تولدی دیگر

تولدی دیگر
هیچ صیادی در جوی حقیری که به گودالی میریزد، مرواریدی صید نخواهد کرد
نویسنده	فروغ فرخزاد
ناشر	مروارید
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۴۲
تعداد صفحات	۱۷۲
موضوع	شعر
سبک	شعرنو
نوع رسانه	کتاب

تولدی دیگر چهارمین دفتر فروغ فرخزاد است که غنای فکری و تحول اندیشه او را به نمایش میگذارد. علاوه بر نام این دفتر٬ یکی از اشعار این مجموعه نیز با همین عنوان نام‌گذاری شده است که از مهم‌ترین اشعار فروغ به حساب می‌آید.

* * * * *

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب

تولدِ تولدی دیگر

در یکی از روزهای سال ۱۳۳۸ فروغ فرخزاد اولین کلمات دفتر تولدی دیگر را روی کاغذ جاری میکند شاید خود او هم در آن زمان نمی‌دانست که انتشار تولدی دیگر پس از کتاب‌های اسیر٬ دیوار و عصیان٬ در سال‌های بعد حادثه‌ای غیرمنتظره نامیده‌شود و بحث‌های فراوانی برانگیزد. فروغِ اسیر و گناه-یکی از اشعار- شاعری دردمند و صمیمی اما سانتی‌مانتال و کم‌عمق بود. او ناگهان در تولدی دیگر٬ شاعر دیگری می‌شود و در ردیف بزرگ‌ترین شاعران انسان‌گرای آن زمان همچون احمد شاملو و مهدی اخوان ثالث قرار میگیرد و سرانجام در زمستان ۱۳۴۲ تولدی دیگر در چاپخانهٔ انتشارات مروارید به دنیای ادبیات قدم می‌گذارد.

تولدی دیگر چیست؟

تولد دیگر چهارمین دفتر فروغ است که غنای فکری و تحول اندیشه او را به نمایش میگذارد. علاوه بر نام این دفتر٬ یکی از اشعار این مجموعه با همین عنوان نام‌گذاری شده است که از مهمترین اشعار فروغ به حساب می‌آید.

گزارشی از مهمترین شعرها

ای مرز پرگهر

නدر سرزمین شعر و گل و بلبل موهبتی‌ست زیستن، آن‌هم وقتی که واقعیت موجود بودن تو پس از سال‌های سال پذیرفته می‌شود.න

شعر ای مرز پرگهر مصداق مقابله شاعر با تقدیر تکنولوژیک است٬ آن‌گاه که این تقدیر در محدوده جغرافیایی به غایت خود (حماقت) میرسد٬ به حدی که در شرف انفجار است. شاعر این نتایج را به ریشخند می‌گیرد. خطاب شاعر در این شعر به خود است. فروغ در این‌باره چنین می‌گوید: این خود یک اجتماع است. اجتماعی که اگر نمی‌تواند حرف‌های جدی‌اش را با فریاد بگوید٬ لااقل با شوخی و مسخرگی که هنوز میتواند بگوید. در این شعر٬ من با یک مشت مسائل خشن٬ گندیده و احمقانه طرف بودم... (نشر طلایه٬ ۱۳۸۵ ٬ ص ۴۹)

دلیل شهرت و اهمیت

تولدی دیگر بلوغ و شکفتن شعر فروغ را به نمایش می‌گذارد به همین جهت نه تنها مایهٔ شهرت فروغ گشته بلکه برای شناخت اندیشه و سیز تکاملی شعر او حائز اهمیت است.

تقدیم‌شده به

(ا.گ)

(ا.گ) کیست؟!

فروغ درست یک سال پس از آشنایی با ابراهیم گلستان شروع به نوشتن این مجموعه می‌کند. در «بجای مقدمه» این کتاب تقدیم‌نامه‌ای قرار گرفته که به سادگی می‌گوید: «به ا.گ.» و سپس بندی از شعر تولدی دیگر آمده‌ است. تقدیم‌نامه اول کتاب تولدی دیگر (به: ا.گ) مهر تاییدی بود بر حرف و حدیث‌هایی که درباره رابطه نزدیک فروغ با ابراهیم گلستان مدت‌ها در محافل ادبی ایران مطرح شده بود. آیدین آغداشلو در مورد ماجرای این تقدیم‌نامه می‌گوید: «وقتی کتاب تولدی دیگر را به «ا.گ» تقدیم کرد، یک آقای گوینده رادیو و تلویزیون که اسمش با همین ا.گ آغاز می‌شد ادعا کرد فروغ این کتاب را به او تقدیم کرده است.» به احتمال زیاد منظور آغداشلو از این گوینده، ایرج گرگین است که بعد از انتشار تولدی دیگر با فروغ مصاحبه‌ایی رادیویی داشت.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

داستانک‌ها

سه هزار نسخه آن هم در چاپ اول؟!

مجید روشنگر، یکی از موسسان انتشارات مروارید، دیدار خود با فروغ را در دفتر کارش چنین توضیح می‌دهد: «شادروان فروغ فرخزاد گفت مجموعه اشعار تازه‌اش را برای انتشار توسط مروارید با خود آورده است و آن‌ها را به من داد. اولین پرسش من از ایشان این بود که چرا مجموعه اشعار جدیدشان را به ناشران قبلی خود نمی‌دهند. فروغ فرخزاد گفت: «من کتاب‌های شما را دیده‌ام و خوانده‌ام و کار شما را متفاوت با دیگران دریافته‌ام، دلم می‌خواهد مروارید ناشر کتاب من باشد.» به این ترتیب بود که «تولدی دیگر» را مروارید منتشر کرد و با نشر آن، فروغ تولدی دیگر یافت. وقتی هم که به او گفتم «تولدی دیگر» را در چاپ اول با تیراژ سه هزار نسخه چاپ خواهیم کرد، گفت مگر دیوانه شده‌اید؟ چه کسی سه هزار نسخه کتاب مرا خواهد خرید.»

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند

علاوه بر قطعه تولدی دیگر٬ عناوین مختلفی در این مجموعه وجود دارند از میان این قطعات قطعهعاشقانه و مرداب قالب مثنوی دارند و قطعه غزل همچون نامش از قالب غزل برخوردار است. همچنین قطعه [[روزی علی به مادرش گفت... معروف به علی کوچیکه در قالب روایت داستانی سروده شده است. در اولین چاپ این دفتر تعداد قطعات به ۳۵ قطعه می‌رسید اما بعدها این دفتر گرفتار سانسور و ممیزی گشت و اشعار و حتی بندهایی از این مجموعه همچون بندهایی از شعر دریافت حذف شدند.

سبک کتاب

اندیشه و درون‌مایه

زوال و مرگ‌اندیشی (در دست تکمیل)

ویژگی‌های مهم کتاب

مرگ در تولد: برخلاف آنچه اغلب فروغ فرخزاد را شاعری مرگ اندیش خطاب و تصور میکنند٬ فروغ در تولدی دیگر از بودن‌ها از هستی و همان‌طور که نام این دفتر گواهی میدهد٬ از آغاز راه و شروعی دیگر سخن میگوید. فروغ از تولدی دیگر به بعد از زوال میگوید اما مسلماً مراد شاعر از زوال٬ مرگ نیست. زوال در منظر شاعران مرگ آگاه٬ همین موقعیتی است که جهان کنونی آن را روز به روز بیشتر نشان میدهد و فروغ در نقد آن به‌پامی‌خیزد. پاسخ خود فروغ به دلیل شعر گفتن و به تعبیری پاسخ به اتهام مرگ اندیشی‌: ٰٰٰٰٰمن فکر میکنم همه کسانی که کار هنری می‌کنند٬ علتش یا لااقل یکی از علت‌هایش یک جور نیاز ناآگاهانه است به مقابله و ایستادگی در مقابل زوال . این‌ها آدم‌هایی هستند که زندگی را بیشتر دوست دارند و می‌فهمند و همین‌طور مرگ را. کار هنری تلاشی است برای باقی گذاشتن و یا باقی ماندن «خود» و نفی معنی مرگ.[...]

نگاهی دیگر به تولدی دیگر

به جرأت می‌توان گفت که هیچ‌کدام از مجموعه شعرهای فروغ فرخزاد به اندازه «تولدی دیگر» ستایش منتقدان و استقبال خوانندگان را به همراه نداشت. به نظر بسیاری از منتقدان، «تولدی دیگر» بهترین مجموعه شعرهای فروغ فرخزاد و یکی از بهترین مجموعه‌های شعر معاصر ایران است.

اهالی ادبیات و روشنفکران دربارهٔ تولدی دیگر چه میگویند؟

محمد شمس لنگرودی در کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو انتشار «تولدی دیگر» را از شاعری که از این پیش‌تر کتاب‌های اسیر، دیوار و عصیان را منتشر کرده بود حادثه‌ای غیرمنتظره می‌داند و می‌نویسد: «فروغ اسیر و گناه، ... شاعری دردمند و صمیمی اما سانتی مانتال و کم عمق بود. او ناگهان در «تولدی دیگر» شاعری دیگر می شود و در ردیف بزرگ‌ترین شاعران نیمایی انسانگرای آن زمان-اخوان و شاملو-قرار می‌گیرد و این تحول ناگهانی نکته‌ای بود که مورد پرسش بسیاری کسان واقع می‌شود. «تولدی دیگر» نه فقط تحولی در شعر فروغ بلکه تحولی در شعرِ نوی ایران به سوی شعر مدرن جهان بود. «تولدی دیگر» شعر نوی فارسی را که به لحاظ محتوایی عموما در دو قطب ذهن گرایی درونگرایانه و برونگرایی تعلیمی جریان داشت، با اتکا به واقعیات روزمره و تاریخی و تجربیات شخصی به مسیری واقع گرایانه رهنمون شد و فروغ این نگاه به شعر و جهان را از نوشته‌های نیما آموخته بود.»

محمدرضا شفیعی کدکنی نیز در کتاب با چراغ و آینه، در مورد انتشار مجموعه «تولدی دیگر» می نویسد: «حقیقت امر این است که شخصیت اصیل و ممتاز و مستقل او با آخرین کتابش تولدی دیگر آشکارا شد. در این کتاب با شاعری بزرگ روبرو می‌شویم که بی‌هیچ گمان، تاریخ ادبیات او را به عنوان بزرگ‌ترین زن شاعر در طول تاریخ هزار ساله خویش خواهد پذیرفت و در قرن ما یکی از دو سه چهره برجسته شعر امروز خواهد بود.» وی می‌افزاید: «فروغ اگر خالص‌ترین و برجسته‌ترین چهره روشنفکری ایران در نیمه دوم قرن بیستم نباشد، بی‌گمان یکی از دو سه تن چهره‌هایی است که عنوان روشنفکر به کمال بر آنان صادق است. صورت و معنی در شعر او مدرن است. هیچ روشنفکری بهتر از فروغ به ستیزه با سنت برنخاسته است. دیگران شعار داده‌اند و دشنام و اگر به تحلیل سبک شناسی آثارشان بپردازیم در جدال با سنت، خود گرفتار تناقض های خنده‌آوری هستند.»

رضا براهنی درباره شعر تولد دیگر می‌گوید: شعر «تولدی دیگر» فروغ فرخزاد ترکیب دیگری است که در آن جرثومه‌های سازندگی بیش از جرثومه‌های ویرانی است. فرخزاد حق داشته است که از این ترکیب جدید به عنوان «تولدی دیگر» یاد می‌کند چون هر تولد یادآور مرگی است، باید گفت با این تولد، فرخزاد آن دوران نخستین را تا حدی از بین می‌برد و علیه ارزشهای متوسط طبقاتی خود هوشمندانه قیام می‌کند و ارزش‌های متعالی بشریت را جانشین آن ارزش‌های متوسط می کند.» سیمین بهبهانی که آشنایی عمیق و دیرین اما دیرپا با فروغ فرخزاد دارد درباره تولدی دیگر چنین می‌نویسد: خصوصيت شعر فرخزاد همان احساس قوی و صداقتی است که در آن ها هست. ولی در استواری کار، شعرهای تولدی ديگر واقعا شيوه ديگری دارد و آن نواقصی که در کارهای اوليه فروغ گاه ديده می‌شد به هيچ وجه در تولدی ديگر ديده نمی‌شود.گذر از احساس به فکر را در تولدی دیگر می‌بینیم. درست است که بازهم آن جنبه احساسی در این کتاب هست و در بعضی شعرها هم هنوز به کلی تن را رها نکرده، ولی در کنار تن، تفکر هم هست. اين تفکر را در دو کتاب قبل‌تر هم می توان ديد، اما آنجا فکر ناپخته است. ولی در کتاب تولدی ديگر فروغ کم‌کم به تفکری می‌رسد که به زندگی مردم و دردهای اجتماعش و به اختلاف سطحی که بين قشرهای مختلف جامعه هست فکر بکند. در اين کتاب راجع به فلسفه و ماورالطبيعه فکر می‌کند و رگه‌های در شعرش ديده می‌شود که تا قبل از تولدی ديگر نبوده است.

نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب

فروغ در مصاحبه ای با صدر الدین الهی در مورد مجموعه «تولدی دیگر» می‌گوید: «شعر من با خود من پیش آمده است. من متاسفم که کتاب های «اسیر»، «دیوار» و «عصیان» را بیرون داده‌ام. افسوس می‌خورم که من چرا این شروع را با «تولدی دیگر» شروع نکردم.» فروغ که بعد از «تولدی دیگر» مشرب فکری خاص را در شعر پیش گرفته است، عقیده دارد: «به هر حال باید بعد از «تولد» بزرگ شد، باید رشد کرد، این تولد برای من در آستانه ۳۰ سالگی به وقوع پیوست و حالا تصور می‌کنم شعری که خالی از فکر باشد، نمی‌تواند مرا راضی کند. من خودم برای خودم فکر دارم، از دیگران متاثر نمی‌شوم و تلاش می‌کنم که صاحب یک فکر مستقل باشم، شاعرهای فرنگی روی من اثر زیادی نگذاشته‌اند.» به قول خود فروغ، تولدی دیگر «چهارسال زندگی» است.