تاریخ تحلیلی شعر نو
| تاریخ تحلیل شعر نو | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | شمس لنگرودی |
| ناشر | مرکز |
| محل نشر | تهران |
| شابک | ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱ |
| تعداد صفحات | ۲۸۰۳ |
| موضوع | شعر آزاد تاریخ نقد، شعر فارسی قرن ۱۴ |
| زبان | فارسی |
| طراح جلد | ابراهیم حقیقی |
کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو اثر شمس لنگرودی، شاعر، نویسنده و محقق معاصر، تاریخ جامعه‌شناختی یک دوره از شعر نوین ایران است که کتاب‌ها و نشریات حاوی شعر نو هفتاد و اندی سال را بررسی کرده است.[۱]
کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو، تاریخ جامعه‌شناختی یک دوره از شعر نوین ایران (۱۲۸۴تا۱۳۵۷) است که با استناد به قریب به تمام کتاب‌ها و نشریات حاوی شعر نو هفتاد و اندی سال بررسی شده است. تقسیم‌بندی کتاب مبتنی بر سه مقطع از تاریخ شعر نو ایران که در این سه دوره، تحولی رخ داده است. در بررسی وضع شعر نو هر سال نخست فهرستی از کتاب‌های منتشر شده و نشریات شعر نو آن سال داده شده است؛ سپس مهم‌ترین کتاب‌ها همراه با نقدهای مطرح ذیل «نقد و نظر» آن کتاب آورده شده است. مجموعهٔ حاضر اگرچه تاریخ تحلیلی شعر نو در ایران است ولی سه مجموعه دیگر یعنی کتابشناسی شعر نو، نشریات هفتاد سال شعر نو و فهرست هفتاد سال نقد بر شعر نو فارسی را شامل می‌شود که جای نسبتاً خالی آن‌ها نیز احساس می‌شد.[۲]
کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو، نخستین تاریخ شعر نو در زبان فارسی است.[۱]
مؤلف کتاب
محمدتقی جواهری گیلانی مشهور به «شمس لنگرودی»، شاعر و پژوهشگر، در سال۱۳۲۹ در محلهٔ آقاسیدعبداللهٔ لنگرود به‌دنیا آمد.
وی در خانواده‌ای مذهبی بزرگ شد. پدرش آیت‌الله جعفر شمس لنگرودی از روحانیان مشهور و امام جمعهٔ لنگرود بود. این شاعر پرکار سرودن شعر را از دههٔ ۵۰ آغاز و نخستین دفتر شعرش را در سال۱۳۵۵ با نام رفتار تشنگی منتشر کرد. وی پس از انتشار مجموعه‌های خاکستر و بانو و جشن ناپیدا در اواسط دههٔ شصت به شهرت رسید.
او پس از حدود ۱۰ سال سکوت، در سال۱۳۷۹ با چاپ دفتر نت‌هایی برای بلبل چوبی، دیگرباره فعال شد و در دههٔ ۱۳۸۰ هشت مجموعهٔ شعر منتشر کرد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: پنجاه‌وسه ترانهٔ عاشقانه، رسم‌کردن دست‌های تو و شب و نقاب عمومی است.[۳]
نخستین آشنایی
از میان یادها
معلم جوان خوش‌سیمای نوپرداز
| « | حبیب ساهر، شاعر معاصر آذربایجان، در مقدمهٔ «کتاب شعر ماهر» نوشته:
|
» |
تصویری از یک شعرخوانی رسمی
زین‌العابدین مراغه‌ای در تصویر از یک شعرخوانی رسمی می‌نویسد:
- یکی از حضار، به آواز بلند یکی از مهمانان را صدا زد و گفت: «جناب شمس‌الشعرا! به‌تازگی چیزی انشاء فرموده‌اید؟»
- ♦گفت: «بلی، و کاغذی درآورد و بنا کرد به خواندن و در اتمام هر بیتی از آن....
- ♦گفتم:«بنده از این‌ها چیزی نمی‌فهمم!»
- ♦گفت: «چطور نمی‌فهمی؟ کلامی است که سراپا روح است.»
- ♦گفتم: «هیچ روحی ندارد این شیوه کهن شده... به بهای این سخنان دروغ در هیچ جای دنیا دیناری نمی‌دهند. مگر در این ملک که سبب آن جز بیکاری و بیماری و بی‌عملی و غفلت و دنائت نفس نیست که ظالمی را دانسته و فهمیده به عدالت، جاهلی را به فضیلت و لئیمی را به سخاوت ستایش کنی... امروز موی میان در میان نیست. کمان ابرو شکسته. چشم آهو از بیم آن رسته است. به‌جای خال لب، از زغال معدنی باید سخن گفت... از دامن سیمبران دست بکش و بر سینهٔ معادن نقره و آهن بیاویز. بساط عیش را برچین و دار قالی را پهن کن. امروز استماع سمع راه‌آهن در کار است، نه نوای عندلیب گلزار. حکایت شمع و پروانه کهنه شده، از ایجاد کارخانهٔ شمع سخن ساز کن...»[۴]
توفانی در ته دواتِ نوجوانان تهران
| « | حادثهٔ اصلی در بیرونِ شعر رسمی داشت اتفاق می‌افتاد. عده‌ای از روشنفکران آشنا به زبان فرانسه کل شعر فارسی را از بیرون زیر بمباران گرفته بودند. رهبر انقلابیون، اندیشمند بزرگ تقی رفعت بود... جنگ بزرگ و علنی بین او (در رهبری نوپردازان) و محمدتقی بهار (در رهبری محافظه‌کاران) در زمستان۱۲۹۴ هجری شمی به‌وقوع پیوست. مطلب از این قرار بود که بهار در دی۱۲۹۴ش انجمن ادبی کوچکی (که بعدها مجلهٔ دانشکده را منتشر می‌کرد) تأسیس کرد و در مرام‌نامه‌اش اعلام داشت که قصد و مشی انجمن در ترویج معانی جدید در لباس شعر و نثر قدیمی و ضرورت اقتباس محاسن نثر اروپایی است. بعد هم یکی از اعضای انجمن دانشکده ظاهراً برای نمونه طبق اصول پذیرفته‌شدهٔ انجمن، غزلی به اقتباس سعدی در روزنامهٔ زبان آزاد نشر کرد. تقی رفعت که در این موقع سردبیر نشریهٔ نوگرای تجدد چاپ تبریز بود در جوابشان به طنز و کنایه در شمارهٔ ۶۶ نشریه‌اش نوشت:
|
» |
خلاصهٔ کتاب
| « | هدف کتاب حاضر، تاریخ جامعه‌شناختی شعر نو در ایران از آغاز تا سال۱۳۵۷ است. در این کتاب شعر نو اصطلاحاً به اشعاری گفته می‌شود که آزاد از تعهدات سنتی باشد. شعر نویی که بهانه‌اش شکستن اوزان عروضی نیست که در تاریخ شعر فارسی نمونه‌هایی از آن موجود است بلکه پدیده‌ای است که آغازش با رشد و تحول و پیشروندگی همراه است پدیده‌ای که تسری می‌یابد و به عرصه‌ها و پدیده‌های دیگر نفوذ می‌کند و عوامل اجتماعی دیگر را تحت تأثیر و تغییر قرار می‌دهد. در کتاب حاضر گاهی از شاعرانی نام برده شده و یا مجموعه‌هایی بررسی شده که شاید امروز از کمترین ارزشی برخوردار نیستند ولی خارج از علایق ما آن‌ها جزئی از تاریخ‌اند که از شعر امروز ایران در آن تاریخ محافظت کرده‌اند و توجه به این امر به‌ویژه تا سال‌های ۱۳۲۸ و ۲۹ بسیار درخور اهمیت است. از این سال‌ها به بعد، بر تعداد نشریات افزوده می‌شود؛ کیفیت کار بالا می‌رود، و شعر نو بر سر پا می‌ایستد، که با این وصف، دیگر بررسی همهٔ مجموعه‌ها و نشریات و استخراج تمام اشعار نو، کاری غیرضروری و بیهوده است؛ چرا که اکنون دیگر همه نیستند که پرچمدار و پیشبرندهٔ شعر نوین‌اند. از این سال‌ها، شعر نو در دست معدودی مجله و روزنامه و شاعر پیگیر و آگاه‌تر متمرکز می‌شود. این‌ها هستند که نمایندگان شعر نوین‌اند و در تحلیل و تطور تاریخ شعر نو، فقط آثار اینان است که می‌بایست مورد بررسی قرار گیرد. و چنین است که کتاب حاضر از صورت تذکره و تاریخ مطبوعات و کتابشناسی صرف خارج می‌شود.[۶] |
» |
چهار جلد کتاب
| چهار جلد کتاب | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||
در جلد اول کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو، موضوع اصلی تاریخ تحلیلی شعر نو را با رویارویی دو جریان سنت‌گرا و تجددخواه در اوان مشروطیت سال۱۲۸۴ آغاز کرده است و با معرفی و تجزیه و تحلیل آثاری از هوشنگ ابتهاج و دیگران... و شعر نو در سال کودتای ۱۳۳۲ به پایان می‌برد.
جلد دوم کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۱ را دربرمی‌گیرد. نویسنده پس از بررسی مستند اوضاع سیاسی ایران در سال‌های پس از کودتا که مربوط به ذکر وقایع و تحلیل آن‌هاست به ظهور جریانات و شخصیت‌های جدید در فضای ادبی، به‌ویژه شعری، آن هم از مقولهٔ شعر نو مستدل و مستند می‌پردازد. شخصیت‌ها و جریاناتی که در مجلات خود به مسائل روز می‌پردازند. در کنار ایشان و مشکلات برآمده از کودتا، نویسنده از جریان شعر ضد سیاسی، ضد تعهد، ضد سمبولیسم نیز که سربرآورده و رشد کرده است، می‌گوید و این بخش نیز با شعر احمدرضا احمدی، یدالله رؤیایی و سهراب سپهری پایان می‌گیرد.
جلد سوم کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو با نقد و نظری بر گسترش شهرنشینی، انقلاب سفید، تعارض مدرنیسم و سنت، موج نو، شعر چریکی شروع می‌شود. سال‌های بررسی این جلد از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۹ است. جلد سوم در واقع معرفی مقطع مهمی از تاریخ شعر نو در ایران است که ستارگان تابناک شعر امروز ایران، نشریات و جریانات فکری هنری فرانسوی و فرهنگی و نقد و نظر در آن درخشیدن گرفته‌اند. مباحث پایانی به نقد و بررسی شعر حجم و بیانیهٔ شعر حجم می‌پردازد.
جلد چهارم کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو نیز باعنوان گسترش مدرنیسم در زندگی سنتی و رفاه نسبی اقتصادی آغاز می‌شود و...»[۷]
بازتاب کتاب و دلیل شهرت
کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو موجب دعوت‌شدن شمس لنگرودی به دانشگاه‌های آمریکا و اروپا پیرامون توضیح و بحث در مورد این اثر شد.[۸]
کارگاه «تاریخ تحلیلی شعر نو» با حضور شمس لنگرودی، از ۱۲شهریور۱۳۹۱ هر یکشنبه در موسسهٔ مطالعاتی «رخداد تازه» برگزار می‌شود.
چهار جلسهٔ نخست این کارگاه به موضوع «معنای شعر و شعر مدرن» اختصاص دارد.[۹][۱۰]
مطالعه عمیق‌تر
از میان یادها
زندان و جرقهٔ یادگیری
| « | شمس لنگرودی می‌گوید:
|
» |
۱۲ سال، روزی ۱۰ ساعت کار!
| « | شمس لنگرودی می‌گوید:
|
» |
نیما رهبر و تئوریسین شعر مدرن ایران
تنها شاعری که زیر سلطهٔ جو مسلط بر شعر دورانش باقی نماند و با شناخت دقیق قانونمندی‌های حاکم بر تاریخ و شعر و کالبدشکافی شعر فارسی به مرور توانست با تئوریزه‌کردن دست‌آوردهای هنریش به استحکام و استقرار شعر مدرن یاری رساند، نیما یوشیج بود. اگرچه نیما نیز چون رودکی آغازکنندهٔ شعر نوین فارسی ایران نبود و پیش از او شاعران باقریحه و آگاهی چون تقی رفعت، ابوالقاسم لاهوتی، جعفر خامنه‌ای، شمس کسمایی و دیگران که با ادبیات اروپایی و تُرک آشنایی یافته بودند به همین سبک و سیاق نیما شعر سروده بودند؛ ولی فرق نیما با دیگر نوپردازان پیش از خود و دیگر شاعران بزرگ شعر فارسی در این بود که او با آشنایی وسیع با تاریخ و ادبیات فارسی و اروپایی و با آگاهی از حمیات تغییر و تحول و با انگیزه، شور و ایمانی تمامی‌ناپذیر، کوشید و توانست تحت یک تئوری و به‌عنوان یک تئوریسین، شتاب فوق‌العاده‌ای به شعر مدرن بدهد چندان که این نوپای نوراه، ره صدساله را یک‌شبه طی کرد. راز عظمت و مبدأ شناخته‌شدن نیما در همین نکته است. و این مهم هم چیزی نبوده که از چشم نیما (برخلاف بسیاری از طرفدارانش) پنهان بماند. او با آگاهی کامل بدین نکته و با اعتمادبه‌نفسی که درخور چنین رهبری است می‌نویسد: «اسلوب‌های هنری که توسط شخصیت‌های بزرگ‌تر (قوی‌تر) به روی کار می‌آید نتیجهٔ شخصیت‌های کوچک است.» و راجع به کیفیت شکل‌گیری ادبیات جدید می‌نویسد: «در ادبیات و آثار دیگر هنری ما، نفوذ و ذوق و سلیقهٔ خارجی از نیمهٔ دوم سدهٔ حاضر، تحول بیشتری به‌واسطهٔ آشنایی بیشتر با آثار اروپایی در ذوق و احساسات ما به‌وجود آمد.» ولی تأثیر آثار اروپایی در ادبیات و طرز و اسلوب شعر ما به‌طور غیرِمنظم و ناقص بوده است. پیش از همه‌چیز ترجمهٔ کمدی‌های مولیر است که در آثار شعری ما روی خود را به ما نشان می‌دهد... و جلوهٔ با قوت این تحول در اشعار علی‌اکبر دهخداست که در روزنامهٔ صوراسرافیل انتشار یافته است.» و نیما در ادامه می‌نویسد: «در هیچ جای دنیا آثار هنری و احساسات نهفته و تضمین‌شده در آن عوض نشده‌اند مگر در دنبالهٔ عوض‌شدن شکل زندگانی‌های اجتماعی... هریک از شخصیت‌ها نتیجهٔ تحولات تاریخی بر اثر تغییر اساسِ زندگی ( کار یا ماشین) هستند.»
یعنی نیما می‌گوید: «شکل تولید، زندگی را عوض می‌کند. زندگی جدید، اسلوب هنری جدیدی طلب می‌کند. عده‌ای از هنرمندان کوچک (به‌علت ناکافی‌بودن شرایط کار، و ابتدایی‌بودن امکانات کار) اسلوب جدید هنری را پی می‌ریزند و زمینه را برای ظهور شخصیت بزرگ و هنر مدرن آماده می‌کنند.»
اما چه تغییری در مناسبات تولیدی جامعهٔ زایندهٔ شعر نو در عصر نیما پیدا شده بود؟ زندگی اجتماعی چه صورت جدیدی یافته بود و چه اسلوبی می‌طلبید؟ پیشگامان این اسلوب جدید هنری (شعر نو) چه کسانی بودند؟[۱۴]
انتشار کتاب
| « | شمس لنگرودی می‌گوید:
|
» |
سبک کتاب، پیشینه و ویژگی‌های مهم کتاب
| « | کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو شاید یکی از جدی‌ترین و گسترده‌ترین پژوهش‌های تحلیلی و تاریخی در حوزهٔ شعر فارسی از ۱۲۸۴ هجری شمسی تا سقوط پهلوی دوم و وقوع انقلاب اسلامی ایران است؛ یعنی یک سال قبل از صدور فرمان مشروطیت در ایران عصر قاجار تا ۱۳۵۷ش. در واقع موضوع چهارجلد کتاب در خصوص تحولات و زمینه‌های دگرگونی شعر فارسی از وقوع انقلاب مشروطه تا وقوع انقلاب اسلامی است. از امتیازات شکلی کتاب نیز می‌توان به نثر ساده و روان آن اشاره کرد.[۱۵]
|
» |
اظهارنظرها
عباس مخبر
در ایران نقد ادبی نداریم، هرچه هست یا تعریف و تمجید است یا غرض‌ورزی. نوشته‌های تحلیلی و نظری صرفاً با تکیه بر داده‌های کافی در حوزه‌هایی که موضوع سخن و گفت‌وگو شده اند امکان بروز و ظهور پیدا می‌کند. در حوزهٔ ادبیات و نقد ادبی، در سال‌های اخیر، دو سه کار اساسی صورت گرفته است. در زمینهٔ داستان‌نویسی کتاب صدسال داستان نویسی در ایران، اثر حسن عابدینی و در حوزهٔ شعر کارهای محمد حقوقی کتاب شعر نو از آغاز تا امروز و محمد شمس لنگرودی، تاریخ تحلیلی شعر نو قابل ذکر هستند. آثار یادشده جدا از ارزش‌های دیگرشان، به‌لحاظ گردآوری انبوهی از داده‌ها راه تحقیق در این حوزه را هموارتر کرده‌اند و نگارنده نیز از آن‌ها بهرهٔ فراوان برده است.[۱۷]
محمدزمان چوبندیان
اگرچه کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو به شیوهٔ تاریخ ادبیات‌نویسی است که دیگران و بهتر از همه شادروان استاد ذبیح‌الله صفا نوشته‌اند؛ اما امتیازهایی که کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو بر دیگر تاریخ ادبیات‌ها دارد یکی بیان روان و جذاب و دلنشینی است که آن را شبیه یک رمان تاریخی پرجذبه کرده است و یکی نظم و روش هنری علمی و امروزی آن است...
دادن اطلاعات از یک واقعه یا یک اثر و آوردن نظریه‌های چند سویه دربارهٔ واقعه و اثر از طرف دیگر که خواننده را کاملاً در متن واقعه قرار می‌دهد و بعد با آوردن سخن اثر هنری، مثلاً شعر و در نهایت نقد بی‌غرضانه و بی‌طرفانهٔ محقق که با آن، خواننده کاملاً در جریان قضاوت اصولی قرار می‌گیرد از ویژگی‌های بارز این کتاب است.
از طرفی انتشار کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو مهر تایید و حسن ختامی است بر یک دورهٔ تاریخی مشخص در فرایند شعر فارسی است. یعنی نقطه‌ٔ عطفی که تاریخ شعر نو فارسی را به پیش از این و پس از آن می‌توان تقسیم کرد.
اینک تاریخ تحلیلی شعر نو مورد قبول، توجه و استناد اغلب پژوهشگران و مؤلفین نکته‌سنج قرار گرفته و این به خودی خود عیار این اثر را نشان می‌دهد.[۷]
محمود بشیری و مریم صادقی
از امتیازات شکلی و محتوایی کتاب، نثر ساده و روان آن است و قواعد نگارشی و ویرایشی که در آن تا حد امکان رعایت شده است. طرح روی جلدها هم مناسب با موضوع کتاب است.
محتوای اثر بسیار جامع است و می‌تواند جزء کتاب‌های مرجع در زمینهٔ ادبیات معاصر باشد. کتاب از نظم منطقی برخوردار است و مطالب هر فصل با فصل دیگر پیوسته است. مؤلف از همهٔ منابع مرتبط با حیطهٔ تحقیق از جمله نشریات هردوره استفاده کرده است و بحث جامعی در ارتباط با تأثیر نشریات در گسترش شعر نو انجام داده است. هم‌چنین اطلاعات مفیدی دربارهٔ جریان‌های شعر نو دارد. اصطلاحات تخصصی خوب و درست بیان شده است و زمینه‌ها و مبانی بحث و هدف از تدوین اثر در پیشگفتار به‌خوبی تشریح شده است. در استنادات و ارجاعات دقت لازم را داشته است و دربارهٔ مسائل و جریان‌های سیاسی با دیدگاهی علمی قضاوت کرده است.»[۱۵]
حافظ موسوی
حق این کتاب آن‌طور که باید ادا نشده است. در هر جای دنیا مؤلف چنین کتابی، آن هم به‌عنوان اولین‌کتاب و شاید هنوز هم تنها کتاب در این زمینه می‌توانست یک کرسی معتبر دانشگاهی را در عالی‌ترین سطح تصاحب کند؛ می‌توانست در سایهٔ حق‌تألیف و امتیازهای جانبی آن بقیهٔ عمر را بیاساید. اگرچه چنین نشد؛ اما چه باک، چون همین یک کتاب، حتی اگر شمس هیچ کار دیگری نکرده بود و نکند، برای ماندگاری نام او در تاریخ ادبیات ایران کفایت می‌کند.[۱۸][۱۹]
محمود بشیری و مریم صادقی
به‌لحاظ شکلی و محتوایی، این کتاب دارای اشکالات و ایراداتی است که البته برخی از آن‌ها تا حدودی با توجه به حجم اثر بدیهی است؛ با این حال، تعدادی از آن‌ها ذکر می‌شود:
- ۱. اثر در بعضی موارد دچار اطناب ملال‌‌آور است؛ به‌طوری که مؤلف در پاره‌ای فصول جلد اوّل فراموش می‌کند که تاریخ شعر نو می‌نویسد و آن‌قدر غرق مباحث تاریخی می‌شود و از سیاست و مسائل سیاسی سخن می‌گوید که گویی قصد نوشتن تاریخ سیاسی و اجتماعی دارد.
- ۲. ذکر برخی از اشعار غیرضروری بر حجم اثر افزوده است در حالی که می‌توانست با ذکر نمونه‌های دقیق و مهم از حجم اثر خصوصاً در جلد اوّل بکاهد...
- ۳. با این که نثر نویسنده، روان و رساست، ولیکن در مواردی آن استواری لازم و مناسب را ندارد.
- مثل صفحهٔ ۳۰ :
- «میرزا عبدالطیف طسوجی، هزار و یک شب... را از زبان فرانسه به فارسی فصیح ترجمه کرد، ولی داد سروش اصفهانی اشعاری بر آن بگذارد که کتاب فخیم‌تر گردد.»
- و یا صفحهٔ ۲۰۹:
- «... بعدها، در آبان و آذر ۱۳۲۲ ه.ش ۴۷۶ شاهین در ۲۵ تا ۳۱ صفحه منتشر شد؛ بعدترها بر تعداد آن افزود...»
- ۴. قضاوت‌های متناقض ادبی و سیاسی مؤلف نیز کم نیست؛ مثلاً در صفحهٔ ۱۵۳ جلد اول می‌نویسد:
- ♦«مطلقاً نمی‌شود بهار را نوپرداز دانست.»
- ♦ولیکن اندکی بعد می‌نویسد: «با این که بهار هیچ‌گاه شعر نویی به سبک نیما نسروده است، ولکن در نوجویی او با اشعار درخشانش نمی‌توان شک کرد.»
- ۵. درخصوص حوادث تاریخی نیز گاهی در نوشته‌های مؤلف محترم سهل‌انگاری و گزارش نادرست و یا متناقض دیده می‌شود. در صفحهٔ ۴۷ کتاب مؤلف تصریح می‌کند که:
- ♦«تقی رفعت پس از شکست قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز به سال ۱۲۹۹ه.ش در سن ۳۱ سالگی در مخفی‌گاه خویش در ده قزل ایزج خودکشی کرد.»
- ولیکن، مؤلف در صفحهٔ ۸۸ این خودکشی را از یاد برده و نوشته است:
- ♦«رفعت کشته شد. رضاشاه به قدرت رسید.»
- که مفهوم خاصی را القا می‌کند که مطابق واقعیت تاریخی نیست.
- ۶. قضاوت‌های ناصواب مؤلف محترم نسبت به آثار و شاعران در این کتاب کم نیست. مؤلف محترم در صفحهٔ ۳۱۶ دربارهٔ فریدون توللی می‌نویسد:
- «... با انتشار دیوان‌های غزل و قصیده با نام‌های پویه، شگرف، رسماً به مرتجع‌ترین جناح‌های شعر زبان فارسی می‌پیوندد.»
- لقب مرتجع‌ترین در یک اثر تحقیقی، پسندیده نیست و بیانگر نوعی تعصب خاص است. این نوع قضاوت ناصواب در صفحات دیگر کتاب دیده می‌شود از جمله در صفحهٔ ۴۵۳ کتاب که می‌نویسد:
- «... کبوتر صلح که اصلاً اعتقادی به شعر نو و شعر نیمایی نداشت، وقیحانه می‌نوشت که نیما هرگز اشعار ابداعی خود را جدی نمی‌گیرد.»
- ۷. مؤلف در انتخاب اشعار شاعران می‌توانست دست به انتخاب عالمانه بزند و اشعاری را برگزیند که تا حدودی بیانگر تمام خصوصیات شعر آن شاعر باشد؛ مثلاً در خصوص نیما اگر شعرهای «قایقبان» و «شباهنگام» و …را انتخاب می‌کرد؛ نسبت به اشعاری که مؤلف برگزیده به‌لحاظ ویژگی‌های نیما از جامعیت برخوردار است و در عین حال، سخن مؤلف نیز کوتاه‌تر می‌شد.
- ۸. قضاوت مؤلف پیرامون مکتب بازگشت، ژورنالیستی- تبلیغاتی است؛ در صورتی که اگر واقع‌بینانه و بدون تعصب به این مسأله بنگریم، خواهیم دید که اگر سبک بازگشت و برخی از شاعران آن چون یغمای جندقی، فتح‌الله‌خان شیبانی، قائم‌مقام فراهانی، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه و حتی قاآنی شیرازی نبود، شاید سبک مشروطه هیچ‌گاه شکل نمی‌گرفت. بسیاری از نوآوری‌های شاعران مشروطه چون بهار، دهخدا، ایرج، عارف، عشقی و سیداشرف‌الدین حسینی مبتنی بر اقتباسی است که از شاعران یادشدهٔ سبک بازگشت داشتند.
- ۹. قضاوت مؤلف درخصوص نخستین شاعر نوپرداز دارای مبنای درستی نیست؛ زیرا درخصوص نخستین‌شاعر نوپرداز هیچ‌گونه ملاک و نشانهٔ مشخصی ذکر نمی‌کند و به‌صورت کلی در این باره بحث و قضاوت می‌کند و گاهی جعفر خامنه‌ای را و گاه نیز تقی رفعت را به‌عنوان نخستین‌نوپرداز می‌نامد. درصورتی که اگر شعر نو را شعری بدانیم که هم به‌لحاظ شکل بیرونی مثل قالب، زبان، وزن و شگردها و تکنیک‌های ادبی و شاعرانه تازه باشد و هم به‌لحاظ شکل درونی و مضمون و معنا و جهت‌گیری‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی با شعر پیش از خود متفاوت باشد به‌نظرم باید برخی از شعرهای دهخدا را درنظر بگیریم که حتی به‌لحاظ تاریخی نیز مقدم بر اشعار دیگران است که از جملهٔ آن شعرهای «رؤسای ملت» و خصوصاً شعر «ای خدا کسی فکر ما نیست» است. شعر اخیر یک سال قبل از صدور فرمان مشروطیت یعنی در سال ۱۲۸۴ شمسی سروده شده است که هم شعری است وطنی، اجتماعی و سیاسی و هم به‌لحاظ زبان و وزن و مضمون و جهت‌گیری کاملاً جدید است.
- علاوه‌بر این، پیشنهاد می‌شود مؤلف محترم در چاپ بعد موارد زیر را در نظر داشته باشند:
- ۱. تلخیص جلدها در یک جلد.
- ۲. افزایش مباحث مرتبط با شعر دینی و سیاسی.
- ۳. ارائهٔ دسته‌بندی جریان‌های شعر نو.
- ۴. تلخیص یا حذف برخی مباحث تاریخی.
- ۵. ارائهٔ آمار مجموعه‌اشعار و شاعران در پایان هر فصل.
- ۶. بیان نتایج جزئی در پایان هر فصل و نیز نتایج کلی در بخش پایانی کتاب.
- ۷. جداکردن مبحث جنگ‌ها و نشریات از مجموعه‌اشعار.[۱۵]
محمدتقی صالح‌پور
محمدتقی صالح‌پور، روزنامه‌نگار بنام گیلانی، علاوه‌بر تعریف و تمجید از کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو و مؤلف آن و نیز تأکید بر بعضی نکات منفی آن که در سخنان دکتر محمود بشیری و دکتر مریم صادقی نیز به آن‌ها اشاره شده، گفته است:
«در کار تحقیق و پژوهش طبیعی است که باید «تردید» را از میان برداشت و «یقین» را جایگزین آن کرد. به‌همین خاطر بکارگیری کلماتی چون «شاید» و «احتمالاً» که نشانهٔ عدم پیگیری پژوهشگر در قطعیت‌بخشیدن به مسئلهٔ مورد نظر است گذشته از لطمه‌زدن به رسالت کار، خوانندهٔ علاقمند و کنجکاو را سردرگم می‌کند؛ نظیر این دو نمونه:
- «مهم‌ترین نشریهٔ نوگرای سال ۲۷ شاید اندیشهٔ نو است.» ص ۳۷۲
- «نخستین‌شعر شکستهٔ (اصطلاحا نیمایی) ماهر، احتمالاً شعرِ ای اختر سپید است.» ص: ۳۷۴[۲۰]
ایرج پارسی‌نژاد
«در این سال‌ها که نشر کتاب‌هایی که متضمن مجموعه‌مقاله‌ها یا نوشته‌ها و آثار و اسناد گذشتگان باشد رواج بسیار گرفته و خریداران بسیار... کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو که مؤلف آن را «تاریخ جامعه‌شناختی شعر نو در ایران» خوانده است، یکی از محصولات جدید صنعت کتاب‌سازی است... او بر این کشکول بریده‌های مطالب روزنامه‌ها و مجله‌ها دربارهٔ شعر نو، عنوان فریبندهٔ «تاریخ تحلیلی شعر نو» نهاده است...
مؤلف به ۳۰ سال مقاله‌های «مجلهٔ سخن» دربارهٔ شعر نو و نوشته‌های یکی از بزرگان و ادیبان و منتقدان ما یعنی دکتر خانلری ارجاعی نداده... از نوشته‌های پرمایهٔ کسانی چون عبدالحسین زرین‌کوب و غلامحسین یوسفی که نظریه و سلیقه‌شان دربارهٔ شعر نو و شاعران نوپرداز یا دیدگاه‌های مدرن موافق نبوده نیز اثری نیست اما تا بخواهی سرشار از نوشته‌های بی‌مایه و جنجالی روزنامه‌نویسان است که در دفاع یا مخالفت از نظریاتشان قلم‌فرسایی کرده‌اند.
اثر قلم مؤلف در این ۴ جلد بسیار ناچیز است و تنها در جمله‌های پیونددهنده‌ای که در خلال نقل‌قول‌ها می‌آورده می‌توان اثر او را دید. او در مدخل هر دورهٔ تاریخی، گزارش بسیار سطحی و روزنامه‌ای از اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران می‌آورد تا به‌گمان خود شعر نو را در زمینهٔ اوضاع اجتماعی بررسی کرده باشد و به‌قول خود «تاریخ جامعه‌شناختی شعر نو ایران را از آغاز تا ۱۳۵۷ بنویسد.
علاوه‌بر این ایرج پارسی‌نژاد همچون محمود بشیری و مریم صادقی (در نوشتهٔ بالا) بر این باور است که «قضاوت مؤلف درخصوص نخستین‌شاعر نوپرداز دارای مبنای درستی نیست و دچار سردرگمی است.» که در ادامهٔ نوشته‌هایش دلایل مفصل خود را ذکر می‌کند.[۲۱]
خود نویسنده دربارهٔ کتاب
| « | شمس لنگرودی کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو را پاسخی به نادانسته‌های خود می‌داند و می‌گوید:
شمس لنگرودی: دغدغهٔ من در تألیف این کتاب، خاستگاه اجتماعی و جامعه‌شناختی شعر نو بود.[۱۵][۱۲] شمس لنگرودی: انگیزه‌ٔ من از تألیف این کتاب، نشان‌دادن راه پرغبار گذشته و تا حد ممکن غبارزدایی از آن بوده است.»[۲۲] |
» |
فهرست کتاب
جمله‌های ماندگار کتاب
♦ شعر نو نخستین‌بار در آغاز دههٔ ۴۰ و از طریق برنامهٔ دوم رادیو مجال پخش یافت. برنامهٔ دوم، رادیویی بود برای مخاطبان خاص و گرایش‌های روشنفکری در میان برنامه‌سازان آن دیده می‌شد.
♦در آغاز دههٔ چهل جامعهٔ ایرانی، دچار تحولات گسترش نوعی مدرنیسم شتاب‌زده و وارداتی بود. در این میان بخشی از حاکمیت، علم هواداری از هنر و شعر مدرن را برافراخته بود و سعی می‌کرد از این رهگذر نظر بخشی از روشنفکران ناراضی را به خود جلب کند. برپایی مراسمی چون جشن هنر و برگزاری مسابقات شعر نو- که رادیو و تلویزیون متولی آن بود نمونه‌ای از تظاهر در سال‌های دههٔ ۴۰ و ۵۰ بود.
♦هفته‌نامه‌ٔ فردوسی سخنگوی بخشی از روشنفکران آن دوره، در ۷اردیبهشت۱۳۴۲ با شعف فراوان نوشت:
- «رابطهٔ رادیو و شعر نو، تا مدتها پیش چندان تعریفی نداشت. شعر نو را در برنامه‌های رادیو علناً به مسخره می‌گرفتند و تا مدتها پخش هر نوع سرود و تصنیف و ترانه که اثری از نوپردازی در آن وجود داشت از رادیو قدغن بود. ظاهراً تحول تشکیلاتی ادارهٔ رادیو با یک نوع تحول فکری و عقیدتی در زمینهٔ مسائل هنری نیز همراه بوده است؛ زیرا دو تن از ارجمندترین نوپردازان و شعرای طراز اول در جریان این تحول به عضویت شورای نویسندگان رادیو که بر تهیه و تنظیم برنامه‌ها نظارت دارند، نایل آمدند. این دو چهره را در این‌جا به شما معرفی می‌کنیم: «نادر نادرپور و مهدی اخوان ثالث.»[۲۴]
جوایز کتاب
در دی‌ماه سال ۱۳۸۱ جایزهٔ بیژن جلالی به پاس زحمات و کوشش‌های منتقدان و محققان شعر معاصر به سه تن از فعالان این عرصه از سه نسل مختلف، محمد حقوقی، شمس لنگرودی و کامیار عابدی اهدا گردید؛ جایزه‌ای که تا کنون تداوم دارد.[۲۵]
مشخصات کتاب‌شناختی
تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع کل تیراز و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند
| کتاب «تاریخ تحلیلی شعر نو»(۴ جلدی) | ||||||
| عنوان | مشخصات | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| نویسنده | شمس لنگرودی | |||||
| ناشر | نشر مرکز | |||||
| قطع | رقعی | |||||
| عرض | ۱۵.۷ | |||||
| ارتفاع | ۲۱.۸ | |||||
| نوع جلد | سخت | |||||
| حروفچینی، نمونه‌خوانی، صفحه‌آرایی | بخش تولید نشر مرکز | |||||
| طراح جلد | ابراهیم حقیقی | |||||
| شابک دوره | ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱ | |||||
| موضوع | تاریخ نقد شعر فارسی قرن ۱۴ | |||||
| شمارهٔ کتابشناسی ملی | ۱۴۱۰۷ تا ۷۹م | |||||
| صفحات | ۲۸۰۳ صفحه | |||||
| دفعات چاپ | چاپ اولِ جلد اول ۱۳۷۰/ چاپ اول دورهٔ ۴ جلدی ۱۳۷۷/ چاپ دوم ۱۳۷۹/ چاپ سوم ۱۳۸۱/ چاپ چهارم ۱۳۸۴/ چاپ پنجم ۱۳۸۷/ چاپ ششم ۱۳۹۰/ چاپ هفتم /چاپ هشتم ۱۳۹۷ [۲۶] | |||||
منبع‌شناسی
فهرست مقالاتی مرتبط
دربارهٔ کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو، کتابی و پایان‌نامه‌ای نوشته نشده است؛ فهرست تعدادی از مقالات، نقدها و یادداشت‌هایی که بر این کتاب نوشته شده‌اند، در ذیل می‌آید:
- سخن نو و حلاوت آن، کاوه گوهرین، مجلهٔ گردون، شمارهٔ ۱۷ ، مرداد ۱۳۷۷
- گزارشی سال‌شمارانه، روایتی کتاب‌شناسانه، کامیار عابدی، کتاب ماه ادبیات فلسفه، شمارهٔ ۱۷ ، اسفند ۱۳۷۷
- تاریخ تحلیلی شعر نو، م‍هین خدیوی، مجلهٔ بخارا، شمارهٔ ۶، خرداد و تیر ۱۳۷۸
- تحلیلی بر نقدی که از سر شتابزدگی نوشته شده است، نوشتهٔ محمدعلی شاکری یکتا، مجلهٔ گزارش، شمارهٔ۱۰۴، مهر ۱۳۷۸
- نگاهی به تاریخ تحلیلی شعر نو، کریم رجب‌زاده، روزنامهٔ ایران، ۱۲ بهمن ۱۳۸۰
- چشم‌انداز پژوهش‌های بنیادی ادبیات امروز ایران، محمود معتقدی، فرهنگ و پژوهش، شمارهٔ ۱۰۰ ،۲۶ آذر ۱۳۸۱
- حق تاریخ تحلیلی شعر نو ادا نشده است، حافظ موسوی، روزنامهٔ شرق، ۱۸ تیر ۱۳۸۸[۲۷][۲۸]
فهرست کتاب‌های مرتبط
- از صبا تا نیما (۲جلدی)، از نیما تا روزگار ما (جلد۳)، یحیی آرین‌پور، نشر زوّار.
- شعر نو از آغاز تا امروز (۲جلدی)، محمد حقوقی، انتشارات ثالث.
- شعر و شاعری، محمد حقوقی، انتشارات نگاه.
- نامه‌های نیمایوشیج، به‌اهتمام سیروس طاهباز، انتشارات نگاه.
- نامه‌های نیمایوشیج در شعر و شاعری، به‌اهتمام سیروس طاهباز، انتشارات نگاه.
- برگزیدهٔ آثار نیما یوشیج (نثر)، به‌اهتمام سیروس طاهباز، انتشارات نگاه.
- شعر زمان ۱ و ۳ و ۴ و ۵ ... محمد حقوقی، انتشارات نگاه.
- طلا در مس، رضا براهنی، انتشارات زریاب.
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ چوبندیان. «ادای دِین به شعر امروز؛ نگاهی به کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو». گوهران، ش. ۱۹و۲۰ (بهمن‌ماه۱۳۸۷): ۸۷.
- ↑ «بیوگرافی شمس لنگرودی». همشهری آنلاین، ۸آذر۱۳۸۸.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۴۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۱و۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ «نگاهی به کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو ادای دین به شعر امروز، نقد و نوشته‌ای از محمد زمان چوبندیان». فصلنامه‌ٔ شعر گوهران، ش. ۱۹و۲۰ (بهمن ۱۳۷۸).
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ «شمس لنگرودی، ویکی ادبیات».
- ↑ «برپایی کارگاه تحلیلی شعر نو با حضور شمس لنگرودی: ایبنا».
- ↑ «وبلاک شمس لنگرودی».
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ لنگرودی، شمس. «تاریخ شفاهی ادبیات معاصر ایران» زیر نظر: محمدهاشم اکبریانی، گفت‌وگو از: کیوان باژن. ثالث. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۸۰-۳۲۵-۴.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ «سایت منظوم».
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۶و۷. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۱۱و۱۲. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ ۱۵٫۲ ۱۵٫۳ «نقد کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو شمس لنگرودی ؛منتقدان: محمود بشیری، مریم صادقی». شورای بررسی متون کتب علوم انسانی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی).
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ «ایران و نقد ادبی، عباس مخبر». مجله نگاه نو تابستان ۱۳۷۷؛سایت ویستا، ش. ۳۷ (یکشنبه ۱۲ شهریور ۱۳۸۴).
- ↑ روزنامه شرق، دوشنبه ۱۸تیر۱۳۸۶.
- ↑ «سایت شمس لنگرودی».
- ↑ «تاریخ تحلیلی شعر نو، محمدتقی صالح‌پور منبع= پرتال جامع علوم انسانی». مجله کلک، ش. ۳۰ (شهریور ۱۳۷۱).
- ↑ «از ادعا تا واقعیت، نقد کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو، ایرج پارسی‌نژاد». ایران شناسی، ش. ۴۲ (سال یازدهم تابستان۱۳۷۸).
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۲و۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ «تاریخ تحلیلی شعر نو بانک اطلاعات کتاب ایران، سایت ویستا».
- ↑ «به نقل از شمس لنگرودی، تاریخ تحلیلی شعر نو، نشر مرکز، ج۳». شعر نو و رادیو، مجلهٔ فردوسی، دوره جدید؛ سایت فصل فاصله، ش. ۱۱۷ (۱ مرداد ۱۳۸۵): ۱۰۲-۱۰۳.
- ↑ «خبرگزاری مهر جایزهٔ "بیژن جلالی" به محققان و منتقدان شعر اهدا می‌شود».
- ↑ لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). تهران: مرکز. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- ↑ «سازمان اسناد کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران».
- ↑ «پرتال جامع علوم انسانی».
منابع
- چوبندیان، محمدزمان. «ادای دِین به شعر امروز؛ نگاهی به کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو». گوهران، ش. ۱۹و۲۰ (بهمن‌ماه۱۳۸۷): ۸۵تا۸۹.
- لنگرودی، شمس. تاریخ تحلیلی شعر نو(چهار جلدی). ۱. تهران: مرکز. ص. ۱و۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۵-۳۷۴-۱.
- لنگرودی، شمس. «تاریخ شفاهی ادبیات معاصر ایران» زیر نظر: محمدهاشم اکبریانی، گفت‌وگو از: کیوان باژن. ثالث. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۸۰-۳۲۵-۴.
- «نقد کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو شمس لنگرودی ؛منتقدان: محمود بشیری، مریم صادقی». شورای بررسی متون کتب علوم انسانی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی). بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «به نقل از شمس لنگرودی، تاریخ تحلیلی شعر نو، نشر مرکز، ج۳». شعر نو و رادیو، مجلهٔ فردوسی، دوره جدید؛ سایت فصل فاصله، ش. ۱۱۷ (۱مرداد۱۳۸۵): ۱۰۲-۱۰۳. بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «نگاهی به کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو ادای دین به شعر امروز، نقد و نوشته‌ای از محمد زمان چوبندیان». فصلنامه‌ٔ شعر گوهران، ش. ۱۹و۲۰ (بهمن۱۳۷۸). بازبینی‌شده در ۱۵مرداد۱۳۹۸.
- «تاریخ تحلیلی شعر نو، محمدتقی صالح پور». مجله کلک، ش. ۳۰ (شهریور۱۳۷۱). بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «ایران و نقد ادبی، عباس مخبر». مجله نگاه نو تابستان ۱۳۷۷؛سایت ویستا، ش. ۳۷ (یکشنبه ۱۲ شهریور ۱۳۸۴). بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- شیما بهره‌مند. «متن و این‌همه جنگ و جدل، نشست بررسی، امروز با علی باباچاهی، شمس لنگرودی و احمد غلامی». بانک اطلاعات نشریات کشور؛ روزنامه شرق، ش. ۱۸۸۹ (۴آذر۱۳۹۲). بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- روزنامهٔ شرق، دوشنبه۱۸تیر۱۳۸۶.
- «سایت شمس لنگرودی».
- «از ادعا تا واقعیت، نقد کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو ایرج پارسی‌نژاد». ایران شناسی، ش. ۴۲ (سال یازدهم تابستان۱۳۷۸). بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
پیوند به بیرون
- «سایت منظوم». ۱۰خرداد۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۱۵مرداد۱۳۹۸.
- «سازمان اسناد کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران». بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «سال یازدهم». پرتال جامع علوم انسانی، تابستان۱۳۷۸. بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «شیوهٔ جدید زندگی، شعر جدیدی می‌خواست، گفت‌وگوکننده: مجتبا پورمحسن با شمس لنگرودی، سایت تاریخ ایرانی». بهزاد کشمیری‌پور، ۹آذر۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «بیوگرافی شمس لنگرودی همشهری آنلاین». ۸آذر۱۳۸۸.
- «شمس لنگرودی، ویکی ادبیات». بازبینی‌شده در ۱۵مرداد۱۳۹۸.
- «برپایی کارگاه تحلیلی شعر نو با حضور شمس لنگرودی: ایبنا». ۱۲شهریور۱۳۹۱.
- «وبلاک شمس لنگرودی». ۱اردیبهشت۱۳۹۲.
- «تاریخ تحلیلی شعر نو بانک اطلاعات کتاب ایران، سایت ویستا». ۱تیر۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.
- «خبرگزاری مهر جایزهٔ "بیژن جلالی" به محققان و منتقدان شعر اهدا می‌شود». ۱۴دی۱۳۸۲. بازبینی‌شده در ۲۱مرداد۱۳۹۸.