ماهی سیاه کوچولو

ماهی سیاه کوچولو
به لُری نیز ترجمه شد
نویسنده	صمد بهرنگی
ناشر	کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۴۷
موضوع	قصه کودک و نوجوان
سبک	رمان واقع‌گرایانه رمان ناتورالیستی
نوع رسانه	کتاب
تصویرگر	فرشید مثقالی

ماهی سیاه کوچولو قصه‌ای است که صمد بهرنگی دربارهٔ ماهی کوچکی نوشته که رهایی برایش با رسیدن به دریا معنا دارد و درپی آرزویش، سفری می‌کند بسیار پرخطر و البته پربار و پرتجربه. این اثر خلقی از صمد در زمستان سال ۱۳۴۶ است. انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تصویرگری این قصه را به فرشید مثقالی می‌سپارد و کتاب درست یک سال بعد از اتمام نگارش، منتشر می‌شود.

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

صمد بهرنگی این داستان را برای کودکان نوشت، اما ماهی سیاه کوچولو دل بزرگ‌ترها را هم به دست آورد و خواندنش در دنیا همه‌گیر شد. داستان ماهی سیاه کوچولو، آموزشی است به نسل جوان برای نشان دادن ارزش شجاعت و دانش در مقابل ترس و جهل؛ واقعیت مردم فقیری است که در یک نظام سرکوبگر در شرایط دشوار زندگی می کنند و به آن عادت کرده‌اند و از نسل‌های بعد هم می‌خواهند ساکت بمانند و به دنیای بهتری فکر نکنند.

یک بند در معرفی خلاصه کتاب (بدون رجوع به اطلاعات شناسنامه‌ای)

«یکی بود یکی نبود.» آغاز قصهٔ شبانهٔ ماهی پیر برای دوازده هزار ماهی‌ کوچولو است. قصه‌ای که از جویبار شروع و به دریا ختم می‌شود با ماهی سیاه کوچولویی که رؤیاهای بزرگ در سر دارد و می‌خواهد دنیا را ببیند. ماهی کوچولویی که از تکرار و خُردیِ دنیایش به تنگ آمده و دل به دریای بزرگ می‌زند. در قصهٔ مادربزرگ‌ماهی، ماهی سیاه کوچولو با سرسختی و درایت خطرات را پشت سر می‌گذارد و به آرزوی‌اش (شنا کردن در دریا) می‌رسد و قصهٔ مادربزرگ تمام می شود. هزار و نهصد و نود و نه ماهی می‌خوابند اما یکی از آن‌ها «شب تا صبح همه‌اش در فکر دریا بود...»

دلیل شهرت کتاب

• ماهی سیاه کوچولو محدود به ردهٔ سنی خاصی نیست. بهرنگی نویسنده رئالیسم اجتماعی است و قصدش از نویسندگی سرگرم کردن نیست که آگاهی و بیداری است، گیرم که مخاطبانش را به دنیای بزرگترها راهی نباشد، اما خود او آنچنان جدی می گیردشان که بزرگسالان هم درگیر داستان‌های کودکانه‌اش می‌شوند.

ماهی سیاه کوچولو در صدر کتاب‌های برگزید‌ه گاردین۱۳۹۴/۱/۲۹ - ۷:۴۲

چرا باید این کتاب را خواند؟

صمد بهرنگی در طول سال‌های دهه پنجاه برجسته‌ترین نویسنده کودک و نوجوان بود و معروف‌ترین داستان او یعنی «ماهی سیاه کوچولو» هنوز پس از این همه سال در صدر پرفروش‌ترین آثار ادبیات کودکان در سرتاسر جهان است.

به نظر می‌رسد به دلایل سیاسی زمانهٔ خود در میان کودکان ایرانی کمتر شناخته شده است.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

این داستانِ کلاسیک ایرانی یک قصهٔ کودکانه نیست، که سمبل مردمی محرومی است که زیر سلطهٔ حکومتی سرکوبگر شرایط دشواری را متحمل می‌شوند؛ پس بزرگسالان را هم ترغیب به خواندنِ خود می‌کند.

داستان انتشار کتاب (اوّلین بار در کجا و چگونه بوده است)

بهرنگی از بابت نشر اوّل کتاب ماهی سیاه کوچولو به شکل لوکس و گران‌قیمت ابراز پشیمانی کرده و دچار عذاب وجدان شده بود. قیمت تمام‌شدهٔ کتاب بیش از بیست ریال بود. او در نامه‌ای به دو تن از شاگردانش نوشته: «من کار غلطی کرده‌ام که قصه‌ام را به این ناشر داده‌ام.درست است که تقریباً ۱۲۰۰-۱۳۰۰ تومن به من خواهند داد، اما حتم می‌دانم برخلاف قصه‌های دیگرم به دست بچه‌هایی که شما هم می‌شناسید و من می‌شناسم که با چه مشقّتی زندگی می‌کنند، نخواهد رسید. در این فکرم که ناشر را وادارم چاپ ارزان‌قیمتی هم درآورد مثلا به قیمت ۱۵ تا ۲۰ ریال.»

پیرنگ

داستان در محیط آب (دریا و جویبار) اتفاق می‌افتد. ماهی سیاه کوچولو از نظر روحی در وضعیت نابسامانی به سر می‌برد. در این داستان، «نخواستنِ» (یکنواختی زندگی) است که «خواستنِ» (دریا) را در ماهی سیاه کوچولو برمی‌انگیزاند و او را به کنش وامی‌دارد. ترس از پیری و اشتیاقِ به شناخت دنیا «بایستن» کنشگر را شکل داده و او را راهی سفر می‌کند؛ مادر: «حتما باید بروی؟»، «آره مادر، باید بروم.» از آن‌جا که ماهی سیاه کوچولو بدون برنامه راهی می‌شود، پس به‌سان شورشگری بی‌باک ظاهر می‌شود. مبدأ حرکت جویبار و زمان صبح زود(فراارزشی) است، از مکان بسته به مکان باز. مادر که در ابتدا نقش بازدارنده دارد بعد از تصمیم همسایه‌ها برای نابودی ماهی سیاه کوچولو به نیروی کمکی تبدیل می‌شود.

مارمولک دانا به او خنجر می‌دهد، پس قهرمان داستان طی سفر هم می‌آموزد و هم توانایی کسب می‌کند. انگیزهٔ قهرمان قصه درونی است؛ «ماهی سیاه کوچولو از فراوانی آب لذت می‌برد.» و رسیدن ماهی سیاه کوچولو به دریا باعث شادی او می‌شود. شاد بودن انرژی عاطفی می شود برای حرکت جدید تا در یک حرکت جدید وارد عمل شود و فراتر از خود عمل کند. به عبارتی از خود بگذرد و دیگری را هم در مرکز نگاه خود قرار دهد. از خودگذشتگی کنش جدیدی را در ماهی سیاه کوچولو ایجاد می‌کند که در نهایت قهرمان قصه زندگی آرام و بدون مرغ ماهی‌خوار را برای ماهی‌های دیگر فراهم می‌کند.

۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۵-انتشارات «نار» ترکیه حق تالیف و حق انتشار کتابهای صمد بهرنگی را از خانواده وی خریده است.

گزارشی از فروش کتاب

ماهی سیاه کوچولو در نمایشگاه فرانکفورت، پر فروش‌ترین کتاب کودک و نوجوان ترجمه شدهٔ فارسی شد.

کتاب «ماهی سیاه کوچولو» با تصویرگری فرشید مثقالی و چاپ نشر نظر و ترجمه‌ٔ «آزیتا راثی »توسط انتشارات «تاینی‌آول» لندن به زبان انگلیسی منتشر شده است.

اتفاقات سیاسی یا اجتماعی مرتبط با کتاب و جریان‌سازی‌های کتاب

صمد بهرنگی زمانی برای کودکان نوشت که فضای ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان از وضع خوبی برخوردار نبود و تعداد معدودی از افراد دست به قلم می‌شدند. برجسته‌ترین و واقع‌گراترین قصه‌گوی کودکان سرزمین ما خیلی سریع در میان کودکان قشر پایین راه پیدا کرد و با قلم و گام مؤثر خود انقلابی در ادبیات کودکان و نوجوانان به وجود آورد که سبب رشد و ارتقاء و پرورش فکری کودکان گردید. قطعاً او در دگرگونی ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان تأثیر بسزایی داشته است، خصوصا در داستان «ماهی سیاه کوچولو» به مخاطب می‌آموزد که باید با ترک یک جای یکنواخت از همنوعان متمایز شد و با تفکر مصلحت‌اندیشانه و آگاهانه به دنبال سرگذشت و سرنوشتی با شهامت رفت و برای مقابله با رویارویی با خطر هیچ ترسی را به خود راه نداد. رفت و برای مقابله با رویارویی با خطر هیچ ترسی را به خود راه نداد.

• شاهکار صمد بهرنگی: می گویند « ماهی سیاه کوچولو » شاهکار صمد بهرنگی است . همان که در ایتالیا و چکسلواکی شایسته دریافت جایزه شناخته شد ، اما غلامحسین ساعدی می گوید: " شاهکار او زندگی‌اش بود "

این توجیه ابتذال‌گونه او از زندگی که حالی از سکون و بی‌حرکتی است در مقابل با جوشش و حرکت فرزند کاملا بی‌اثر می‌ماند،چون ماهی سیاه کوچولو به خوبی می‌داند که هرچیزی به آخر می‌رسد.

نقدهای منفی

• با وجود همسويی داستان با آموزه‌های دينی‌ای همچون ياری رساندن به ديگران، مرگ‌انديشی، نفرت از غرور و دروغ، گاه در آن ناهمگونی‌هایی در این زمینه ديده می‌شود؛ مثل سلام نکردن، مسخره کردنِ ديگران، کتک زدن و....

• منصور یاقوتی معتقد است ماهی سیاه، تک‌رو است. بی‌توجه به‌ رهنمودهای دلسوزانه یاران، به دریا می‌رود و طعمه مرغ ماهیخوار می‌شود:«اگر روی آب رفتی، مواظب مرغ ماهیخوار باش که این روزها دیگر از هیچ‌کس پروایی ندارد.» او معتقد است: «قصه ماهی سیاه کوچولو، روحیهٔ تک‌روی را در وجود کودکان تقویت می‌کند و صمد، بی‌آنکه‌ بخواهد، در این جهان نابه‌سامان و پر از خوف و خطر که در هر گام دامی تعبیه شده و در هر کجا کانونی از دسیسه و بدخواهی شکل گرفته است، به‌ کودکان می‌آموزد که جاده دشوار زندگی را به‌ تنهایی در نوردند و سرانجام، مانند ماهی سیاه‌ کوچولو، طعمه مرغان ماهیخوار شوند!»

اظهارنظر اهالی ادبیات و روشنفکران

کدجی، منتقد گاردین در مورد کتاب‌های برتر حوزه کودک و نوجوان چنین نوشته است: «جست‌وجو برای یافتن و سفرهای ماجراجویانه از درون‌مایه‌های بسیار جذاب در ادبیات کودک به شمار می‌رود. کتاب‌های تصویری فراوانی وجود دارند که با شیوه‌های متفاوتی این جست‌وجو را نشان داده‌اند.» او ماهی سیاه کوچولو اثر صمد بهرنگی از کتاب‌های برگزیده خود در کنار چطور یک ستاره بگیریم اثر اولیور جفرز، سفر شکلتن اثر ویلیام گریل و... دانسته است.

تأثیرپذیرفته از

احمد بیانی در مقاله‌ای ماهی سیاه کوچولو را با یک داستان چینی با عنوان «ماهی‌ها از دروازهٔ اژدها پریدند» قیاس کرده است.

شاید ماهی سیاه کوچولو را بتوان متاثر از شعری از اخوان ثالث دانست؛

من اینجا بس دلم تنگ است

و هر سازی که میبینم بدآهنگ است

بیا ره توشه برداریم

قدم در راه بی برگشت بگذاریم

ببینیم آسمان هرکجا آیا همین رنگ است؟

تأثیرگذاشته بر

ماهی سیاه کوچولو را با «جاناتان مرغ دریایی» اثر ریچارد باخ نیز قابل مقایسه خوانده‌اند. با توجه به این که یک سال قبل از چاپ «جاناتان مرغ دریایی»، ماهی سیاه کوچولو در دو کشور اروپایی برندهٔ جایزه شده و شهرت جهانی یافته است، احتمال تاثیرپذیری «ریچارد باخ» از صمد بهرنگی قابل تأمل است، مگر آن که هر دو نویسنده جداگانه در فاصلهٔ زمانی نزدیک از یک منبع الهام گرفته و دچار توارد شده باشند.

آثار صمد بهرنگی و شل سیلورستاین، شاعر و نویسنده ادبیات کودک در امریکا را می‌توان از دیدگاه محتوایی و ساختاری مقایسه کرد. گرچه ممکن است این دو نویسنده اثر مستقیم بر یکدیگر نداشته باشند، از نظر توارد می توان نقاط اشتراک و افتراق این دو نویسنده از لحاظ فضای زمانی و مکانی، نگرش قالب، تطابق ساختاری، شخصیت پردازی، تلاقی افکار و دیگر عوامل، وجوهی مشترک در بین آنها یافت.

جمله‌های ماندگار کتاب

• مرگ خیلی آسان می تواند الان به سراغ من بیاید ، اما من تا می توانم زندگی کنم نباید به پیشواز مرگ بروم. البته اگر یک وقتی ناچار با مرگ روبرو شدم –که می شوم– مهم نیست، مهم این است که زندگی یا مرگ من چه اثری در زندگی دیگران داشته باشد.
• راستی زندگی یعنی اینکه توی یه تیکه جا هی بروی و برگردی تا پیر شوی و دیگر هیچ یا اینکه طور دیگری هم توی دنیا میشود زندگی کرد؟
• درد من حصار برکه نیست، درد زیستن با ماهیانی است که فکر دریا به ذهنشان خطور نکرده است.
• کتاب برگزیدهء شورای کتاب کودک ایران، ١٣۵٧
• فهرست افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان، ١٣۵٣

نوا، نما، نگاه

تصویرهای ساخته شده درباهٔ کتاب (فیلم و مستند)

نمایش ماهی سیاه کوچولو به کارگردانی «محمد عاقبتی» در تابستان ۲۰۱۶ به عنوان یکی از طرح های برگزیده کارگاه تولید پروژه‌های جدید، توسط کمپانی نیو ویکتوری در نیویورک انتخاب شد. پاییز ۲۰۱۶ در Down Town Art در منهتن و در African American Arts & Culture Complex سانفرانسیسکو، همچنین بهار ۲۰۱۸ درTriskelion Arts بروکلین به زبان انگلیسی به‌روی صحنه رفت و نسخه فارسی آن در در پاییز ۱۳۹۶ در پردیس تیاتر شهرزاد به مدت یک هفته اجرا شد.

http://sahebkhabar.ir/news/30883872

• فیلم سینمایی ماهی سیاه کوچولو اولین ساخته مجید اسماعیلی در دههٔ ۶۰ می گذرد و روایتی از حماسه مردم آمل به رهبری امام خمینی(ره) علیه منافقان را در اوایل انقلاب به نمایش می گذارد.

پیوند به بیرون

• {{ماهی-سیاه-کوچولو]}}
• الگو:مجلهٔ علمی پژوهشي مطالعات ادبيات كودك دانشگاه شيراز، ۹۶پایيز و زمستان، سال هشتم، شمارهٔ دوم ۶)
• الگو:ادبیات پارسی معاصر، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕ،۷۵ -۵۵ ،۱۳۹۵ﺳﺎل ﺷﺸﻢ، ﺷﻤﺎرة ﺳﻮم، ﭘﺎﯾﯿﺰ
• {{http://www.easypersian.com/farsi/lesson-145/}}
• الگو:مجلهٔ علمي پژوهشی مطالعات ادبيات كودك دانشگاه شيراز،۷۵ -۵۵ ،۱۳۹۵ﺳﺎل هشتم، ﺷﻤﺎرة دوم، ﭘﺎﯾﯿﺰ و زمستان۹۶