ماهی سیاه کوچولو داستان کودکانه‌ای نوشتهٔ صمد بهرنگی با تصویرگری فرشید مثقالی است. زبان نمادین قصّه و هماهنگی بین متن و نقاشی‌های کتاب، آن را به عنوان یکی از مطرح‌ترین کتب کودکان در دنیا معرفی کرد و جوایز متعددی از جمله جایزهٔ نخست نمایشگاه بین‌المللی کتاب کودک بولونیا را از آن خود کرد.
* * * * *
ماهی سیاه کوچولو قصه‌ای است دربارهٔ ماهی کوچکی که رهایی برایش با رسیدن به دریا معنا دارد و درپی آرزویش، سفری میکند بسیار پرخطر و البته پربار و پرتجربه. انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تصویرگری این قصه را به فرشید مثقالی می‌سپارد و کتاب درست یک سال بعد از اتمام نگارش، در زمستان سال ۱۳۴۶ منتشر میشود.[۲]دریافت جوایزی از جمله جایزهٔ بی‌ینال براتیسلای چکسلواکی اهمیت این کتاب را به عنوان یکی از کتاب‌های مهم کودک و نوجوان در دنیا نشان می‌دهد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد برخی با توجه به بستر تاریخی چاپ کتاب، ماهی سیاه کوچولو را نشانه‌ای از اعتراض و مبارزهٔ نرم بر علیه خفقان می‌دانند و عده‌ای از آن به عنوان بیانه غیررسمی سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران یاد کرده‌اند.
නاما ماهی سیاه کوچولو دل بزرگترها را هم به دست آورد و خواندنش در دنیا همه‌گیر شد.න
داستان ماهی سیاه کوچولو، آموزشی است به نسل جوان برای نشان دادن ارزش شجاعت و دانش در مقابل ترس و جهل؛ واقعیت مردم فقیری است که در یک نظام سرکوبگر در شرایط دشوار زندگی می کنند و به آن عادت کرده‌اند و از نسل‌های بعد هم می‌خواهند ساکت بمانند و به دنیای بهتری فکر نکنند.[۳]
خلاصه کتاب
یکی بود یکی نبود. آغاز قصهٔ شبانهٔ ماهی پیر برای دوازده هزار ماهی کوچولو است. قصه‌ای که از جویبار شروع و به دریا ختم میشود با ماهی سیاه کوچولویی که رؤیاهای بزرگ در سر دارد و می‌خواهد دنیا را ببیند. ماهی کوچولویی که از تکرار و خُردیِ دنیایش به تنگ آمده و دل به دریای بزرگ می‌زند. در قصهٔ مادربزرگ‌ماهی، ماهی سیاه کوچولو با سرسختی و درایت خطرات را پشت سر می‌گذارد و به آرزوی‌اش (شنا کردن در دریا) می‌رسد و قصهٔ مادربزرگ تمام می شود. هزار و نهصد و نود و نه ماهی می‌خوابند اما یکی از آنها «شب تا صبح همه‌اش در فکر دریا بود...»
دلیل شهرت کتاب
Y ماهی سیاه کوچولو محدود به ردهٔ سنی خاصی نیست. بهرنگی نویسنده رئالیسم اجتماعی است و قصدش از نویسندگی سرگرم کردن نیست که آگاهی و بیداری است، گیرم که مخاطبانش را به دنیای بزرگترها راهی نباشد، اما خود او آنچنان جدی می گیردشان که بزرگسالان هم درگیر داستان‌های کودکانه‌اش می‌شوند.[۴] Y برای کودکان روستا یا شهر نیست. برای کودکان سراسر دنیا این کتاب جذاب و آموزنده است. Y با توجه به بستر تاریخی چاپ کتاب، ماهی سیاه کوچولو نشانه‌ای از اعتراض و مبارزهٔ نرم بر علیه خفقان است. Y به قولی بخشی از معروفیت کتاب مدیون اسم صمد بهرنگی است.
Y تصاویر کتاب و هم‌خوانی متناسب آنها با متن، برای کودکان انگیزه و هیجان به همراه دارد.
تصاویر کتاب به کودکان انگیزه می‌دهد.
Y جوایز متعددی که این کتاب گرفته ارزش آن را در جهان آشکار میکند. Y ماهی سیاه کوچولو در صدر فهرست ١٠ کتاب برگزیده منتقد روزنامه گاردین قرار گرفته است.[۵]
چرا باید این کتاب را خواند؟
صمد بهرنگی در طول سال‌های دهه پنجاه برجسته‌ترین نویسنده کودک و نوجوان بود و معروف‌ترین داستان او یعنی «ماهی سیاه کوچولو» هنوز پس از این همه سال در صدر پرفروش‌ترین آثار ادبیات کودکان در سرتاسر جهان است.[۶]
ماهی سیاه کوچولو در کارگاه‌های داستان‌خوانی کودکان جهان
اما کتاب ماهی سیاه کوچولو در حالی که در کارگاه‌های متعدد داستان‌خوانی و آموزشی کودکان جهان کاربرد دارد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازهبه نظر می‌رسد به دلایل سیاسی زمانهٔ خود در میان کودکان ایرانی کمتر شناخته شده است.
ماهی سیاه کوچولو تنها یک قصهٔ کودکانه نیست
این داستانِ کلاسیک ایرانی یک قصهٔ کودکانه نیست، که سمبل مردمی محرومی است که زیر سلطهٔ حکومتی سرکوبگر شرایط دشواری را متحمل می‌شوند؛ پس بزرگسالان را هم ترغیب به خواندنِ خود میکند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
سال‌شمار کتاب
۱۳۴۶: اتمام نگارش کتاب
مرداد۱۳۴۷: چاپ ماهی سیاه کوچولو توسط انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کسب عنوان "کتاب برگزیده" از طرف شورای کتاب کودک.
شهریور۱۳۴۷: مرگ صمد بهرنگی
۱۹۶۹میلادی(۱۳۴۸): دریافت جایزهٔ نمایشگاه بولون ایتالیا، جایزهٔ بی‌ینال براتیسلای چکسلواکی.
خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب
شب چله است. دوازده هزار بچه ماهی، پای قصهٔ مادربزرگ نشسته‌اند. قصهٔ ماهی سیاه کوچولو و مادرش که در جویباری کوچک زندگی می‌کنند. زندگی یکنواخت آنها در رفت و برگشت‌های محدود در یک جا و شکار حشرات ریز سپری میشود. ماهی سیاه کوچولو از این زندگی خسته شده، می‌خواهد بداند در جاهای دیگر چه خبرهایی است. مادر و همسایه‌ها نمی‌توانند ماهی کوچولو را از تصمیمش منصرف کنند و او سفر خود را آغاز میکند.
ماهی کوچولو در این سفر با افراد مختلفی روبه‌رو میشود که برخی سعی در نابودی او دارند و بعضی ها راه درست را به او رهنمود می‌شوند؛ کفچه‌ماهی، قورباغه، خرچنگ، پسربچه و مارمولک مهربان و دانا و ماهی‌های کوچک هر کدام به نحوی پیرنگ داستان را پر می‌کنند. ماهی سیاه کوچولوی داستان به دریا می رسد در حالی که خواب آرام ماهی کوچولوی دیگری را آشفته میکند.[۷]
داستانک
من ماهی سیاه کوچولو هستم
در مراسم رونمایی از لوگوی ماهی سیاه کوچولو در سال ۱۳۹۴ کلیپی از خانم میرهادی پخش شد که گفته بود: «همهٔ ما ماهی سیاه کوچولو هستیم.»[۸]
اشتباه کردم
بهرنگی از بابت نشر اوّل کتاب ماهی سیاه کوچولو به شکل لوکس و گران‌قیمت ابراز پشیمانی کرده و دچار عذاب وجدان شده بود. قیمت تمام‌شدهٔ کتاب بیش از بیست ریال بود. او در نامهای به دو تن از شاگردانش نوشته: «من کار غلطی کرده‌ام که قصه‌ام را به این ناشر داده‌ام.درست است که تقریباً ۱۲۰۰-۱۳۰۰ تومن به من خواهند داد، اما حتم می‌دانم برخلاف قصه‌های دیگرم به دست بچه‌هایی که شما هم می‌شناسید و من می‌شناسم که با چه مشقّتی زندگی می‌کنند، نخواهد رسید. در این فکرم که ناشر را وادارم چاپ ارزان‌قیمتی هم درآورد مثلا به قیمت ۱۵ تا ۲۰ ریال.»[۹]
مارمولک متفکر صمد
مارمولک متفکر صمد
صمد احمد بیانی را با خود همراه میکند تا به کانون پرورش فکری بروند و پیگیر چاپ چاپ کتاب شوند. کارشناس کانون پرورش فکری بر این باور بود که مارمولک نماد مثبتی نیست. صمد پافشاری داشت که بارها به تماشای حرکت مارمولک بر روی سنگ‌ها ایستاده و متوجه شده که مارمولک پس از دیدن یک شئی و یا شنیدن صدا مکث کرده و سپس راه خود را به سمت درست انتخاب میکند و نوع حرکت این جانور را متفکرانه تعبیر می‌کرد. او می‌گفت: «این نمادها به خودی خود پیدا نشده‌اند، دربارهٔ هر کدام از آنها مدت‌ها اندیشیده‌ام.»[۱۰]
سبک کتاب
ماهی سیاه کوچولو به زبان ساده و روان نوشته شده، با روایت خطی و زاویه دید «دانای کل» که به نویسنده کمک کرده تا همهٔ زوایای شخصیت‌های داستان را برای خواننده به روشنی بیان کند.این قصه دو راوی دارد. راوی اول، کسی است که تنها در چند خط، اوّل و آخر قصه را حکایت میکند. راوی دوم ماهی پیرِ قصه گو است که برای مخاطبانش یعنی؛ نوه‌هایش، کل ماجرای سفر ماهی سیاه کوچولو را قصه‌وار روایت میکند.
قصه به نوعی فابل است چرا که تمامی شخصیت‌های موجود در آن را حیوانات تشکیل می‌دهند، به جز راوی اول، و پسرک چوپانی که نقشی گذرا در قصه دارد و دیالوگی برایش در نظر گرفته نشده‌است.
شخصیت اصلی و قهرمان قصه، ماهی سیاه کوچولو است، تمامی شخصیت‌های دیگر تنها برای رسیدن قهرمان قصه به هدفش، طراحی شده‌اند. بنابراین قصه قهرمان محور است و بقیهٔ شخصیت‌ها به شکل کنشگرهای مثبت و منفی در مسیر سفر قهرمان قصه حضور دارند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
اما چیزی که این داستان را از داستان‌های کلاسیک متمایز میکند، ویژگی شکنندگی روایت است. به عبارتی تکثیر روایت در خود روایت. این داستان یک گفتمان سیال است که با معناهایی در حال «شدن» مواجه می‌شویم، نه با معانیِ منجمد از قبل تعیین شده.
در زنجیره اول (ترک جویبار) نقصان دیده می شود اما در زنجیره بعدی(کشتن مرغ) نقصان نداریم و «تنش» کنشگر را به حرکت درمی‌آورد. این داستان از مشخصهٔ شکنندگی روایت بهره گرفته و از خود فراتر رفته و کنش‌های جدیدی را در خود آفریده است. فرآیند تنشی تکثر روایی این داستان را به روشنی نشان می‌دهد، زیرا فرآیند تنشی سیالیت معنا را دربردارد و سیالیت معنا سبب سیالیت ارزش میشود.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
پیرنگ
داستان در محیط آب (دریا و جویبار) اتفاق می‌افتد. ماهی سیاه کوچولو از نظر روحی در وضعیت نابسامانی به سر می‌برد. در این داستان، «نخواستنِ» (یکنواختی زندگی) است که «خواستنِ» (دریا) را در ماهی سیاه کوچولو برمی‌انگیزاند و او را به کنش وامی‌دارد. ترس از پیری و اشتیاقِ به شناخت دنیا «بایستن» کنشگر را شکل داده و او را راهی سفر میکند؛ مادر: «حتما باید بروی؟»، «آره مادر، باید بروم.»
از آن‌جا که ماهی سیاه کوچولو بدون برنامه راهی میشود، پس به‌سان شورشگری بی‌باک ظاهر میشود. مبدأ حرکت جویبار و زمان صبح زود(فراارزشی) است، از مکان بسته به مکان باز. مادر که در ابتدا نقش بازدارنده دارد بعد از تصمیم همسایه‌ها برای نابودی ماهی سیاه کوچولو به نیروی کمکی تبدیل میشود.
مارمولک دانا به او خنجر می‌دهد، پس قهرمان داستان طی سفر هم می‌آموزد و هم توانایی کسب میکند.
انگیزهٔ قهرمان قصه درونی است؛ «ماهی سیاه کوچولو از فراوانی آب لذت می‌برد.» و رسیدن ماهی سیاه کوچولو به دریا باعث شادی او میشود. شاد بودن انرژی عاطفی می شود برای حرکت جدید تا در یک حرکت جدید وارد عمل شود و فراتر از خود عمل کند. به عبارتی از خود بگذرد و دیگری را هم در مرکز نگاه خود قرار دهد. از خودگذشتگی کنش جدیدی را در ماهی سیاه کوچولو ایجاد میکند که در نهایت قهرمان قصه زندگی آرام و بدون مرغ ماهیخوار را برای ماهی‌های دیگر فراهم میکند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ماهی متفاوت
شخصیت‌پردازی
قهرمان قصّه: ماهی سیاه کوچولو|قهرمان داستان، شخصیتی متفکر، پویا، فعال، پرسشگر و به دنبال پاسخ است. او شجاع و باهوش است، خط قرمزها را زیر پا می‌گذارد و تابوها را می‌شکند؛ پس از جمع خود طرد میشود.
شخصیت‌های یاری‌گر: قهرمان قصّه، راهنمایان و حامیانی دارد.
حلزون پیچ پیچه که جرقه‌های سفر به دریا را اوّلین بار در ذهن ماهی سیاه روشن میکند.
مارمولک مهربان و دانا که هم بادادن اطلاعاتی مفید، ماهی سیاه کوچولو را از خطرات راه آگاه میکند و هم اینکه به او خنجری می‌دهد که دو بار در داستان مورد استفاده قرار می‌گیرد، یک بار برای نجات خودش و بار دوم برای نجات ماهی‌های دریا.
پسربچهٔ چوپان که با مداخلهٔ به موقع و کشتن خرچنگ، یکی دیگر از موانع مسیر ماهی سیاه کوچولو را رفع میکند.
شخصیت‌های بازدارنده:
همسایه‌های خشمگین و معترض که قصد جان ماهی سیاه کوچولو را می‌کنند.
مرغ سقا
قورباغه
خرچنگ
اره‌ماهی
مادر که در ابتدا شخصیت بازدارنده به شمار می‌رود ولی بعد از مبادرت همسایه‌ها به نابودی ماهی سیاه کوچولو به شخصیت یاری‌گر تغییر میکند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مشخصات کتاب‌شناختی
تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع‌کل تیراژ و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند
انتشارات «نار» ترکیه اولین ناشر ترک است که حق تألیف و حق چاپ را از خانوادهٔ بهرنگی خرید. ماهی سیاه کوچولو پرفروش‌ترین کتاب این نشر در سال ۱۳۹۵ بود و در طول یک سال کتاب به چاپ دوم رسید.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
گزارشی از فروش کتاب
ماهی سیاه کوچولو در نمایشگاه فرانکفورت، پر فروش‌ترین کتاب کودک و نوجوان ترجمه شدهٔ فارسی شد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ماهی سیاه کوچولو هم‌چنان در سفر
گزارشی از ترجمه به زبان‌های دیگر
ماهی سیاه کوچولو را می‌توان کتابی برای شناساندن زبان فارسی به دنیا دانست. ماهی سیاه کوچکی که به سادگی کودکان دنیا را به آشنایی و فراگیری زبان فارسی ترغیب کرده.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
کتاب «ماهی سیاه کوچولو» با تصویرگری فرشید مثقالی و چاپ نشر نظر و ترجمهٔ «آزیتا راثی »توسط انتشارات «تاینی‌آول» لندن به زبان انگلیسی منتشر شده است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
ماهی سیاه کوچولو در سوئد!
ماهی سیاه کوچولوی ایتالیایی
آخرین ترجمهٔ این کتاب به انگلیسی در ۲۰۱۵ و با تصاویر اصلی کتاب از فرشید مثقالی چاپ شده است. ترجمه‌های انگلیسی «ماهی سیاه کوچولو» در چاپ‌های مختلف، همچنین برگردان ایتالیایی و سوئدی آن در سایت آمازون در دسترس است.[۱۱]
فرشید مثقالی و ماهی سیاهش
اتفاقات سیاسی یا اجتماعی مرتبط با کتاب و جریان‌سازی‌های کتاب
صمد بهرنگی زمانی برای کودکان نوشت که فضای ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان از وضع خوبی برخوردار نبود و تعداد معدودی از افراد دست به قلم می‌شدند. برجسته‌ترین و واقع‌گراترین قصه‌گوی کودکان سرزمین ما خیلی سریع در میان کودکان قشر پایین راه پیدا کرد و با قلم و گام مؤثر خود انقلابی در ادبیات کودکان و نوجوانان به وجود آورد که سبب رشد و ارتقاء و پرورش فکری کودکان گردید. قطعاً او در دگرگونی ادبیات داستانی کودکان و نوجوانان تأثیر بسزایی داشته است، خصوصا در داستان «ماهی سیاه کوچولو» به مخاطب می‌آموزد که باید با ترک یک جای یکنواخت از همنوعان متمایز شد و با تفکر مصلحت‌اندیشانه و آگاهانه به دنبال سرگذشت و سرنوشتی با شهامت رفت و برای مقابله با رویارویی با خطر هیچ ترسی را به خود راه نداد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ماهی سیاه کوچولو خوب یا بد؟
ماهی سیاه کوچولوی بد!
با وجود همسويی داستان با آموزه‌های دينی‌ای همچون ياری رساندن به ديگران، مرگ‌انديشی، نفرت از غرور و دروغ، گاه در آن ناهمگونی‌هایی در این زمینه ديده میشود؛ مثل سلام نکردن، مسخره کردنِ ديگران، کتک زدن و... .خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
منصور یاقوتی معتقد است ماهی سیاه، تک‌رو است. بی‌توجه به رهنمودهای دلسوزانه یاران، به دریا می‌رود و طعمه مرغ ماهیخوار میشود:«اگر روی آب رفتی، مواظب مرغ ماهیخوار باش که این روزها دیگر از هیچ‌کس پروایی ندارد.» او معتقد است: «قصه ماهی سیاه کوچولو، روحیهٔ تک‌روی را در وجود کودکان تقویت میکند و صمد، بی‌آنکه بخواهد، در این جهان نابه‌سامان و پر از خوف و خطر که در هر گام دامی تعبیه شده و در هر کجا کانونی از دسیسه و بدخواهی شکل گرفته است، به کودکان می‌آموزد که جاده دشوار زندگی را به تنهایی در نوردند و سرانجام، مانند ماهی سیاه کوچولو، طعمه مرغان ماهیخوار شوند!»[۱۲]
در داستان ماهی سیاه کوچولو نویسنده با پیاده کردن اوضاع اجتماعی خودش در روی یک نظام طبیعی مثل دریا، هر یک از شخصیت‌های داستان را تبدیل به یک سمبل اجتماعی میکند و در پایان داستان این پرسش پیش می‌آید که آیا ماهی سیاه کوچولو قصدش نجات دادن ماهی‌ها از شر ماهیخوار بوده است و یا زندگی در شکل تازه‌ای از محیط؟ از طبیعت و جوانب در آثار صمد بعنوان زمینه‌ای استفاده شده تا موارد و مسایل اجتماعی روشن شود. زیرا صمد از دو شکل (Form) متفاوت در نشان دادن تم داستان استفاده میکند، یکی شکل اجتماعی و دیگری شکل تخیلی طبیعت. اَشکال از نظر طبیعی کامل هستند ولی جنبه‌های اجتماعی که مد نظر نویسنده بوده است در رساندن تم داستان چنان نیست که مکمل آن باشد، اگر نقاش می‌خواست این نکات را رعایت کند، می‌بایست به ماهی سیاه کوچولو خصوصیاتی انسانی می‌بخشید. شاید این یکی از دلایلی باشد که تا به حال آثار صمد، حز یکی که ماهی سیاه کوچولو باشد و آن هم از موفقیت چندانی برخوردار نیست مصور نشده‌اند.[۱۳]
ماهی سیاه کوچولوی خوب!
غلام‌حسین ساعدی: می گویند « ماهی سیاه کوچولو » شاهکار صمد بهرنگی است . همان که در ایتالیا و چکسلواکی شایسته دریافت جایزه شناخته شد، اما غلام‌حسین ساعدی می گوید: «شاهکار او زندگی‌اش بود.»خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
جمال میرصادقی: به گفته جمال میرصادقی همین یک اثر کافی است تا ما صمد بهرنگی را نویسنده‌ای بزرگ بدانیم؛ نویسنده‌ای که در ذهن‌ها خواهد ماند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
این توجیه ابتذال‌گونه او از زندگی که حالی از سکون و بی‌حرکتی است در مقابل با جوشش و حرکت فرزند کاملا بی‌اثر می‌ماند،چون ماهی سیاه کوچولو به خوبی می‌داند که هرچیزی به آخر می‌رسد.
اسدالله عمادی: ماهی سیاه کوچولو در گسترهٔ ادبیات داستانی ما اثری ماندگار خواهد بود، چه بخوهیم چه نخواهیم.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
منوچهر هزارخانی: نفرتی که بهرنگی به کودوکان یاد می‌دهد (اگر او یاد ندهد روزگار یاد خواهد داد) یک نفرت انسانی است، نفرت از بدی و خیانت، نفرت از بدان و خبیثان!خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
ماهی سیاه و مرغ ماهیخوار
کدجی، منتقد گاردین در مورد کتاب‌های برتر حوزه کودک و نوجوان چنین نوشته است: «جست‌وجو برای یافتن و سفرهای ماجراجویانه از درون‌مایه‌های بسیار جذاب در ادبیات کودک به شمار می‌رود. کتاب‌های تصویری فراوانی وجود دارند که با شیوه‌های متفاوتی این جست‌وجو را نشان داده‌اند.»
او ماهی سیاه کوچولو اثر صمد بهرنگی از کتاب‌های برگزیده خود در کنار چطور یک ستاره بگیریم اثر اولیور جفرز، سفر شکلتن اثر ویلیام گریل و... دانسته است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
از «ماهی سیاه کوچولو» تاداستان موشک v2
«محسن هاشمی رفسنجانی» دربارهٔ عادت‌های کتاب‌خوانی‌اش می‌گوید: «تا جایی که به خاطر دارم داستان‌های صمد بهرنگی مانند ماهی سیاه کوچولو از نخستین کتاب‌هایی بود که خواندم.
وقتی پسرهایم کوچک بودند، شب‌ها کتاب ماهی سیاه کوچولو را برایشان می‌خواندم.»[۱۴]
تأثیرپذیرفته از
احمد بیانی در مقاله‌ای ماهی سیاه کوچولو را با یک داستان چینی با عنوان «ماهی‌ها از دروازهٔ اژدها پریدند» قیاس کرده است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
شاید ماهی سیاه کوچولو را بتوان متاثر از شعری از اخوان ثالث دانست؛ من اینجا بس دلم تنگ است و هر سازی که میبینم بدآهنگ است بیا ره توشه برداریم قدم در راه بی برگشت بگذاریم ببینیم آسمان هرکجا آیا همین رنگ است؟
تأثیرگذاشته بر
ماهی سیاه کوچولو را با «جاناتان مرغ دریایی» اثر ریچارد باخ نیز قابل مقایسه خوانده‌اند. با توجه به این که یک سال قبل از چاپ «جاناتان مرغ دریایی»، ماهی سیاه کوچولو در دو کشور اروپایی برندهٔ جایزه شده و شهرت جهانی یافته است، احتمال تاثیرپذیری «ریچارد باخ» از صمد بهرنگی قابل تأمل است، مگر آن که هر دو نویسنده جداگانه در فاصلهٔ زمانی نزدیک از یک منبع الهام گرفته و دچار توارد شده باشند.[۱۵]
آثار صمد بهرنگی و شل سیلورستاین، شاعر و نویسنده ادبیات کودک در امریکا را می‌توان از دیدگاه محتوایی و ساختاری مقایسه کرد. گرچه ممکن است این دو نویسنده اثر مستقیم بر یکدیگر نداشته باشند، از نظر توارد می توان نقاط اشتراک و افتراق این دو نویسنده از لحاظ فضای زمانی و مکانی، نگرش قالب، تطابق ساختاری، شخصیت پردازی، تلاقی افکار و دیگر عوامل، وجوهی مشترک در بین آنها یافت.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نامهای نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
«ماهی سیاه کوچولو» بیرون از کِت‌آب
دستبند ماهی سیاه کوچولو در بازار
زیورآلات گرته‌برداری‌شده از تصویرهای کتابِ «ماهی سیاه کوچولو» با تأییدیه‌‌ی استاد فرشید مثقالی روانهٔ بازار میشود.[۱۶]
ماهی سیاه کوچولو آویزهٔ گوش
جمله‌های ماندگار کتاب
مرگ خیلی آسان می تواند الان به سراغ من بیاید ، اما من تا می توانم زندگی کنم نباید به پیشواز مرگ بروم. البته اگر یک وقتی ناچار با مرگ روبرو شدم –که می شوم– مهم نیست، مهم این است که زندگی یا مرگ من چه اثری در زندگی دیگران داشته باشد. راستی زندگی یعنی اینکه توی یه تیکه جا هی بروی و برگردی تا پیر شوی و دیگر هیچ یا اینکه طور دیگری هم توی دنیا میشود زندگی کرد؟ درد من حصار برکه نیست، درد زیستن با ماهیانی است که فکر دریا به ذهنشان خطور نکرده است.[۱۷] مهم این است که زندگی و مرگ من چه تأثیری در زندگی دیگران داشته باشد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
جوایز کتاب
Y کتاب برگزیدهٔ کودک در سال ۱۳۴۷. Y جایزهٔ اول ششمین نمایشگاه کتاب کودک بلون ایتالیا. Y دیپلم افتخار بی‌ینال براتیسلاوای چک‌اسلواکی سال ۱۹۶۹. Y کتاب برگزیدهء شورای کتاب کودک ایران، ١٣۵٧ Y فهرست افتخار دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان، ١٣۵٣[۱۸]
تصویرهای ساخته شده درباهٔ کتاب (فیلم و مستند)
نمایش ماهی سیاه کوچولو به کارگردانی «محمد عاقبتی» در تابستان ۲۰۱۶ به عنوان یکی از طرح های برگزیده کارگاه تولید پروژه‌های جدید، توسط کمپانی نیو ویکتوری در نیویورک انتخاب شد.
پاییز ۲۰۱۶ در Down Town Art در منهتن و در African American Arts & Culture Complex سانفرانسیسکو، همچنین بهار ۲۰۱۸ درTriskelion Arts بروکلین به زبان انگلیسی به‌روی صحنه رفت و نسخه فارسی آن در در پاییز ۱۳۹۶ در پردیس تئاتر شهرزاد به مدت یک هفته اجرا شد.[۱۹]
این نمایش در چهارشنبه ۱ اسفند ۱۳۹۷ به کانادا می‌رود.[۲۰]
بعد از ماهی سیاه کوچولو
بعد از ماهی سیاه کوچولو مقالات و کتاب‌های زیادی در نقد یا در راستای ماهی سیاه کوچولو به چاپ رسیده. از جمله مهم‌ترین آنها:
آقا صمد و ماهی سیاه کوچولو نوشتهٔ لیلی گلستان و تصویرگری نعیمه یغمایی در سال ۱۳۹۳ توسط نشر نظر تهران.
آقا صمد و ماهی سیاه کوچولو
لیلی گلستان این کتاب را ادامهٔ داستان ماهی سیاه کوچولو معرفی کرده است.
بازگشت ماهی سیاه کوچولو نوشتهٔ فرزین عبدوی در سال ۱۳۹۶ توسط نشر مایا تهران. نویسنده، این داستان را در ادامه کتاب ماهی سیاه کوچولو نوشته است.
ماهی س‍ی‍اه‍ه، ب‍ازن‍وی‍س‍ی م‍ن‍ظوم ماهی سیاه کوچولو از ش‍راره ه‍اش‍م دب‍اغ‍ی‍ان، سال ۱۳۷۹، نقاشی بهاره طباطبایی، نشر توکا
ماهی سیاه کوچو، کتاب شعر، برگردان احمد کاظمی، ۱۳۸۵، نشر فانوس خیال تهران
ماهی سیاه کوچولو برگردان آزاد به نمایش‌نامه، منوچهر خاکسار هرسینی، ۱۳۸۷، نشر افراز تهران ماهی سیاه کوچولو، برگردان ماهی سیاه کوچولو به نمایش‌نامه، مریم جمالی، روح‌الله تبار، ۱۳۹۳، نشر آریاتبار تهران
ناشرهایی که ماهی سیاه کوچولو را چاپ کرده‌اند
ماهی سیاه کوچولو پس از انتشار توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بارها توسط ناشران دیگر مورد تجدید چاپ قرار گرفته. ناشرانی که این کتاب را چاپ کرده‌اند:
تهران، اح‍ت‍ش‍ام، ۱۳۸۰
ماهی سیاه کوچولو صمد بهرنگی با نقاش راه‍ل‍ه غ‍راب، مشهد، مهر دامون، ۱۳۸۴
تهران، جامه دران، ۱۳۸۶
تهران، حباب، ۱۳۹۰
قم، ژکان، ۱۳۹۱
ساوه، یار دبستانی، ۱۳۹۵
ارومیه، ادیبان، ۱۳۹۵
هران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۹۵
تبریز، گنجینه دانش نوین، ۱۳۹۷
تهران، نشر سیب سرخ، ۱۳۹۷
تبریز، ییلاق قلم، ۱۳۹۷
تهران، نودا، ۱۳۹۷
تهران، عطر کاج، ۱۳۹۸
ماهی سیاه کوچولو صمد بهرنگی با تصویرگری اسما جاملو، تبریز، اختر، ۱۳۹۸
ماهی سیاه کوچولو صمد بهرنگی با تصویرگر مهسا منصوری، تهران، دیباچه، ۱۳۹۸
ماهی سیاه کوچولو محدود به ردهٔ سنی خاصی نیست. بهرنگی نویسنده رئالیسم اجتماعی است و قصدش از نویسندگی سرگرم کردن نیست که آگاهی و بیداری است، گیرم که مخاطبانش را به دنیای بزرگترها راهی نباشد، اما خود او آنچنان جدی می گیردشان که بزرگسالان هم درگیر داستان‌های کودکانه‌اش می‌شوند.[۴] 
