاپ زیباترین چاپ سنگی فارسی است؛ اما در صحت متن آن تردید هست و حتی یک جا یک صفحه اضافه دارد که گویا ابیات آن سرودهٔ مصحح بوده است.
  • کلیات سعدی: چاپ بمبئی در ۱۳۲۷ه‍.ق به‌تصحیح «فصیح‌الملک شوریدهٔ شیرازی». روش کار شوریده بیشتر مبتنی بر اتکاء به نسخ خطی بوده است تا ذوق شخصی. در واقع این کتاب نوعی «تصحیح التقاطی» است که ذکری از مآخذ در آن نشده است. روش کار نشان می‌دهد که احتمالا مصحح با شیوه‌های اروپایی آشنا بوده است. این چاپ تا زمان چاپ فروغی، معتبرترین کلیات سعدی بود.

تصحیح به چه معنا

تعریف تصحیح براساس معرفی مصحح، روان‌تر روشن می‌شود: کسی که در نقطه «اکنون» ایستاده و مسیر پرپیچ‌وخمی را که هر متن کهن از آن گذر کرده تا به روزگار کنونی برسد، زیرنظر گرفته است؛ آن متن هرچه پیش‌تر آمده و مسیر طولانی‌تری را پیموده باشد، از اصل خود دورتر شده و مشخصات تازه‌ای یافته و پاره‌ای از خصائص خود را در درازنای مسیر ترک گفته است؛ اینک مصحح می‌کوشد تا آن متن را بااحتیاط از همین راهی که آمده بازگرداند و در هر منزل آنچه بر آن بسته‌اند، فروبهلد و آنچه از آن فوت شده است، برگیرد و به‌همراه ببرد؛ باشد که بدین‌سان متن مدنظر را به هیئت اصلی‌اش نزدیک و نزدیک‌تر سازد.[۶]
تکامل روش‌های تصحیح متون، حاصل پژوهش‌های تجربیِ مصححان طی مدت‌های طولانی است و تعریف حد و مرز این فن و ترجیح روشی بر روش دیگر بیشتر در گرو نتیجه‌ای بوده که از این پژوهش‌ها حاصل شده است؛ یعنی به‌دست‌دادن متنی هرچه معتبرتر.

مراحل تصحیح متونخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

عبدالحسین زرین‌کوب تصحیح متون را اساس هر نوع دیگر از انواع نقادی همچون تاریخی، ذوقی یا لغوی می‌داند؛ چراکه بدون آن، هیچ نکته‌ای را نمی‌توان به‌درستی از آثار قدما استنباط کرد. به‌نظر او نقد متون یعنی اینکه منتقد از طریق علم، تحقیق کند که صورت و شکل اصلی و واقعی هر کلمه و عبارت در کتاب چه بوده است، نه‌اینکه فقط صورتی مقبول از اثر ارائه دهد. تفاوت در چیست؟! ممکن است نسخه‌نویسان از بی‌دقتی یا فضولی، کلمه‌ای را به مترادف آن تبدیل کرده یا عبارتی را به‌گمان‌اینکه حذفش خللی به مطلب وارد نمی‌کند، حذف کرده باشند.

ضبط

محقق باید تمام نسخ خطی موجود از اثر را فراهم آورد و اگر ممکن نیست لااقل باید به تمام نسخه‌هایی که گمان می‌رود نسخه‌بدل‌های اصیل و قدیم را دربر دارد، دسترسی پیدا کرده؛ سپس آن‌ها را باهم مقابله کند. مصحح باید تمام اختلاف‌های بین نسخ تحت بررسی را در جزئی‌ترین نکته‌ها ثبت کند. در این کار باید کاملاً دقیق و امانت‌دار باشد و بداند که لازم است نسخه‌ای که به‌طریق مقابله تهیه می‌کند، رونویس کامل و بی‌عیب تمام نسخه‌های اصلی باشد. گام بعدی طبقه‌بندی نسخه‌هاست که از طریق تطبیق و مقایسهٔ اشتباه‌های مشترک و زیادت‌ها و نقصان‌های مشابه صورت می‌گیرد. اگر این گام از تحقیق به‌درستی برداشته شود، چه‌بسا که مصحح به این نتیجه برسد که چند نسخه از روی یک نسخه رونویسی شده‌ است. در این صورت مقابله با یک‌یک آن نسخ ضرورتی ندارد و کافی است که نسخهٔ اصل به‌دست آید. درضمن باید روشن کند که آیا مؤلف در حیات خود کتاب را به دو روایت مختلف نوشته یا تجدیدنظری در آن صورت داده است یا خیر؟ درنهایت مصحح می‌تواند نسب‌نامهٔ(genealogie) نسخه‌ها را تهیه کند و مرحلهٔ ضبط را سربلند به‌پایان برد.

تصحیح(Emendation)

در این مرحله، کار مصحح به‌مثابهٔ پل‌زدن می‌ماند که نسخه یا نسخ اصیل موجود را به «امّ‌النّسخ»، یعنی همان نسخه‌ای که به خط مؤلف اصلی کتاب است، ارتباط می‌دهد؛ مثلاً اگر مصحح در اثر به عبارتی برخورد که معنی محصلی ندارد یا شعری می‌بیند که از جهت وزن و قافیه معیوب است و... باید با دقت و وسواسِ تمام در صدد اصلاح برآید؛ به این صورت که تمامیِ وجوه احتمالی عبارت مشکل‌دار را یادداشت کند و با کمک کتب لغت، الفاظ مترادف، مراجعه به کاربردهای زبانی آن دوره و طرز تداول لغت و معنی مزبور در آثار مشابه معاصر یا متقدم و متأخر اثر، وجه صحیح عبارت مجهول را بیابد. این مرحله علاوه‌بر دقت ریاضی، ذوق سلیم و سلیقهٔ مستقیم می‌خواهد؛ البته نه به‌معنای حدس و ظن و قیاس صرف. مصحح اگر در مسائل علمی مندرج در کتاب، کاملاً وارد نباشد، نمی‌تواند صورتی صحیح و نزدیک به آنچه مدنظر مؤلف بوده برای این نمونه‌های مشکوک بیابد.
تحریف‌ها و ناروایی‌هایی که اصلاح آن‌ها در این مرحله، تکلیف اصلیِ مصحح است، همه از یک گونه نیست؛ بعضی الحاقات یا افتادگی‌هایی است که نسخه‌نویس از عمد در نسخه وارد می‌کند و برخی دیگر تصحیف‌ها و تغییراتی است ناشی از بی‌سوادی یا بی‌دقتی کاتب. توجه به نوع این غلط‌ها برای محقق بسیار ضروری است.

مسائل و مشکلات تصحیح متون از دیدگاه ایرج افشارخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

ناشناخته‌ماندن نسخه‌های معتبر

اساسی‌ترین مشکل در ارائهٔ متنی مصحح و متقن، همین است. به‌طورمثال، قدیمی‌ترین نسخهٔ شناخته‌شده از شاهنامه، مورخ ۶۱۴قمری است و مصححان شاهنامه قبل از جلال خالقی مطلق، ناچار بودند از نسخه‌های کتابت‌شده در قرن هشتم‌به‌بعد استفاده کنند. این است که برای تصحیح اساسی آثار سنایی و خیام و سعدی و مولوی و حافظ و دیگر شاعران و مورخان و ادیبان قدیم زبان فارسی معمولاً در حسرت یافتن نسخه‌ای مضبوط و صحیح باید به‌انتظار ماند.

رسم‌الخط کتابت نسخه‌ها

شیوهٔ کتابت نسخه‌ها از این منظر، تابع دو عامل زمانی و منطقه‌ای است. جلال متینی در پژوهشی، سه دوره را در کتابت نسخ کهن فارسی برشمرده است. بر این اساس، نه‌تنها میان خط چند نسخه از یک متن، برحسب زمان تفاوت است؛ بلکه میان چند نسخهٔ هم‌زمان هم اگر مربوط به مناطق مختلفی باشند، اختلاف‌های آشکار می‌توان یافت که مثلاً ناشی از ضبط لهجه‌ای کلمات است. گذشته از این، حتی اگر چند نسخه از یک متن به خط کاتبی واحد باشد، بازهم ممکن است وحدت رسم‌الخط نداشته باشند. ظاهراً هیچ کاتبی خود را مقید به متابعت از روش یکنواخت کتابت نمی‌دیده است. افشار پیشنهاد می‌کند طریقهٔ املای آثار در دو حالت عنوان شود:

  • صورت عمومی و کلی نگارش از حیث اتصال و انفصال کلمات، اعمال اعراب و اشکال و... . از این نوع مسائل می‌توان به نقطه‌گذاری اشاره کرد. مثلاً در قدیم رایج بوده که متن را بی‌نقطه بنویسند؛ خصوصاً در نامه‌ها و به این دلیل که خوانندهٔ نامه به بی‌سوادی منسوب نشود. از سوی دیگر، نقطه‌گذاری در پایان جملات در همهٔ نسخ رعایت نشده است و مشکل مصحح متون این است که دربارهٔ نسخ بدون نقطه، نقطه‌ها را کجا بگذارد که معنای متن عوض نشود.
  • مباحثی که مشخصاً به‌شیوهٔ نگارش و ضبط حروف مربوط است؛ مانند چندگونگی کتابت «آ» و علائم و نقطه‌هایی که زیر حروف یا در دل آن‌ها گذاشته می‌شود. نظیر کتابت چهار حرف خاص زبان فارسی (پ،چ،ژ-گ) که در نسخه‌های قرون متوالی، سه حرف اول را گاه با یک نقطه و گاه سه نقطه و حرف چهارم را با سه نقطه بر روی سرکش یا زیر سرکش می‌نوشته‌اند.

بزرگان فن تصحیح

جهان غرب

آگوست امانوئل بکر(۱۷۸۵تا۱۸۷۱م.)

او در حدود ۴۰۰ نسخه از آثار نویسندگان یونان و روم باستان را باهم سنجید و توانست برای اولین بار این دستنویس‌ها را طبقه‌بندی کند و مشخص کند که هر نسخه از روی کدام نسخهٔ دیگر نوشته شده است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

کارل لاخمان(۱۷۹۳تا۱۸۵۱ م.)خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

نه‌تنها دنبالهٔ کار بکر را گرفت؛ بلکه نشان داد که با مقایسهٔ روشمند نسخه‌های خطی ممکن است اطلاعات دقیقی در مورد نسخهٔ مادر آن‌ها به‌دست آید. یکی از معروفترین آثار لاخمان، بررسی و تصحیح یکی از متون لاتین به نام «طبیعت چیزها» است. این کتاب اثر شاعر و فیلسوف رومی، «تیتوس لوکرتیوس کاروس»(قرن اول قبل از میلاد) است. لاخمان در این بررسی ثابت کرد که خصوصیات سه دستنویس معروف این اثر نشان می‌دهد که اولا هر سهٔ آن‌ها از روی یک نسخهٔ اصل نوشته شده‌اند، درثانی او در بررسی خود، تعداد صفحات نسخهٔ اصلی و تعداد سطر هر صفحهٔ آن را کشف کرد.
دستاورد اصلی لاخمان این بود که با دقت در خصوصیات نسخه‌ها ممکن است هم برای آن‌ها شجره‌نامه‌ای تعیین کرد و هم با توجه به شجرهٔ نسب نسخه‌ها و مقایسهٔ ضبط‌های آن‌ها، متن مورد نظر را تا حدودی از تحریف و تصحیف پیراست به‌طوری‌که اعتبار نسبی آن از اعتبار قدیم‌ترین نسخه‌های موجود بیشتر باشد. درواقع، هدف مصحح از نظر لاخمان این نیست که به نسخهٔ اصلی اثر دسترسی پیدا کند؛ چرا که فاصلهٔ زمانی بین نسخهٔ اصل و نسخه‌های در دست از برخی آثار، معمولاً به‌قدری زیاد است که تلاش در بازسازی نسخهٔ اصل نویسنده اصولاً کار بیهوده‌ای است (مثلاً دربارهٔ آثار «هومر» بین قدیم‌ترین نسخهٔ موجود «ایلیاد» که در کتابخانهٔ سن‌مارکوی ونیز نگه‌داری می‌شود با زمان حیات هومر چیزی در حدود ۱۸۰۰ سال است).
شیوهٔ لاخمان به ذوق و اجتهاد مصحح در این فن بهای بسیار می‌دهد، اما بعد از لاخمان، برخی از پیروان او کوشیدند که سیستم طبقه‌بندی نسخه‌ها را تقریبا به‌صورتی ماشینی و مکانیکی درآورند و دخالت ذوق و استنباط مصحح را به حداقل کاهش دهند. البته تلاش این عده به جایی نرسید و امروزه مصححین غربی، تقریبا به اجماع معتقدند که تصحیح متن بدون دخالت استنباط، ذوق، تجربه و اجتهاد مصحح، امکان‌پذیر نیست. ژوزف بدیه (۱۸۶۴تا۱۹۳۸م)، معروف‌ترین دانشمندی بود که با لاخمان مخالفت کرد. شیوهٔ پیشنهادی او مبتنی بر انتخاب یک نسخه به‌عنوان نسخهٔ اساس بود. این نسخه باتوجه‌به‌ دلایل علمی مطمئن مانند خصوصیات صرفی و نحوی برگزیده می‌شود و مصحح موظف است جز در اندک نمونه‌هایی که نسخهٔ اساس، غلط فاحش دارد، از آن بدون چون و چرا پیروی کند. شیوهٔ بدیه هنوز پیروانی اندک دارد.

فردریش آگوست وولف (۱۷۵۹تا۱۸۲۴م)

فیلولوژیست (متن‌شناس یا لغت‌شناس) آلمانی است که این رشته را برای اولین بار در دانشگاه گوتینگن پایه‌گذاری کرد. نظریات او بیشتر در سخنرانی‌هایش بیان می‌شد و شاگردانش آن‌ها را به‌ارث بردند. طی سال‌های ۱۷۷۹تا۱۷۸۳ او چاپی را از سمپوزیوم افلاطون منتشر کرد که تا مدت‌ها منبعی اساسی بود. ولف، دانش فیلولوژی را به‌صورت خیلی گسترده تحت عنوان «دانش ذات انسان آن گونه که در روزگار باستان بازنمایی شده است» تعریف می‌کند.[۷]

دیمیتری سرگی‌یویچ لیخاچف (۱۷۵۹تا۱۸۲۴م)

یکی از معروف‌ترین متخصصین تصحیح متن در روسیه بود. کتاب او با عنوان «Textology» در میان مصصحین روسی نفوذ گسترده‌ای دارد. دانشمندان روسی که شاهنامهٔ فردوسی را تصحیح کردند، تحت تاثیر آرا و افکار او بودند. به‌نظر لیخاچف، بررسی تاریخ نسخ، یعنی آشنایی با شرایط تولید آن‌ها و خصوصیات کاتبان و صاحبانشان، اهمیت زیادی دارد. لیخاچف از این نظر هم‌رأی با برخی نظریه‌پردازان ایتالیایی است که معتقدند مصحح باید قبل از شروع کار، کلیهٔ اطلاعات مربوط به دست‌نویس را مورد مطالعهٔ دقیق قرار دهد. نکتهٔ اساسی دیگر مد نظر او، این است که مصحح نباید متن تدوین‌های گوناگون یک اثر واحد را در هم آمیزد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

رینولد الین نیکلسون، مصحح و مفسر بزرگ مثنوی

رینولد الین نیکلسون (۱۸۶۸تا۱۹۴۵م)

خاورشناس و اسلام‌شناس فقید انگلیسی و مترجم، شارح و مصحح آثار عرفان اسلامی به‌زبان انگلیسی است. از میان آثار متعدد او در این زمینه، تصحیح مثنوی معنوی مولانا ارزشمندترین اثرش محسوب می‌شود. قبل از اقدام او به‌تصحیح انتقادی مثنوی، هیچ‌کس را نه در ایران و نه در دیگر کشورها نمی‌شناسیم که بار مسئولیتی به این سنگینی را با دقت کم‌نظیر و حوصلهٔ تمام و عشق وافر بر دوش گرفته باشد و با موفقیت و امانت تمام و کمال به‌پایان برده باشد. همهٔ آنان که با مثنوی سر و کار دارند، می‌دانند که انتخاب یکی از چند نسخهٔ بدل، در بسیاری از موارد در مورد مثنوی، شدنی نیست. سرودن مثنوی از آغاز تا انجام، چیزی حدود ده تا پانزده سال طول کشیده است و احتمال تجدید نظر شخص مولانا جلال‌الدین را در این مدت نمی‌توان از نظر دور داشت؛ همچنین احتمالی قوی وجود دارد که مریدان و اصحابی که ابیات تازه سروده را برای خود ضبط می‌کرده‌اند، از این تجدید نظرها بی‌خبر مانده باشند. تمامی این‌ها و نکات فراوان دیگر، به متنی می‌انجامد که تصحیح آن، همتی عظیم می‌طلبد. نیکلسون در تصحیح مثنوی، خود را از اعمال سلیقهٔ شخصی بر حذر می‌دارد و اختلاف قرائات نسخ خطی را در زیر صفحه به دست خواننده می‌دهد. او بعدها که بر نسخ قدیم‌تر مثنوی دست پیدا کرد، نظرات جدید خود را به‌صورت ضمیمهٔ اصلاحی و پس از آن در شرح خود بر مثنوی منعکس ساخت.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

قلمروی زبان فارسی

محمد قزوینی (۱۲۵۶تا۱۳۲۸ش)

تصحیح انتقادی متون به‌شیوهٔ امروزین با نام علامه محمد قزوینی گره خورده است. اشراف او بر تاریخ، فرهنگ و ادب ایران، سبب‌ساز تألیف و تحقیق و تصحیح آثار ارجمندی شد که امروز، پس از گذشت چندین دهه یگانه منبع و مآخذ درباب تحقیق است. به‌نظر می‌رسد مهمترین خصیصهٔ کار قزوینی در تصحیح متون، دقت اوست. دقت در تنظیم مطلب، که آن را چگونه تنظیم کنند و بعد توضیح یک یک موارد تنظیم‌شده و بعد از آن، دقت در هر مسئله‌ای که مطرح می‌کند. علاوه‌بر این، قزوینی سبک‌شناس متبحری بود که سبک آثار را نه از روی فرمول‌های جدید، بلکه از شم قوی زبانی خود و از کثرت ممارست در قرائت متون کسب کرده بود. این تبحر از اینجا سرچشمه می‌گرفت که ایشان، امهات متون را در هریک از شاخه‌های علمی از نظر گذرانده بود. از آثاری که به‌کوشش این مصحح بزرگ تدوین شده‌ است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه:

  • مقدمهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری: به‌سال۱۳۱۳ ه‍.ش در صفحه‌های ۱تا۶۴ جلد دوم «بیست مقالهٔ قزوینی»، به‌اهتمام عباس اقبال آشتیانی در تهران منتشر شد. قزوینی در تصحیح این متن، نه نسخه از دیباچه را مقابله کرده بود.
  • تاریخ جهان‌گشای جوینی: در میان متون منثوری که قزوینی تصحیح کرده است، این اثر دقیق‌ترین و صحیح‌ترین اثر اوست. احاطهٔ مرحوم قزوینی به شعر عربی و پیدا کردن اشعار نادر مذکور در لابلای این اثر مثال‌زدنی است. او بیست و پنج سال از عمر خود را صرف تصحیح این کتاب نمود. پیشنهاد این کار را «ادوارد براون» انگلیسی به قزوینی داد و او نیز با سعی و تلاشی منحصربه‌فرد آن را به‌انجام رساند.
  • دیوان حافظ: چاپ سال ۱۳۲۰شمسی در تهران که تقریبا می‌توان گفت کار علامه ‌قزوینی در تصحیح اشعار حافظ، بهترین تصحیحی است که از دیوان حافظ موجود است. بعد از تصحیح قزوینی بر اشعار حافظ، تصحیح‌های دیگری هم به‌قلم ادبایی مانند پرویز ناتل خانلری یا ه‍.ا.سایه از دیوان حافظ چاپ شده است؛ اما با وجود برتری‌هایی که مخصوصاً تصحیح خانلری دارد، همهٔ اصحاب ذوق بر این قول اتفاق دارند که کار خانلری گرفتاری‌هایی دارد که در تصحیح قزوینی کمترند.

از محمد قزوینی، تصحیح‌های متعدد دیگر نیز چاپ شده است که «تذکرهٔ لباب‌الالباب» عوفی، «تفسیر ابوالفتوح رازی»، «المعجم فی معاییر اشعار العجم» شمس قیس رازی، «چهارمقاله» عروضی سمرقندی با حواشی مبسوط و «جامع‌التواریخ» نمونه‌ای از آن‌هاست.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه [۸]

حسن وحید دستگردی (۱۲۵۸تا۱۳۲۱ه‍.ش)

مهم‌ترین اثر از میان آثار متعدد این پژوهشگر پیشرو در زمینهٔ تصحیح متون، تصحیح خمسهٔ نظامی گنجوی است که هنوز هم متنی معتبر و قابل استناد است. او با دلایل منطقی و موجهی که آورده، اشعار اصح را که پس از استقصاد از دواوین مختلف خطی و چاپی نظامی به آن‌ها دست یافته، در متن کتاب قرار داده و اشعار صحیح را در حاشیه آورده، ضمن‌اینکه اشعار غلط و الحاقی و نادرست را ولو در متنی کهن بوده‌اند، ترک گفته است. علت اتخاذ این روش این بوده که به‌سبب اقبال عمومی که در ادوار تاریخ از اشعار نظامی شده است، دیوان این شاعر بیش از دیگران استنساخ شده و علاوه‌بر این، مقلدان نظامی هم بیش از هر شاعر دیگری بوده‌اند. علاوه‌بر این‌ها چون کاتبان اشعار نظامی غالبا از درک معانی و مفاهیم اشعار عاجز بوده‌اند،؛ لذا به ذوق و سلیقهٔ خود اشعاری را اصلاح و یا الحاق کرده‌اند.[۹]

محمدتقی بهار (۱۲۶۵تا۱۳۳۰ه‍.ش)

ملک‌الشعرا از کسانی بود که علم و قریحهٔ تصحیح را با هم داشت. از آثار تصحیحی او می‌توان به «گلشن صبا» (۱۳۱۳)، «تاریخ سیستان» (۱۳۱۴)، «رسالهٔ نفس ارسطو ترجمهٔ بابا افضل کاشانی» (۱۳۱۶)، «مجمل‌التواریخ و القصص» (۱۳۱۸) و «تاریخ بلعمی»(۱۳۴۱) اشاره کرد. کتاب اخیر، بعد از مرگ بهار و به‌کوشش محمد پروین گنابادی به‌چاپ رسید.[۱۰]خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

سعید نفیسی (۱۲۷۴تا۱۳۴۵ه‍.ش)

تألیف‌های این محقق و نویسندهٔ پرکار به دویست‌وپنجاه کتاب و رساله می‌رسد و مقالاتش را نمی‌توان تحدید کرد. جز این، مقادیر کثیری نوشته‌های چاپ‌نشده و کتب استنساخ‌شده از او به‌جای مانده که مقدارش از آثار چاپ‌شدهٔ او کمتر نیست. عادتش این بود که چون نسخه‌ای مفید می‌دید، اگر از آن خبری نداشت، به استنساخ آن می‌پرداخت و حتی در سفر هم نسخه‌های خطی را همراه خود می‌برد و ساعات فراغت را نسخه‌برداری می‌کرد. از آثار چاپ‌شدهٔ او در این زمینه می‌توان به «تاریخ مسعودی» ابوالفضل بیهقی، آثار خواجوی کرمانی از جمله «سامنامه»، «سیرالعباد الی المعاد» سنایی، «تاریخ گیتی‌گشا»، «دیوان قصاید و غزلیات عطار نیشابوری»، «دیوان انوری»، «لباب‌الالباب» و «شاهنامه» چاپ بروخیم (جلد ۷تا۱۰) که دیگر جلد‌های آن به‌همت مجتبی‌ مینوی(جلد ۱)، عباس اقبال (جلد ۲تا۵) و سلیمان حییم(جلد۶) آمادهٔ چاپ شده بود، اشاره کرد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

بدیع‌الزمان فروزانفر (۱۲۷۶تا۱۳۴۹ه‍.ش)

یکی از بزرگ‌ترین ادبای معاصر است که پژوهش چهل‌سالهٔ او درباب مولانا و آثار او از ماندگارترین کوشش‌های پژوهشی تاریخ ادبیات معاصر است. عزم فروزانفر در شناختن و شناساندن دقیق اندیشهٔ مولانا، به آثار متعددی منجر شد که از منابع معتبر درباب عرفان اسلامی و خصوصاً مولانا جلال‌الدین بلخی محسوب می‌شوند. از جمله آثار او در این زمینه می‌توان به «رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی» (۱۳۱۵)، «خلاصهٔ مثنوی، به انتخاب و انضمام تعلیقات» (۱۳۲۱)، «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» (۱۳۳۳)، «احادیث مثنوی» (۱۳۳۴) و تصحیح آثاری چون «فیه ما فیه» (۱۳۳۰)، «زندهٔ بیدار(حی بن یقظان)» (۱۳۳۴) از ابن طفیل، «معارف سلطان‌العلما بهاءالدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد» (۱۳۳۳تا۱۳۳۸) اثر عرفانی پدر مولانا که تاثیری عمیق در افکار فرزند گذاشته، «کلیات شمس یا دیوان کبیر» (۱۳۳۶تا۱۳۴۸)، «معارف برهان‌الدین محقق ترمذی» (۱۳۳۹)، «ترجمهٔ رسالهٔ قشیریه» (۱۳۴۵)، «مناقب اوحدالدین کرمانی» (۱۳۴۷) و «شرح مثنوی شریف» (۱۳۴۶تا۱۳۴۸) اشاره کرد. این پژوهشگر ارزنده در اواخر عمر پربارش چند نسخه از «مقالات شمس تبریزی» را هم مقابله کرده بود؛ اما عجل امانش نداد و بار این کار سنگین بر دوش محمدعلی موحد افتاد. از میان آثار او توضیح مختصری درباب «کلیات شمس» خالی از فایده نیست.
کلیات شمس یا دیوان کبیر: مقدمهٔ استاد فروزانفر بر این اثر ارزشمند، خود یک رسالهٔ درسی درباب روش تحقیق و اخلاق اهل فضل است. ایشان در تصحیح اشعار مولانا در این اثر، از همکاری دو استاد گرانمایه، یعنی «یزدگردی» و «کریمان»، بهره می‌برند. کار این سه بزرگوار دارای خصوصیات زیر است:

  • قرائت صحیح و استنساخ دقیق چهل‌هزار بیت غزل و ۱۹۸۳ رباعی و تبدیل دست‌نویس‌ها به نسخهٔ چاپ‌شده؛ انجام کاری درخور تلاش چندسالهٔ یک گروه پژوهشی، توسط سه نفر و آن هم در یک خانهٔ شخصی.
  • وجود ۷۲۸ صفحه فهرست کامل ابیات بر اساس حروف آخر قافیه‌ها در دو جلد نهم و دهم که راه را برای تصحیح و مقابلهٔ بعدی بر پژوهشگران آسان کرده است و نیز فرهنگ نوادر لغات و ترکیبات که ۴۰۰ صفحه از جلد هفتم را به خود اختصاص می‌دهد.
  • اشاره به رویدادهای مربوط به غزل‌هایی که در «مناقب‌العارفین» افلاکی ذکر شده است و توضیحات دیگری مربوط به آیات و احادیث با ذکر محل و مرجع.
  • ذکر اختلاف نسخه‌ها با کمال دقت و شاید بدون هیچ خطایی.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی داردخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دست‌خط جلال‌الدین همایی و یادداشت‌های وی بر مجموعه‌ای از رسائل خطی:

بسمه تعالی شانه
این مجموعه را در بازار بین‌الحرمین طهران از میرزاعلی کتاب‌فروش خریداری کردیم به‌مبلغ سی‌وشش تومان والله موفق.
به‌تاریخ شنبه دهم‌دی‌ماه۱۳۲۲شمسی هجری مطابق چهار‌محرم‌الحرام سنه۱۳۶۳قمری هجری (جلال‌الدین همایی)
تاریخ بعض رسائل که در این مجموعه است: ۱۰۷۷
پشت یکی از رسائل شعری از صائب نوشته در زمان حیات صائب به‌عنوان (صایبا سلمه‌الله)
دل آگاه می‌باید وگرنه گدا یک لحظه بی‌نام خدا نیست
صائب علی‌الاصح در تاریخ ۱۰۸۶ه‍. فوت شده است و معروف ۱۰۸۱ گویند.
از رساله‌های مهم این مجموعه، رسالهٔ مطلع‌الانوار است، تألیف محمدباقربن زین‌العابدین یزدی در شرح آلت رصدی و نجومی مطلع‌الانوار که خود مؤلف برای شاه‌صفی اختراع کرده و این رساله را هم به نام او نوشته است. تاریخ ندارد؛ امّا قدمتش مهم است و شاید در زمان خود مؤلف نوشته شده باشد.
رسالهٔ مطلع‌الانوار بسیار عزیزالوجود و کمیاب است. من تاکنون غیر از نسخهٔ حاضر فقط یک نسخهٔ خطی دیگر در کتاب‌فروشی بارانی خیابان شاه‌آباد طهران دیده‌ام که از آخر چند ورق افتادگی داشت؛ امّا بسیار خوش‌خط بود. خواستم آن را هم ابتیاع کنم؛ چون به خون‌بهای عزیزان می‌فروخت، خریداری نکردم.
رسالهٔ مطلع‌الانوار تألیف محمدباقربن زین‌العابدین یزدی که برای شاه‌صفی تألیف کرده در این مجموعه است. ملامحمد باقر یزدی مؤلف عیون‌الحساب است.
در آخر کتاب جدولی دارد در محاسبه و مؤامره قبلهٔ بلاد که هر سطری از آن محصول یک ورق محاسبه و چند ساعت صرف وقت است. «من این معامله دانم که طعم صبر چشیدم.» راقم سطور چون خود از این نمد کلاهی دارد، قدر زحمت اسلاف را خوب می‌داند. من خود قبلهٔ اصفهان را از روی زیج بهادری استخراج کرده و چندین ورق از محاسبه سیاه نموده‌ام. اتفاقاً نتیجه‌اش با عمل جدول این کتاب یکی است. یعنی «م‌السطر» که ۴۰جه [درجه] و ۲۹قه [دقیقه] باشد والله العالم (جلال‌الدین همایی)
توضیحاً (مطلع‌الانوار) نام آلت رصدی است که ملامحمدباقر یزدی در مقابل اسطرلاب اختراع کرده بود که تمام اعمال اسطرلاب با ضریب‌های [؟] دیگر به‌طور سهل‌تر و آسان‌تر از آن برمی‌آمد و رسالهٔ مطلع‌الانوار درحقیقت شرح همان آلت رصدی است. من در عمر خود فقط یک بار چنین چیزی را دیده‌ام که با نشانی‌های این کتاب مطابق درمی‌آمد آن‌هم به‌طوری ناقص بود که اطمینان حاصل نکردم والله العالم (جلال‌الدین همایی)
[صفحه۲]
از رسائل مهمّ این مجموعه که تاریخ کتابتش ۱۰۷۷تا۱۰۷۸قمری هجری آخر عهد دولت شاه‌عباس ثانی صفوی است: ۱. رسالهٔ مختصر در ملل و نحل به‌فارسی. ماخوذ از امام فخر رازی و شهرستانی با مطالب متفرقه دیگر ماخوذ از جواهر التفسیر و غیره و به‌خط نستعلیق خوش که به‌خط محمدصالح تبریزی بی‌شباهت نیست؟
۲. مطلع‌الانوار ملامحمدباقر یزدی: در آخر این کتاب، فصلی در ستاره‌شناسی دارد، بسیار روشن و مفید است. جدول آخر کتاب در محاسبه و مؤامرهٔ قبلهٔ بلاد هم بسیار مهم است.
۴. رساله در وجود
۵. شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی الخ. از ملاجلال دوانی است ظاهراً
۶. تفسیر بعض آیات قرآن از ملاجلال دوانی به نام شمس‌الدین محمد
۷. ترجمهٔ فصول الاصول خواجه نصیرالدین طوسی از فارسی به عربی
۸. دیباچهٔ نورس به نام ابراهیم عادل‌شاه: خط و کاغذ این رساله یا رسالهٔ مطلع‌الانوار یکی است. دنباله‌اش به «گلزار ابراهیم و خوان خلیل» با همان خط و کاغذ و به نام همان «ابراهیم عادل‌شاه».
۹. اسرار پاره‌ای از اشیاء: تاریخ آخرش ۱۰۷۷
۱۰. مسائل فقهی به‌طور اجتهاد از جمله: هل یجوز لمن علیه فریضة حاضرة او فائتة ان یاتی بالنافلة
۱۱. رساله در جبر و اختیار به‌فارسی
۱۲. رساله درحقیقت وجود تألیف لطف‌الله حسینی سلامی به نام محمدزمان‌خان (ظاهراً همان کسی است که «پُل زمان‌خان» اصفهان بدو منسوب است) که به خطّ اسدالله حسینی سلامی شهیر به امیر بیک در سنه ۱۰۷۷ کتابت شده است. در این رساله از ملاصدرا با تجلیل بسیار نام می برد با عبارت رحمه الله و کلمات او را ترجمه می کند. رساله خوبی است.
۱۳. در مبدأ و معاد: و شرح احوال سالکان راه آخرت مأخوذ از قرآن و حدیث
۱۴. کلید بهشت تألیف قاضی سعید قمی. تاریخ ۱۰۷۸: قاضی قائل به اصل ماهیت و عدم اتصاف واجب الوجود به اوصاف و مسائل تازهٔ دیگر است.
۱۵. ۷ رساله از محمد دهدار (محمدبن‌محمود دهدار) که در آخر آن‌ها امضای (محمدباقر حسنی حسینی بهبهانی) است و ظاهر خط و کاغذ نشان می‌دهد که متعلق به قرن یازدهم هجری است. متأسفانه کاغذ تاریخ افتاده و پاره شده است.
توضیحاً در خانوادهٔ دهدار چند تن اهل علم و عرفان بوده‌اند. معروف‌ترین آن‌ها محمود دهدار است متخلص‌به (عیانی) که اهل علوم غریبه بوده و کتب و رسائل مهمی از وی دردست است. ازجمله (مفتاح‌المغالیق) در جفر که زمان شاه‌طهماسب اول صفوی تألیف شده و به عقیدهٔ من بهترین کتب این فن است. نسخه‌ای بسیار خوب و کامل صحیح از این کتاب در دست آقای همّت‌یار اصفهانی است که از روی آن عمل می‌کند. تاریخ کتابتش قرن ۱۱هجری است و کاتب می‌نویسد که از روی خط مؤلّفش کتابت کرده است.
امّا محمدبن‌محمود دهدار بیشتر اهل عرفان است و عمدهٔ تألیفاتش عرفانی است.
در رسالهٔ دوم دهدار دو سورهٔ والضحی و الم نشرح به لسان عرفانی تأویل شده است.
یکی از رسائلش موسوم است به «دقایق الحقایق» و یکی «کواکب الثواقب» و یکی «اشراق النیرین»[۱۱]

جلال‌الدین همایی (۱۲۷۸تا۱۳۵۹ه‍.ش)

عالمی جامع‌الاطراف در ادب فارسی و عربی، تاریخ، علوم ریاضی و هیات قدیم، فقه، کلام، فلسفه، عرفان و فرهنگ اسلامی که بخشی از همت خود را نیز در راه تصحیح متون کهن صرف کرد. از متونی که تصحیح کرد می‌توان به مصباح‌الهدایه عزالدین کاشانی، التفهیم ابوریحان بیرونی، نصیحه‌الملوک غزالی، و «تصحیح برخی اشعار ناصرخسرو» اشاره کرد. به‌علاوه جمع‌آوری و تدوین تعداد زیادی از نسخه‌های خطی همچون «اوصاف‌الاشراف» خواجه‌نصیر «حدائق‌السحر» رشید وطواط و «رساله در فن عروض» از دیگر خدمات اوست. از نمونه‌های دقت نظر وی می‌توان به کشف سه رباعی از خیام در «مرزبان‌نامه» اثر سعدالدین وراوینی اشاره کرد که حتی علامه قزوینی هم که خود مرزبان‌نامه را تصحیح و چاپ کرده بود، متوجه آن‌ها نشده بود.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد[۱۲]

حبیب یغمایی (۱۲۸۰تا۱۳۶۳ه‍.ش)

مردی که در جوانی با فروغی کار کرد، ریزه‌کاری‌های نقد و تصحیح را از او آموخت و وقتی که خود به استقلال کار کرد، آنچه را انجام داد، درست و بی‌‌عیب‌و‌نقص انجام داد. گرشاسپنامه اثر اسدی طوسی که استاد خالقی مطلق کار یغمایی بر روی این کتاب را خدمتی به ادب فارسی می‌داند، قصص‌الانبیای ابواسحاق نیشابوری، ترجمهٔ تفسیر طبری، کهن‌ترین تفسیر فارسی از نخستین نمونه‌های نثر دری عصر سامانی که هفت سال تلاش به کار کرد تا آن را از درآمیختگی‌های نسخه‌نویسی بپیراید، و بالاخره غزلیات سعدی که در سال‌های آخر به نفس خویش تصحیح کرد.[۱۳]

مجتبی مینوی (۱۲۸۱تا۱۳۵۵ه‍.ش)

اهمیت مینوی در جایگاه صاحب‌نظری درجه‌یک دربارهٔ ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی، از این نامهٔ سیدحسن تقی‌زاده به وزیر فرهنگ وقت، محمدتقی بهار، در ۸خرداد۱۳۲۵ مشخص است:

عباس زریاب خویی، مینوی را عاشق زبان فارسی و ادب و فرهنگ ایران می‌داند؛ او با کسی نزاعی نداشت مگر بر سر همین معشوق. تنها افرادی مغضوب او بودند که بدون صلاحیت، مثلاً به لغت‌سازی و اشتقاق می‌پرداختند و یا متون قدیم فارسی را با بی‌دقتی چاپ می‌کردند. از آثار مینوی در زمینه‌ٔ نقد و تصحیح متون می‌توان به مصادیق زیر اشاره کرد:

  • همکاری در تصحیح دیوان ناصرخسرو (چاپ ۱۳۰۷ه‍.ش) با سیدنصرالله تقوی و سیدحسن تقی‌زاده: تقی‌زاده در مقدمهٔ دیوان، مینوی را «امید آیندهٔ ادب ایران» می‌نامد.
  • نامهٔ تنسر: این متن را اولین بار «دارمستتر» چاپ کرده بود؛ اما مینوی، چون آن نشر را کافی ندانست، در ۱۳۱۱ شمسی، چاپ جدیدی با تصحیحات و توضیحات منتشر کرد.
  • فهرست‌نویسی نسخ فارسی مجموعهٔ «سر چستر بیتی» دوبلین: مینوی در مدت اقامت در انگلستان، با همکاری خاورشناسان بزرگی چون «آربری»، «بلوشه»، «رابینسن» و «ویلکنسن»، فهرست نسخ فارسی موجود در این کتابخانهٔ معتبر را در سه جلد منتشر کرد.
  • اخلاق ناصری: اثری از خواجه نظام الملک طوسی که مینوی تصحیح و توضیح آن را به‌کمک «علیرضا حیدری» به‌انجام رساند.
  • کلیله و دمنه: مجتبی مینوی تصحیح منقح و انتقادی این اثر بزرگ نثر فارسی را در سال۱۳۴۳ به‌چاپ رساند که تاکنون بهترین تصحیح از اثر «نصرالله منشی» است. او با سعی مداوم عکس نسخه‌های خطی این متن را (یازده نسخه شامل قدیم‌ترین نسخ موجود) و همچنین شرح‌های موجود بر ابیات و متن عربی اثر را فراهم آورد و بعد از این تلاش‌ها با کمک امیرحسین یزدگردی (مصحح «نفثه‌المصدور» که در تصحیح این متن دقتی در حد و اندازه‌های آثار علامه قزوینی دیده می‌شود)، باز هم پنج سال وقت صرف تصحیح این متن نمود.
  • مینوی همچنین در سال۱۳۵۱ مدیریت «بنیاد شاهنامهٔ فردوسی» را برعهده گرفت که عده‌ای از پژوهشگران همچون احمد تفضلی، علی رواقی، عباس زریاب خویی، سیدجعفر شهیدی،محمد مختاری، محمد روشن و مهدی قریب، با هدف گردآوری نسخه‌های عکسی شاهنامه و مقابله و تنظیم آن‌ها برای تنظیم متنی انتقادی از این اثر در آن گرد هم آمده بودند. طی این تلاش‌ها داستان رستم و سهراب با مقدمهٔ مینوی و ذکر نسخه‌بدل‌ها و برخی توضیحات در ۱۳۵۲ و داستان فرود بدون نسخه‌بدل در ۱۳۵۴ منتشر شد. بعد از فوت استاد نیز داستان سیاووش با مقدمهٔ مبسوطی از مهدی قریب در ۱۳۶۳ چاپ شد. گرچه مزیت طبع این داستان‌ها بر چاپ‌های گذشتهٔ آن‌ها پوشیده نیست اما مقصود این بنیاد برآورده نشد.[۱۴]خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازهخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی داردخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

محمدعلی موحد (۱۳۰۲ه‍.ش تاکنون)

محمدعلی موحد از ستون‌های مولاناشناسی و عرفان‌پژوهی اسلامی، تاریخ‌نگار و حقوق‌دان بلندپایه و از نادره‌های فرهنگی دوران ماست. کار او در تصحیح متون، از سال۱۳۴۳ با تصحیح حدیقه‌الحقیقه از احمد جام ژنده‌پیل آغاز می‌شود، با سلوک‌الملوک روزبهان خنجی در ۱۳۶۲ ادامه می‌یابد و بعد از آن، پروژهٔ ادبی و عرفانی ارزشمند او حول آثار مولانا آغاز می‌شود. روشی که استاد بدیع‌الزمان فروزانفر و «نیکلسون» در بررسی آثار مولانا داشتند، مبتنی بر این عقیدهٔ صائب بود که دریافت عمق اندیشهٔ مولانا جز با رجوع به آثار خود او و نیز آثاری که از لحاظ فکری بیشترین تاثیر را بر اندیشهٔ او داشته‌اند، امکان‌پذیر نیست. موحد فرزند خلف این دو مولوی‌شناس بزرگ است. متون فرعی که موحد در این راه به تصحیح آن‌ها همت گمارد عبارت‌اند از اصطرلاب حق: گزیدهٔ فیه ما فیه (۱۳۷۵)، ابتدانامهٔ سلطان ولد (۱۳۹۰) اثر منظوم فرزند مولانا و رساله در مناقب خداوندگار (۱۳۹۵) از فریدون بن‌احمد سپهسالار از مریدان مولانا که دو اثر اخیر، اطلاعات مهمی را درباب زندگی مولانا و شمس داراست؛خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد حال آثار اصلی او را از نظر می‌گذرانیم:

  • مقالات شمس تبریزی (۱۳۶۹): بعد از کوشش‌های محققانی مانند «هلموت ریتر» و «عبدالباقی گولپینارلی» در یافتن نسخه‌های مقالات شمس، فروزانفر نخستین محقق ایرانی بود که پس از دریافت عکسی از نسخهٔ «مقالات» به ارتباط عجیب مطالب آن با مثنوی معنوی توجه داد. موحد در مقدمهٔ تصحیح این اثر عظیم، از سردرگمی خود طی سالیان دراز با اوراق آشفتهٔ «مقالات شمس» بر سر مزار مولانا می‌گوید. او از مجلدات ضخیمی می‌گوید که طی قرن‌ها بعد از وفات مولانا در شرح آثار او نوشته شده بود؛ اما در آن‌ها خبری از کسی که مولانا گفتار خود را صدای او می‌دانست نبود. غربت شمس طی این دوران چنان بوده که گاهی برخی از اهل علم، وجود تاریخی او را منکر شده بودند. گویی این مصراع مولانا هنوز هم مصداق داشته‌است:
خود غریبی در جهان چون شمس نیست.

اما همتی چون همت این مصحح عاشق و توانمند لازم بود که از میان آشفتگی‌های بی حد و حصر نسخ موجود، متنی منقح و منظم در اختیار عاشقان مولانا و شمس گذارد.[۱۵]

  • مثنوی معنوی (۱۳۹۶ه‍.ش): معتبرترین نسخه‌ای که از مثنوی به دست ما رسیده است. از ویژگی‌های موحد اتکا به عقل انتقادی است و گام ننهادن در مسیر اسطوره‌پردازی. او این مرام را در تصحیح مثنوی نیز به‌کار زده است. نسخه‌ای از مثنوی هست که در بارگاه مولانا نگه‌داری می‌شود و به‌گفتهٔ موحد در مقدمهٔ تصحیحش از مثنوی، استنساخِ آن، به‌احتمال فراوان هم‌زمان با پی‌ریزیِ بنای بارگاه مولوی آغاز شده است؛ زمانی که فرزند و خلیفهٔ مولانا هر دو زنده بوده‌اند و این نسخه با نظارتِ آن‌ها تهیه شده است. «نیکلسون» به‌هنگامِ تصحیح دو دفتر ابتداییِ مثنوی از وجود این نسخه مطلع نبوده است و از آن در تصحیح چهار دفترِ دیگر استفاده کرده است. این موضوع، به اذعانِ خودِ نیکلسون، باعث دوگانگی در تصحیح شده است. پس از نیکلسون، اهمیتِ نسخهٔ قونیه که به ادعای «عبدالباقی گورلپینارلی»، شارح ترک‌تبار مثنوی، نسخه جامع و مانع مثنوی محسوب می‌شود. بخش عمده‌ای از مقدمهٔ موحد به اثبات این نکته اختصاص دارد که بسنده کردن به نسخهٔ قونیه در تصحیح مثنوی چندان منطقی نیست. به‌ویژه که نسخه‌های قابل‌اعتماد دیگری از مثنوی هم در دسترس ماست. نظیر نسخه‌ای از یکی از دفترهای مثنوی که استنساخش به‌یقین، به‌قلمِ فرزندِ مولانا بوده است. این شیوهٔ تصحیح به متنی انجامیده است که ازلحاظ علمی به‌غایت معتبر است.[۱۶]

ایرج افشار (۱۳۰۴تا۱۳۸۹ه‍.ش)

پژوهشگری پرکار که در زمینه‌های ایران‌شناسی، کتاب‌شناسی، نسخه‌پژوهی، خاطرات و اسناد تاریخی، مجموعه‌ای غنی و ماندگار از خود به یادگار گذاشته است. گسترهٔ وسیع مطالعات و دغدغه‌های او، منجر به چاپ بیش از ۳۰۰ کتاب و بی‌شمار مقاله شد.
از حوزه‌های مهم فعالیت ایرج افشار، فعالیت در زمینه‌ٔ چاپ آثاری بود که پیش از او گردآوری و تصحیح نشده بود. او با تصحیح، تنقیح، تحشیه و بازیابی نسخ خطی در حوزه‌های ایران‌شناسی، مطالعات تاریخی و اجتماعی تأثیری گسترده در مطالعات این حوزه‌ها از خود برجای گذاشت. این نسخ در سفرهای او به مناطق مختلف ایران و در ارتباط با کتابخانه‌های شخصی، خانوادگی و کتابخانه‌های عمومی ایران و جهان گردآوری شده بود. بسیاری از خانواده‌های قدیمی در دادن نسخه‌های خطی و دست‌نویس به افشار، اعتمادی شایان‌توجه به او نشان می‌دادند. در این حوزه افشار بیش از ۶۰ عنوان نسخهٔ خطی را تصحیح و بازیابی کرد. تنوع موضوعی این نسخ گاه مورد انتقاد پژوهشگران و منتقدان قرار می‌گرفت. به‌زعم آنان تا زمانی‌که آثار ادبی، عرفانی و کلامی مهمی در انتظار چاپ و انتشار منقح بودند، تلاش او در انتشار نسخی در مورد کشاورزی، آشپزی، آداب میهمان‌داری و غیره چندان ستوده نبود. او اما بر این باور بود که از خلل این آثار می‌توان به تاریخ اجتماعی ایران دست یافت. از آثار او در این زمینه‌ها باید نمونه‌های زیر را برشمرد:

  • الصیدنه فی‌الطب، تألیف ابوریحان بیرونی، ترجمهٔ فارسی از علی بن عثمان کاسانی، در زمینهٔ داروشناسی و گیاهان دارویی (با همکاری منوچهر ستوده)
  • عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب، تألیف ابوالقاسم عبدالله کاشانی، در زمینهٔ سنگ‌های قیمتی و تزئینی، گوهرها، عطرها و کاشی‌کاری اسلامی
  • معرفت فلاحت (دوازده باب کشاورزی)، تألیف عبدالعلی بیرجندی، متنی درباب کشاورزی در قرن دهم هجری
  • اسکندرنامه: روایت فارسی کالیستنس دروغین، داستانی کهن مربوط به قرن هفتم هجری
  • دستورالجمهور فی مناقب سلطان‌العارفین ابویزید طیفور، تألیف احمدبن حسین خرقانی، متنی کهن از مقامات بایزید بسطامی (با همکاری محمدتقی دانش‌پژوه)
  • فهرست‌نویسی نسخ خطی فارسی کتابخانه‌هایی از سراسر جهان نظیر کتابخانهٔ سرکنسولگری استانبول، کتابخانهٔ ملی و دانشگاهی اورشلیم، کتابخانهٔ سلطنتی کپنهاگ، موزهٔ بریتانیا مردیت اونس، کتابخانهٔ ملی پاریس، کتابخانه‌های عمومی فرانسه که هرکدام به‌صورت جداگانه به‌چاپ رسیده‌اند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد[۱۷]

جلال خالقی مطلق (۱۳۱۶ه‍.ش تاکنون)

به‌پایان‌رسیدن تصحیح «شاهنامهٔ فردوسی» به‌کوشش جلال خالقی و با همکاری ابوالفضل خطیبی و محمود امیدسالار، نقطهٔ عطفی نه‌تنها در تاریخ شاهنامه‌شناسی، بلکه در تاریخ فن تصحیح متون فارسی به‌شمار می‌رود. مصحح بزرگ انگلیسی «آلفرد هاوسمن» فن تصحیح را آمیخته‌ای از علم وهنر می‌داند. او می‌گفت:

به‌عبارت‌دیگر مصحح باید این ظرافت طبع را داشته باشد که بتواند از میان ضبط‌های مختلف دستنویس‌های اثر، آن ضبطی را انتخاب کند که با هنر خالق اثر همخوان باشد؛ و اینجاست که می‌رسیم به خالقی. خالقی در تصحیح شاهنامه نه‌‌تنها روش صحیح پاکیزه‌کردن متن را به‌صورتی نظام‌مند نشان داد؛ بلکه به مصححان جوان‌تر نشان داد که ضبط‌های غلط هم در بسیاری از مواقع می‌توانند به‌صورت اصلی که از دست رفته، راهبر باشند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
احسان یارشاطر در مقدمه‌ای که بر طبع انتقادی شاهنامهٔ خالقی در نیویورک نوشته، بعد از بررسی چاپ‌های شاهنامه قبل از تصحیح خالقی، کمال مطلوب را برای مصحح متن این حماسهٔ ملی در موارد زیر خلاصه می‌کند و کمال خشنودی را از اینکه خالقی مطلق، به‌گواهی آثار پژوهشی خود، جامع تمام این کمالات است ابراز می‌دارد:

  • آگاهی و شناخت مصحح از سبک کلام فردوسی، خصوصیات لغوی و دستوری شاهنامه و آثار معاصران فردوسی در زمینه‌های مختلف (شعر و ادب، تاریخ، فلسفه و...)
  • شناخت تحولات زبان و ادبیات جامعه در چند قرن پیش و پس از زمان خلق شاهنامه
  • توجه به اصول و شیوه‌های حماسه‌های مشابه
  • آشنایی با آن دسته از آثار فارسی میانه(پهلوی) که می‌توانند روشنگر بعضی از چگونگی‌ها و منابع شاهنامه باشند؛ مانند یادگار زریران، کارنامهٔ اردشیر پاپکان و اندرزنامه‌های متعدد پهلوی.
  • مطالعهٔ ترجمه‌هایی که در قرون نخستین اسلامی از فارسی میانه به‌عربی صورت گرفته است.
  • تامل در آیین و مذهب ایران پیش از اسلام که شاهنامهٔ پهلوی، یعنی «خدای‌نامه» در آب‌و‌هوای آن سروده شده است.
  • تحقیق در جنبش‌های فکری، مذهبی، سیاسی و ادبی سده‌های نخستین اسلامی که طبعا در نحوهٔ اندیشه و ذوق فردوسی موثر بوده‌اند.
  • پژوهش در تحولات سده‌های بعد که در پسند و اندیشهٔ کاتبان و صاحبان شاهنامه و متصرفان در آن، اثر داشته است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

محمدرضا شفیعی کدکنی (۱۳۱۸ه‍.ش تاکنون)

از مصححانی که شیوهٔ علامه قزوینی را با کمال دقت و امانت ادامه دادند و حتی در فن تصحیح، گامی فراتر نیز گذاشتند، می‌توان شفیعی کدکنی را نمونه‌ای درخشان به‌شمار آورد. از آثار متعدد او در زمینهٔ تصحیح متون، به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:

  • اس‍رارال‍ت‍وح‍ی‍د ف‍ی‌ م‍ق‍ام‍ات ‌‌ال‍ش‍ی‍خ‌‌ اب‍ی ‌س‍ع‍ی‍د‮‬: نمونهٔ عالی کار شفیعی کدکنی در سیر کمالی تصحیح متون، تصحیح «اسرارالتوحید» محمدبن‌منور است. شیوهٔ شفیعی در تصحیح این متن، نمونه‌ای از همدلی‌کردن با خواننده است؛ یعنی درعین‌حال که مصحح، کتاب را برای خواننده عرضه می‌کند، سوالات مقدر او را هم پاسخ می‌گوید. این سوالات ممکن است در دو بخش پیش آید: یکی درباب مولف و دیگری درباب مشکلات متن. کیفیت تصحیح این اثر به گونه‌ای است که می‌توان گفت کار تصحیح این متن تمام شده است و نیازی به بازبینی مجدد نخواهد داشت.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه‬‬
  • آثار عطار نیشابوری: شامل مقدمه، تصحیح و تعلیقات بر تذکره‌الاولیا (در دو جلد)، مختارنامه، مصیبت‌نامه، منطق‌الطیر، اسرارنامه، الهی‌نامه که چاپ شده‌اند و دیوان عطار که هنوز به‌چاپ نرسیده است.

محمدعلی موحد، کار شفیعی کدکنی را در تصحیح عطار، با این بیت مولانا توضیح می‌دهد:


به‌تعبیر موحد، «بودادن» سفتی و خامی را از خوراکی‌هایی مثل پسته و بادام برمی‌گیرد، آن را زیر دندان نرم‌تر می‌کند و عطری هم که در جریان این کار متصاعد می‌شود فوق‌العاده است؛ و شفیعی کدکنی، به‌معنای واقعی کلمه، عطار را بو داده است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

  • مجموعهٔ میراث عرفانی ایران: شامل دفتر روشنایی (از میراث عرفانی بایزید بسطامی)، چشیدن طعم وقت (از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر)، در هرگز و همیشهٔ انسان (از میراث عرفانی خواجه‌عبدالله انصاری)، درویش ستیهنده (از میراث عرفانی شیخ جام) و نوشته بر دریا (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی).

کدکنی در این مجموعه، به سراغ بزرگان تاریخ تصوف رفته است. نسخه‌های موجود از مقامات این بزرگان را یافته و گاه متون مختلف از یک اثر واحد را جداگانه تصحیح کرده است. مقدمه‌های او بر این آثار نیز خود پژوهشی جداگانه است که زندگی‌نامه و احوال و افکار و حتی سبک آثار این بزرگان در آن به‌تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است. این مجموعه شامل شش دفتر است که از میان آن‌ها یک اثر تحت عنوان «زبان شعر در نثر صوفیه» به‌طور کامل تألیف است و دیگر آثار که ذکر آن‌ها رفت، شامل تصحیح آثار یکی از عرفا و مقدمه و تعلیقات مفصل استاد کدکنی است.[۱۸]

نجیب مایل هروی (۱۳۲۹ه‍.ش تاکنون)

در هرات افغانستان متولد شد. تحصیلاتش را از مکتب‌خانه‌های هرات آغاز کرد و در کابل پی گرفت. در سال۱۳۴۹ در انجمن تاریخ کابل به امور فرهنگی مشغول شد. سال بعد به‌علت مقاله‌ای که در آنجا منتشر کرد، برای ادامهٔ تحصیل در زمینهٔ زبان و ادبیات فارسی به دانشگاه فردوسی مشهد آمد. نجیب مایل هروی از سال۱۳۵۳ عملاً در ایران مشغول به تحقیق در زمینهٔ کتاب‌شناسی و تصحیح متون است و حاصل کار او، ده‌ها کتاب تصحیح‌شده و بیش از صد مقاله و آثار تألیفی در حوزهٔ عرفان و ادب فارسی است. طرحی که این پژوهشگر مد نظر داشت، کتاب‌شناسی نگاشته‌های عرفانی در زبان فارسی بود که منجر به پژوهش او در احوال و آثار عارفان گمنام ایرانی و احیاء آثار آن‌ها شد. نمونه‌های زیر تعدادی از این آثار است:

  • نزهه‌الارواح، امیرحسین غوری هروی
  • العروه لاهل الخلوه و الجلوه، شیخ علاءالدولهٔ سمنانی
  • رشف‌الالحاظ فی کشف‌الالفاظ، الفتی تبریزی (فرهنگ مصطلحات استعاری صوفیه)
  • آداب‌المریدین، ابونجیب سهروردی، ترجمهٔ عمر بن محمد شیرکان (در آداب طریقت)
  • روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، احمد بن منصور سمعانی (نخستین شرح ارزشمند پیرامون اسماء حسنی)
  • شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن‌الاسرار، ولی‌محمد اکبرآبادی (یکی از مهمترین شروح کهن بر مثنوی که مورد استفادهٔ شارحان بزرگی چون «نیکلسون» قرار گرفته است.)
  • الاصول‌العشره، شیخ نجم‌الدین کبری، ترجمه و شرح عبدالغفور لاری (در آداب طریقت)
  • ترجمهٔ حقیقه‌الحقایق، شیخ اکبر محی‌الدین‌ابن‌عربیخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی داردخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه

بیان تلاش‌های پژوهشگران ایرانی و نیز غربی در زمینهٔ تصحیح متون، به‌هیچ‌وجه به این افراد منحصر نمی‌شود و شرح آثار بزرگان مذکور فقط به‌عنوان نمونه رفت. ضمن اینکه در دیگر بخش‌ها به تناسب، از کوشش‌های دیگر اساتید نیز صحبت شده است. در پایان به تعدادی دیگر از محققانی که در زمینهٔ تصحیح متون، نسخه‌شناسی و متن‌شناسی حق بزرگی بر گردن ادب فارسی و عربی دارند اشاره می‌شود:

نقد و نظر

نقدی بر شاهنامه چاپ مسکو

مصححین روسی شاهنامه، با پیروی از نظریهٔ لیخاچف، این نکته را درنظر داشته‌اند که مصحح نباید متن تدوین‌های گوناگون یک اثر واحد را در حین تصحیح به‌هم بیامیزد. به‌عبارت‌دیگر در مورد کتاب‌هایی مثل شاهنامه که می‌دانیم فردوسی در آن تجدیدنظر کرده بود و حداقل دو تدوین از آن در زمان خود فردوسی موجود بوده که یکی در سال ۳۸۴ هجری و دیگری در سال ۴۰۰ به‌اتمام رسیده است، نباید متن این دو تدوین را با هم آمیخت. ایراد اصلی به این نظریه این است که درهم‌آمیختگی عرضی که در طول قرن‌ها کتابت شاهنامه در متن این اثر رخ داده است، به‌قدری وسیع است که تشخیص تدوین‌های دوگانهٔ شاهنامه در عمل تاکنون مقدور نبوده است. به‌عبارت‌دیگر، ابیات پایانی نسخه‌های شاهنامه به‌ظاهر معین می‌کنند که آن نسخه به کدام تدوین متعلق است، به این صورت که نسخه‌های حاوی بیت:

به تدوین سال ۴۰۰هجری و نسخه‌هایی که به بیت:

پایان می‌گیرند، از تدوین سال ۳۸۴ پنداشته می‌شوند؛ اما چون می‌دانیم که کاتبان در استنساخ کتاب واحد گاهی از چند نسخهٔ آن کتاب استفاده می‌کرده‌اند و بدین صورت متنی التقاطی فراهم می‌آورده‌اند، این نظریه در مورد شاهنامه به‌کار نمی‌آید. لیخاچف در پروردن نظریهٔ خود، به کتاب‌های نویسندهٔ روسی، پوشکین (۱۷۹۹تا۱۸۳۷ م.) نظر داشته است. باتوجه‌به اینکه آثار پوشکین بعد از اختراع صنعت چاپ خلق شده‌اند، می‌توان تدوین‌های گوناگون آن‌ها را از روی تاریخ چاپ آن‌ها متمایز کرد، اما این نظریه را به‌راحتی نمی‌توان به آثار نویسندگانی مانند فردوسی که آثارشان قبل از اختراع چاپ خلق شده، تعمیم داد. بنابراین اصرار در انطباق کورکورانهٔ تئوری‌های روسی یا اروپایی و آمریکایی بر شاهنامه و دیگر کتب کهن فارسی و عربی، جز خیال‌بافی فایده‌ای ندارد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد

تا خوانندگان این تصنیف «نگویند» شرم باد این پیر را...

«تاریخ بیهقی» از کتاب‌های بسیار مهم نثر پارسی است؛ از لحاظ محتوایی مهمترین منبع تاریخ غزنویان است و از لحاظ ادبی، نثر سختهٔ ابوالفضل بیهقی یکی از نمونه‌های عالی نثر پارسی. وجود لغات و ترکیبات فراوان و کهن پارسی، هندی و ترکی، اشاره به آداب و رسوم درباری و آیینی مردم و اشراف و احاطهٔ بیهقی بر تاریخ و ادب پارسی و عربی، کار تصحیح این متن را فرسنگ‌ها فراتر از پژوهشی ساده برده است. این متن در ابتدا به دست بزرگانی چون ادیب پیشاوری و سعید نفیسی تصحیح شد؛ اما همین دشواری‌ها باعث شد که بعد از تصحیح استاد علی‌اکبر فیاض، تا مدت‌ها دیگر کسی پا در میدان تصحیح این کتاب نگذارد؛ تا اینکه در دههٔ هشتاد شمسی، تصحیحی انتقادی از این اثر، به‌همت دو استاد خراسانی محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، پس از صرف شش سال کوشش منتشر شد. این تصحیح جدید، امتیازاتی دارد که به چند نمونه اشاره می‌شود:

  • مقدمهٔ جامع کتاب، علاوه‌بر دربرگرفتن همهٔ مسائل مربوط به بیهقی و زمانهٔ او، بررسی محتوای اثر و دلایل تصحیح چندبارهٔ کتاب، نسخه‌های این اثر را هم به‌طورکامل معرفی می‌کند. دربارهٔ تاریخ بیهقی این مورد اخیر نهایت اهمیت را داشت؛ زیرا مرگ نابهنگام استاد علی‌اکبر فیاض باعث شده بود رمزهای لاتینی که او برای علامت اختصاری نسخه‌ها استفاده کرده بود، نامکشوف بماند.
  • متأسفانه نسخه‌های کهنی از تاریخ بیهقی در دست نیست و تاریخ نگارش قدیم‌ترین نسخه‌ها حول و حوش قرن نهم هجری است؛ در نتیجه نسخه‌های موجود برتری خاصی بر یکدیگر ندارند. مصصحان به این نکته توجه داشته‌اند و بر همین اساس روش تصحیح التقاطی را در پیش گرفته‌اند.
  • به‌دست‌‌دادن ضبط دقیق نسخه‌بدل‌ها و چاپ‌های قبلی (چاپ مورلی در کلکته، چاپ ادیب، نفیسی و فیاض)
  • توضیحات و تعلیقات مفصل شامل:
تعلیقات عام که دربردارندهٔ توضیح واژه‌های دشوار، عبارات دیریاب، مآخذ و معنی ابیات و تقریبا هرآنچه درباب واژگان و عبارات بیهقی تابه‌حال چاپ شده است.
تعلیقات جغرافیایی و تاریخی که تقریباً شالوده و اساس این تصحیح است. محققان تنها به اطلاعات موجود در خود اثر بسنده نکرده‌اند؛ بلکه از همهٔ کتب تاریخی و جغرافیایی لازم بهره گرفته‌اند.
  • پانزده فهرست مختلف، به‌نحوی‌که تقریباً هر واژه یا جمله‌ای از تاریخ بیهقی را می‌توان از طریق یکی از این فهرست‌ها پیدا کرد.

کار تصحیح متونی مانند تاریخ بیهقی، کاری متداوم و رو‌به کمال هرچه بیشتر است. محققانی، این تصحیح جدید را بررسی کرده‌اند و ضمن اشاره به مزیت‌های فراوان آن، انتقادات و پیشنهاداتی هم برای بهتر شدن این کار ارائه داده‌اند. برای آشنایی با پژوهش‌های موشکافانهٔ تصحیح متون به نمونه‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود.
در جایی از متن تصحیح مذکور، بیت زیر دیده می‌شود:

منتقدان اشاره می‌کنند که اگرچه ضبط واژهٔ «دوغ» مطابق همهٔ نسخه‌های مورد استفادهّ مصححان است؛ اما به‌نظر می‌رسد ضبط «داغ» به‌دلایل زیر بهتر باشد:

  1. در کتاب «المرشد فی‌الحساب» دربارهٔ شیوهٔ حساب‌رسی از گلهٔ گوسفندان پادشاه آمده است که رمه‌دار باید هنگام حسابرسی گله، بخش «داغ»‌ نهاده از پوست گوسفندانی را که سقط شده‌اند، به مستوفیان ارائه کند. منظور «داغ» در اینجا همان نشان گلهٔ پادشاه است که بر فلزی نقش می‌کردند و پس از تفته‌کردن بر پوست حیوان می‌نهادند.
  2. این بیت با اندکی تغییر در «تاریخ بیهق» ابن‌فندق (که البته مصححان خودشان به این نمونه اشاره کرده‌اند) و در زیر «نفثه‌المصدور» هم با ضبط «داغ» آمده است؛ بنابراین معنای مصراع دوم احتمالاً این باشد که چوپان بد از گوسفندان به‌خوبی نگه‌داری نمی‌کند و «داغ» را که نشان سقط‌شدن حیوان است بازمی‌آورد.[۱۹]

غمز، غمزه، نعره، نغمه

اگر مقصود از تصحیح متون کهن، کشف و عرضهٔ صورتی است که زادهٔ ذوق و اندیشهٔ صاحب اثر باشد، باید ضبط صحیح از هر کلمه، علاوه‌بر تناسب لفظی با سایر اجزای سخن، با نظام فکری مولف و زبان عصر او نیز سازگار باشد.

این بیت معروف حافظ بنا بر تصحیح علامه قزوینی چنین است؛ اما در بعضی نسخه‌های خطی اشعار خواجه، در مصراع اول به‌جای «غمزه»، واژه‌های «غمز، نعره، نغمه» و در مصراع دوم به‌جای «نعره»، «نغمه» آمده است. جالب اینجاست که هریک از این وجوه در جای خود می‌تواند معنایی مقبول داشته باشد.به دو بیت قبل در همین غزل برمی‌گردیم که موضوع بیت مورد بحث را با پرداختی دیگر مطرح می‌کند:

شاعر می‌پرسد که مطرب که معمولاً کاری می‌کند که های و هوی سوختگان حاضر در خلوت‌خانهٔ سماع درآید، این بار چه «پرده»‌ای ساخته است که بر «اهل وجد و حال» در های و هو را بسته و قدرت هر نوع عبارت و اشارتی را از آنان گرفته است؟
حال به بیت اصلی بازگردیم؛ در این بیت هم حیرت شاعر از «غمز کردن / غمزه کردن / نعره کردن / نغمه کردن» صراحی است که با وجود «نغمه‌ها / نعره‌ها»ی قلقلش، خون شراب در گلوی آن بسته شده است. پس واژهٔ مورد بحث در مصراع اول باید اول از همه با «صراحی» در تناسب طبیعی باشد (مانند تناسب «مطرب» و «پرده» در دو بیت قبل). حال معانی مختلف مصراع اول باتوجه‌به واژه‌های محتمل:

  • صراحی غمز(سخن‌چینی) می‌کند
  • صراحی غمزه(ناز) می‌کند
  • صراحی نعره(فریاد) می‌کند
  • صراحی نغمه(چهچه) می‌کند

تأملی در معنای «صراحی» شاید راهگشا باشد. ظرفی شیشه‌ای، بلورین یا سفالی برای شراب، به اشکال گوناگون و با دهانه و گلوگاه تنگ که شراب با صدای قلقل از آن می‌ریزد. سر و درپوش صراحی گاهی به شکل سر پرندگان ساخته می‌شد. با این حساب، به‌نظر می‌رسد معنای آخر دقیق‌تر باشد؛ چنانکه دهخدا یکی از معانی «نغمه ورزیدن» را ترجیع صوت و گردانیدن آواز ذکر می‌کند. این بیت سعدی نمونه‌ای از این معنی را نشان می‌دهد:

همچنین در مصراع دوم هم می‌بایست شاعر، «بسته‌شدن شراب» در «گلوی صراحی» را (مانند در های و هو بستن بر اهل وجد و حال)، با «نعره / نغمه»های قلقل عجیب‌تر از آنچه هست جلوه داده باشد. با این بسط معنایی، می‌توان گفت «نعره‌ها» معنای مستدل‌تری دارد؛ ضمن اینکه «نغمهٔ قلقل» تعبیری ناساز است. گواه‌هایی هم در شعر معاصران خواجهٔ شیراز یافت می‌شود. خواجوی کرمانی می‌گوید:

پس می‌توان گفت صورت صحیح بیت حافظ چنین است:

منابع تألیف و ترجمه‌شده

  • نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲تا۱۹۳۹، به‌کوشش ایرج افشار، سازمان انتشارات جاویدان، ۱۳۵۳.
  • نقد و تصحیح متون: مراحل نسخه‌شناسی و شیوهٔ تصحیح نسخه‌های فارسی، نجیب مایل هروی، بنیاد پژوهش اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹.
  • پژوهش ادبی، شوقی ضیف، ترجمهٔ عبدالله شریفی خجسته، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۶.
  • راهنمای تصحیح متون، جویا جهانبخش، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۸.
  • پژوهشگران معاصر ایران، هوشنگ اتحاد، فرهنگ معاصر، ۱۴ جلد، فرهنگ معاصر، ۱۳۷۸تا۱۳۸۸.
  • روش تصحیح انتقادی متون، منصور ثروت، پایا، ۱۳۷۹.
  • تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، نجیب مایل هروی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰.
  • مجموعه مقالات روش تصحیح متون، به‌کوشش محمود نظری، با مقدمهٔ آیت‌الله عمید زنجانی، انتشارات کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ۱۳۸۶.
  • سی‌ودو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، محمود امیدسالار، بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی، ۱۳۸۹.
  • جستارهایی در میراث اسلامی (مجموعهٔ مقالات، یادداشت‌ها، اسناد و متون) دفتر چهارم (ویژه‌نامهٔ نسخه‌پژوهی)، به‌کوشش احمد خامه‌یار و یوسف بیگ‌باباپور، نشر سفیر اردهال، ۱۳۹۲.
  • روش تصحیح انتقادی متن، منصور ثروت، نشر علمی، ۱۳۹۷.
  • مقالات جلال خالقی مطلق نیز دربارهٔ قواعد و ضوابط تصحیح متن شاهنامه در «مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی. ج ۴، ۱۳۵۴، صص ۷۱۶تا۷۶۳» و همچنین «یادداشت‌هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه» در «ایران‌نامه، سال ۱۳۶۵. ش ۱، صص ۱۶تا۴۷، ش ۲، صص ۲۲۵تا۲۵۵، و ش ۳، صص ۳۰۹تا۳۶۲» از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
  • در پایان معرفی بانک اطلاعاتی نسخه‌های خطی ایران و بخشی از کتابخانه‌های جهان، که حاصل تلاش نه‌سالهٔ «ناصر گلباز»، پژوهشگر نسخ خطی است، لازم می‌نماید. این بانک اطلاعاتی که با همکاری موسسهٔ خانهٔ کتاب ایران، سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران، معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز نشر میراث مکتوب به مرحلهٔ بهره‌برداری رسیده است، حاوی اطلاعات نسخ خطی کتابخانه‌های مختلف جهان، شامل بیش از ۲۸۰۰۰۰ رکورد است و از طریق نشانی اینترنتی زیر قابل دسترسی است[۲۱]:

www.aghabozorg.ir

منابع به‌زبان‌های دیگر

  • Sandy, John Edwin. A History of Classical Scholarship. 3 Volumes. New York: Hafner Publishing Co. 1985.
  • Maas, Paul. Textual Criticism. Translated by Barbara Flower. Oxford: Clarendon Press, 1985.


منبع اخیر اساسی‌ترین و معروف‌ترین دستورالعمل به‌شیوهٔ لاخمان است:

  • Wilamowitz – Moellendorff, Ulrich von. Geschichte der Philologie. Wiesbaden: Teubner Verlag. 1921.


منبع اخیر به‌انگلیسی نیز ترجمه شده است:

  • Wilamowitz – Moellendorff, Ulrich von. History of Classical Scholarship. Translated From the German by Allen Harris. Edited with Introduction and Notes by Hugh Lioyd – John Baltimore: The John Hopkins University Press, 1982.


به‌عقیدهٔ امیدسالار، بهترین دستورالعمل کوتاه و دقیق دربارهٔ فن تصحیح که جا دارد هرچه زودتر به‌فارسی ترجمه شود را در این اثر می‌توان یافت:

  • Bieler, Ludwig. The Grammarian’s Craft. 2 ed. Folia. Vol 10, no. 2, 1956, pp. 3-42.

نوا، نما، نگاه

پانویس

  1. ↑ زرین‌کوب. «روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی». آینهٔ میراث، ش. ۱، ۴۶تا۵۳. 
  2. ↑ افشار، نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲تا۱۹۳۹، ۱۱و۱۳.
  3. ↑ امیدسالار. «تاریخچه‌‌ای از تصحیح متن در مغرب زمین و در میان مسلمین». آینهٔ میراث، ش. ۳۳و۳۴، ۷تا۳۲. 
  4. ↑ افشار. «نکته‌هایی در تصحیح حافظ». یغما، ش. ۵۹، ۷۲تا۷۵. 
  5. ↑ آل داود. «شاهنامهٔ فردوسی به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار». نامهٔ فرهنگستان، ش. ۱۹، ۱۶۳تا۱۶۵. 
  6. ↑ «مفهوم، عناصر و روش‌های تصحیح». 
  7. ↑ «زندگی‌نامهٔ فردریش ولف». 
  8. ↑ جوینی، تاریخ جهانگشای جوینی، شانزده تا بیست و سه.
  9. ↑ «روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی توسط وحید دستگردی». مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی، ش. ۳، ۴۶۹تا۴۷۴. 
  10. ↑ «سایت کتابخانه ملی ایران». 
  11. ↑ «دست‌خط علامه جلال‌الدین همایی و یادداشت‌هایش». 
  12. ↑ اتحاد، پژوهشگران معاصر ایران، ۸:‎ ۲۶۹تا۳۳۵.
  13. ↑ اتحاد، پژوهشگران معاصر ایران، ۸:‎ ۳تا۱۶.
  14. ↑ اتحاد، پژوهشگران معاصر ایران، ۹:‎ ۳تا۱۹۰.
  15. ↑ شمس تبریزی، مقالات، ۱۷و۱۸.
  16. ↑ «دربارهٔ مثنوی معنوی به‌تصحیح محمدعلی موحد». 
  17. ↑ «میراث کتاب‌شناس». 
  18. ↑ «مجموعهٔ میراث عرفانی ایران». 
  19. ↑ «نقدوبررسی تصحیح جدید تاریخ بیهقی». جستارهای ادبی، ش. ۱۷۲، ۱۴۹تا۱۷۷. 
  20. ↑ «غمز، غمزه، نعره، نغمه (تصحیح بیتی از حافظ)». مطالعات عرفانی، ش. ۱۱، ۱۴۵تا۱۶۰. 
  21. ↑ «نخستین بانک اطلاعاتی نسخه‌های خطی ایران و جهان». کتاب ماه کلیات اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی، ۸۶تا۹۱. 

منابع

  1. افشار، ایرج (۱۳۵۳). نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده: ۱۹۱۲تا۱۹۳۹. سازمان انتشارات جاویدان.
  2. امیدسالار، محمود. «تاریخچه‌ای از تصحیح متن در مغرب زمین و در میان مسلمین». آینهٔ میراث، ش. ۳۳و۳۴ (تابستان و پاییز۱۳۸۵). 
  3. آزادیان، شهرام. «نگاهی به‌تصحیح متون در دورهٔ قاجار». دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش. ۱۶۸و۱۶۹ (زمستان۱۳۸۲ و بهار۱۳۸۳). 
  4. زرین‌کوب، عبدالحسین. «روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی». آینهٔ میراث، ش. ۱ (تابستان۱۳۷۷). 
  5. لاهوتی، حسن. «مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون». کلک، ش. ۸۵و۸۶ (فروردین‌وتیر۱۳۷۶). 
  6. «علامه قزوینی و تصحیح متون (گفت‌وگو با محمد روشن، محمود عابدی، عباس ماهیار و محمود فتوحی)». کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش. ۲۲ (مرداد۱۳۷۸). 
  7. رضازادهٔ ملک، رحیم. «دیباچهٔ شاهنامهٔ ابومنصوری». نامهٔ انجمن، ش. ۱۳ (۱۳۸۳). 
  8. جوینی، علاءالدین عطاءالملک (۱۳۸۷). تاریخ جهانگشای جوینی به‌تصحیح محمد قزوینی. ۱. هرمس.
  9. وحیدنیا، س.. «روش دستیابی به بهترین تصحیح آثار نظامی توسط وحید دستگردی». مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگداشت نهمین سده تولد حکیم نظامی گنجوی، ش. ۳ (۱۳۷۲). 
  10. امیدسالار، محمود. خالقی مطلق و فن تصحیح متن در ایران. مرداد و شهریور۱۳۸۹. 
  11. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۵تا۱۳۹۰). پژوهشگران معاصر ایران. ۴و۸و۹. فرهنگ معاصر. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)
  12. فردوسی، ابوالقاسم (۱۳۶۶). طبع انتقادی شاهنامه به‌تصحیح جلال خالقی مطلق، به‌کوشش و مقدمهٔ احسان یارشاطر. ۱. Bibliotheca Persica نیویورک.
  13. ثروتیان، بهروز. «نگاهی به‌تصحیح و مقابلهٔ دیوان کبیر با مقدمه و حواشی زنده‌یاد بدیع‌الزمان فروزانفر». آینهٔ میراث، ش. ۳۰و۳۱ (پاییز و زمستان۱۳۸۴). 
  14. خوانساری، محمد. «ملاحظاتی درباب «کلیله و دمنه» تصحیح استاد مجتبی مینوی». نشر دانش، ش. ۱۰۹ (پاییز و زمستان۱۳۸۴). 
  15. موحد، محمدعلی. «هنر شفیعی در تصحیح عطار». بخارا، ش. ۷۰ (فروردین و اردیبهشت۱۳۸۸). 
  16. افشار، ایرج. «مسائل نقل و تصحیح متن‌های فارسی و مشکل حفظ اصالت نسخه‌های خطی». نامهٔ بهارستان، ش. ۱۱و۱۲ (ششم(۱۳۸۴تا۱۳۸۵)). 
  17. ساکت، سلمان و فرامرز آدینهٔ کلات. «نقد و بررسی تصحیح جدید تاریخ بیهقی». جستارهای ادبی ۴۴، ش. ۱۷۲ (بهار۱۳۹۰). 
  18. عابدی، محمود. «غمز، غمزه، نعره، نغمه(تصحیح بیتی از حافظ)». مطالعات عرفانی، ش. ۱۱ (بهار و تابستان۱۳۸۹). 
  19. کریمی، مهشید. «نخستین بانک اطلاعاتی نسخه‌های خطی ایران و جهان». کتاب ماه کلیات اطلاعات، ارتباطات و دانش‌شناسی، شهریور۱۳۸۷. 
  20. «ضرورت تصحیح متون(در گفت‌وگو با نجیب مایل هروی)». کیهان فرهنگی، ش. ۷۸ (آذر۱۳۷۰). 
  21. افشار، ایرج. «نکته‌هایی در تصحیح حافظ». یغما، ش. ۵۹ (اردیبهشت ۱۳۳۲). 
  22. آل‌داود، سیدعلی. «شاهنامهٔ فردوسی به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار». نامهٔ فرهنگستان، ش. ۱۹ (اردیبهشت۱۳۸۱). 

پیوند به بیرون

  1. «مفهوم، عناصر و روش‌های تصحیح». تارنمای تصحیح متون کهن، ۴شهریور۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۷مرداد۱۳۹۸. 
  2. «زندگی‌نامهٔ فردریش ولف». دایرةالمعارف بریتانیکا. بازبینی‌شده در ۱۵تیر۱۳۹۸. 
  3. «سایت کتابخانه ملی ایران». مرکز اسناد و کتابخانه ملی. بازبینی‌شده در ۱۵تیر۱۳۹۸. 
  4. «دربارهٔ مثنوی معنوی به تصحیح محمدعلی موحد». شهرآراآنلاین. بازبینی‌شده در ۱۵تیر۱۳۹۸. 
  5. «مجموعهٔ میراث عرفانی ایران». نشر سخن. بازبینی‌شده در ۱۵تیر۱۳۹۸. 
  6. «بانک اطلاعات نسخ خطی». خانهٔ کتاب. بازبینی‌شده در ۱۵تیر۱۳۹۸. 
  7. «میراث کتاب‌شناس». سازندگی. بازبینی‌شده در ۱۵تیر۱۳۹۸. 
  8. «دست‌خط علامه جلال‌الدین همایی و یادداشت‌هایش». فیس‌بوک بدیع‌الزمان فروزان‌فر، آبان۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۵بهمن۱۳۹۸. 
برگرفته از «https://wikiadabiat.net/index.php?title=تصحیح_متون&oldid=40723»