روزگار جلال آل‌احمد

جلال آل‌احمد در ۲آذر۱۳۰۲ خورشیدی یا ۱۹۲۳ میلادی، به گوشه‌ای از باغ‌وحش این دنیا واقع در تهران نزول اجلال کرد، آن‌هم در خانواده‌ای شدیداً مقید به سنن مذهبی. بعد از دوران ابتدایی، دور از چشم پدر، به مدرسهٔ شبانهٔ دارالفنون رفت و از همان مکان و همان زمان با افکار کسروی و اندیشه‌های چپ آشنا شد. ۱۳۲۳ به‌اصرار پدر برای کسب علوم مذهبی به نجف رفت؛ اما چند ماه بیشتر دوام نیاورد و پس از بازگشت به وطن علاوه‌بر کنارگذاشتن اعتقادات مذهبی، به حزب توده پیوست. دوران سرسپردگی آل‌احمد چندان طولانی نبود و بعد از اختلاف بر سر اشغال آذربایجان بین شخصیت‌های هستهٔ مرکزی حزب، جلال با خلیل ملکی از توده انشعاب کرد و حزب زحمت‌کشان را بنا نهاد. آن‌هم طولی نکشید و بار دیگر به‌اتفاق ملکی نیروی سوم را پایه‌ریزی کرد. از نیروی سوم نیز کناره گرفت و مدت‌ها به‌دور از فعالیت‌های سیاسی و سرسپردگی ایدئولوژیکی، صرفاً به نوشتن پرداخت. تحولات دهه۳۰ یعنی کودتای ۲۸مرداد، اصلاحات ارضی و نپاییدن آزادی نصفه‌ونیمه‌ای که بعد از جنگ جهانی دوم، نسیم خنکش به ایران وزیده بود، آل‌احمد را دوباره به‌سوی سیاست کشاند؛ اما این بار به‌جای پیوستن به حزب‌های سیاسی، تأمل در اندیشه‌های سیاسی را بینان گذارد و کم‌کم جوانه‌هایی فرضیه‌ای که به نام آل‌احمد مهر خورد؛ یعنی غربزدگی با نوشتن یادداشت‌های اولیه و انتشارش در کیهان که منجر به توقیف این روزنامه شد، رشد کرد و جزوه‌ها دست‌به‌دست بین مردم گشت و تبدیل شد به اثری ماندگار.

ازدواج و درس‌هایش

سیمین که بود

جلال در سال ۱۳۲۷ با دختری آشنا شد که به‌قول خودش در خانواده‌ایی آشنا با تحول و ترقی غرب زاده شده بود. پدر سیمین دانشور از پزشکان سرشناس شیراز و مادرش نقاشی حرفه‌ای بود. سیمین تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسهٔ مهرآیین شیراز به‌زبان انگلیسی تمام کرده بود و تحصیلات تکمیلی را در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران. دانشور تز دکتری را با عنوان «جمال‌شناسی» زیرنظر بدیع‌الزمان فروزانفر گذراند.

ازدواج در اوج مخالفت

آشنایی سیمین و جلال که در اتوبوس رخ داده بود، به‌رغم تمام تفاوت‌های مذهبی، خانوادگی و اجتماعی و حتی خلاف رضایت پدر و مادر جلال به‌دلیل بی‌حجاب‌بودن سیمین، ۱۳۳۰ به ازدواج انجامید و طولی نکشد که هر دو به‌شهرت رسیدند؛ جلال با غربزدگی و سیمین با سووشون. اختلاف رفتاری این زوج در تمام طول زندگی مشهود بود. طی ۲۳ سالی که سیمین در کنار جلال بود و شاهد افت‌وخیزهای تمام‌نشدنی او هرگز نه راه جلال را رفت و نه سرسپردهٔ حزب و گروه و ایدئولوژی خاصی شد؛ بلکه همواره در نامه‌هایش به جلال، او را از تندروی‌های همیشگی برحذر داشت. دانشور در گفت‌وگویی با مجلهٔ الفبا دربارهٔ آل‌احمد چنین گفته:

جلال البته ایدئولوژی داشت و دم‌به‌دم عوض می‌کرد. اول مذهبی بود. بعد توده‌ای شد. بعد انشعاب کرد. بعد رفت در نیروی سوم، بعد در جامعهٔ سوسیالیست‌ها و آخر کار هم دوباره مذهبی شد. من این نوسانات را نداشتم. بااین‌حال ۲۳ سال آشنایی و عشق و ازدواج با جلال موهبتی بود و مرگش مصیبتی.

توسن خیال با نام‌نگاری تازید

طی ۲۳ سال زندگی مشترک، این زوج نویسنده چندین بار جدایی از هم زندگی کردند. نخستین مرتبه‌اش، سال ۱۳۳۱ بود. سالی که سیمین به آمریکا رفت تا از بورس فولبرایت استفاده کند. این سفر ده‌ماهه کمی قبل از کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ به‌پایان رسید. جلال و سیمین تمام این مدت به‌طور مرتب نامه‌نگاری کردند. جلال از سیمین خواسته بود تمام آنچه هر روز اتفاق می‌افتد با ریزترین جزییات برایش بنویسد و خود نیز سیمین را از اقدام‌هایش مطلع می‌کرد.

دکان جلال چه بود؟!

داستان بندبازی‌های سرگیجه‌آور جلال از زبان خودش در نامه‌ایی آمده که شب جمعهٔ ۲۱دی۱۳۳۱ به سیمین نوشته است. آن زمان جلال ۲۹ سال داشت و به‌عکس سالی که با سر تراشیده و انگشتر عقیق و مقید به نماز جعفرتیار وارد مدرسهٔ دارالفنون شد، زمان نوشتن آن نامه، موهایی کاملاً بلند داشت و از آن انگشتر و نماز هم خبری نبود. این نامه را بعد از برگزاری نخستین جلسه حزب نیروی سوم نوشت:

این دکان هم راه افتاد و کم‌کم دارم حس می‌کنم که یه چیز دیگری ساخته شده است و موقع آن خواهد رسید که دلم را بزند و ولش کنم. مسخره نیست؟ درست مثل بچه‌هایی که با گِل عروسک و خانه می‌سازند. موقع ساختن آن باهم دعوا می‌کنند؛ ولی وقتی ساخته و پرداخته شد دلشان را می‌زند. یا ولش می‌کنند و می‌روند یا با یک نوک پا خرابش می‌کنند. معاملهٔ من با سیاست و حزب، معاملهٔ یک بچه است با اسباب‌بازی‌هایش، با خانهٔ گِلی که می‌سازد. ای حماقت!

ابزارکار حزب از دیدگاه جلال

مصالح خانه‌های گلی از نگاه جلال در نامهٔ دیگری به سیمین چنین آمده است:

حزب فقط در صورتی خواهد گرفت که ایمانی مشوق و مؤید آن باشد و هیچ ایمانی نمی‌تواند بدون سنت و عنعنعات و بدون مذهب پابرجا بایستد. خلاصه برای‌اینکه این دکان بگیرد طبق نقشه مشغول ساختن ایمان شدیم. تعجب نکن. ساختن ایمان هم مثل ساختن مذهب، وسایل و ابزارکاری می‌خواهد. اگر ابزارکار مذهب معجزه، قداست، فداکاری، شهید و امثال این‌هاست، ایمان به یک حزب یا هر خراب‌شده‌ای، عین همین‌ها را اگر داشته باشد می‌تواند راه بیفتد. این کارها را کردیم. آیه نازل کردیم. مردم را به کشتن دادیم. فداکاری و شهید به‌وجود آوردیم. سنت ساختیم. شمر و یزید و ابن‌ملجم و امام حسین آن را مشخص کردیم و من یک‌مرتبه متوجه شدم که ای بابا یک دگم دیگر به‌وجود آمده که نه‌تنها دیگران را ناراحت می‌کند (گور پدر دیگران)؛ بلکه قبل از همه خود مرا ناراحت می‌کند.

مجموعهٔ چهارجلدی

نامه‌های سیمین و جلال، مجموعه‌ای است چهار جلدی که پس از اجازهٔ سیمین‌بانو با ویراستاریِ دقیق و سنجیدهٔ مسعود جعفری در سال ۱۳۸۵ منتشر شده است. جلد اول، نامه‌های سیمین است جلد دوم و سوم، نامه‌های جلال و جلد چهارم نامه‌هایی است که طی سفرهایی کوتاهی که جلال به آمریکا و اسرائیل و دیگر کشورها داشته و سیمین نیز از ایران خارج شده، به یکدیگر نوشته‌اند. دورهٔ نامه‌نگاری جلد چهارم زمانی است که ده سال به عمر آن دو اضافه شده و تحولات بسیار زیادی در صحنهٔ فرهنگ و تاریخ و سیاست ایران رخ داده است. ازسوی‌دیگر آل‌احمد گریز از خانوادهٔ پدری را فراموش کرده و رجعتی دوباره به سنت دارد و تمام اندیشه‌هایش را در غربزدگی نمایان ساخته است. پیوند بین گزیز از مذهب و بازگشت به آن و نیز طناب وصل این رفت‌وبرگشت با افکار سیاسی و اجتماعی جلال در این نامه نمایان است:

برای من فرد و اجتماع دو نقطهٔ مقابل هم نیست؛ مکمل یکدیگر است. من اگر مرد باشم خودم را به‌صورت یک فرد هرچه بیشتر بیان کنم، اجتماع را که خراوار این نمونه است بهتر بیان کرده‌ام و افراد دیگر را ایضاً.

اهمیت تحقیق نامه‌های سیمین و جلال

نامه‌های این دو نویسنده صرفاً رنگ‌وبوی شخصی ندارد؛ بلکه قرارداشتن آن‌ها در مرکز جریان‌های سیاسی و فرهنگی و اجتماعیِ دستکم دو نسل از جامعهٔ ایران، سبب شده تا مضمون این نامه‌ها گزارش‌هایی از وقایع روز باشد. نکتهٔ مهم دیگر اینکه، نوشته‌های جلال آل‌احمد هرگز جدایی از استباط‌های شخصی نیست، چه در نامه‌ها و چه در یادداشت‌ها و کتاب‌هایش. درواقع آل‌احمد نمی‌نویسد؛ مگراینکه داوری و قضاوت کند و گزارش بدون داوری از نگاه او بی‌معناست. نمونهٔ بارزش نامه‌ایی است که به سیمین دربارهٔ دلیل خودکشی صادق هدایت نوشت:

تو اصلاً می‌دانی هدایت چرا آن بلا را سر خودش آورد. بزرگ‌ترین عامل روحی که باعث خُردشدن و نومیدشدن هدایت شد، این بود که وقتی به پاریس رسید خیال می‌کرد تمام نویسندگان فرهنگ از او استقبال خواهند کرد و دُمش را داخل بشقاب خواهند گذارد و باد خواهند زد. درصورتی‌که تنها عکس‌العمل ورود صادق به پاریس این بود که هویدانامی، یکی از دوستان، خبر ورود او را در سه سطر داده در یک روزنامه‌ٔ متوسط هفتگی ادبی چاپ زده‌اند؛ آن‌هم در صفحات وسط، گم‌وگور و ریز.

رفت؛ اما پایان نگرفت

عمر ۴۶سالهٔ جلال در ۱۸شهریور۱۳۴۸ به‌پایان رسد و افکار و اندیشه‌هایش نه‌تنها زنده ماند که فرامرزی شد و حصار زمان و مکان را شکست. درک بیشتر آنچه در زمان بودنش رخ داد که بر زندگی و آثارش اثرگذاشت و نیز آنچه پس از رفتنش بر پیکر زمان ماند از طریق مطالعهٔ خط سیر زندگی و مرگش امکان‌پذیر است.

قبل از حضور جلال

سال	پیشامدهای فرهنگی	سوانح سیاسی، اجتماعی و مذهبی
۱۲۸۵	انتشار روزنامهٔ «ندای وطن» در تهران	امضا و صدور فرمان حکومت مشروطه به‌ دستور مظفرالدین‌شاه قاجار درگذشت مظفرالدین‌شاه در اثر طولانی‌شدن بیماری
۱۲۸۶	انتشار روزنامهٔ فکاهی «نسیم شمال» در رشت به‌مدیریت سیداشرف‌الدین حسینی قزوینی انتشار روزنامهٔ «صوراسرافیل» در شیراز به‌همت میرزاقاسم‌خان تبریزی و میرزا جهانگیرخان شیرازی	دریافت فرمان رئیس‌الوزرایی میرزاعلی‌اصغرخان اتابک از دست محمدعلی‌شاه
۱۲۸۷	جلوگیری از انتشار تمام روزنامه‌ها به‌دستور محمدعلی‌شاه تیراژ ۳هزار نسخه‌ایِ روزنامهٔ «ندای وطن»	تبدیل باغ شاه به ستاد کار به‌دستور محمدعلی‌شاه و قرارگرفتن تهران به‌حالت جنگی برقراریِ حکومت نظامی در تهران صدور فرمان عفو عمومی به زندانیان به‌دستور محمدعلی‌شاه
۱۲۸۸	انتشار روزنامهٔ «شرق» در تهران با مقاله‌های تند اصلاح‌طلبانه به‌مدیریت آقاسیدضیاءالدین و به دو زبان فارسی و فرانسه	به‌توپ‌بستن تبریز و حملات شدید قوای دولتی تشکر تلگرافیِ ستارخان از محمدعلی‌شاه به‌مناسبت اعادهٔ مشروطیت ترک تبریز به قصد تهران ار سوی ستارخان و باقرخان
۱۲۸۹	انتشار روزنامهٔ «شفق» در تبریز به‌مدیریت میرزا صادق‌خان رضازاده انتشار روزنامهٔ «نوبهار» در مشهد به‌مدیریت ملک‌الشعرا بهار	ورود ستارخان و باقرخان به تهران همراه‌با گروهی مجاهد مسلح
۱۲۹۰	---	برگزاریِ روز عزای ملی به‌جای مراسم نوروز به‌دلیل اقامت قوای بیگانه در خاک ایران درگذشت آخوند ملامحمدکاظم خراسانی مجتهد بزرگ و فقیه سرشناس و نویسندهٔ کتاب «کفایت الاصول» به‌دارآویختن ثقه‌الاسلام و هفت تن مجاهد به‌دست روس‌ها در تبریز
۱۲۹۱	---	غارت ۷ روستای بین یزد و کرمان و اسارت زنان و دختران و اموال مردم به‌دست نایب حسین کاشی
۱۲۹۲	---	تخریب ۳۲۱ خانه و تلفات بیش‌از ۱۰۰۰ نفر در اثر زلزلهٔ بویین‌زهرا قزوین
۱۲۹۳	انتشار روزنامهٔ «عصر جدید» به‌مدیریت عبدالحمیدخان در تهران	درگذشت [آیت‌الله] شیخ محمدتقی اصفهانی معروف به آقانجفی تاج‌گذاریِ سلطان احمدشاه آغاز جنگ جهانیِ اول درگذشت ستارخان در تهران
۱۲۹۴	انتشار روزنامهٔ «کاوه» در برلین به‌همت ایرانیان مقیم آلمان به‌مدیریت سیدحسن تقی‌زاده، نمایندهٔ سابق مجلس	حرکت یک‌هزار سالدات(سرباز) روسی از قزوین به تهران تصویب قانون سربازگیری در مجلس شورای ملی
۱۲۹۵	درگذشت ادیب‌الممالک فراهانی نویسنده و شاعر معاصر راه‌اندازیِ روزنامهٔ «تجدد» به‌مدیریت شیخ‌محمد خیابانی در تبریز	بنیادنهادن حزب دموکرات آذربایجان به‌‌دست شیخ‌محمد خیابانی ورود قوای عثمانی به همدان و قزوین و تهدید تهران از سوی نیروهای تُرک
۱۲۹۶	---	به‌قتل‌رساندن عبدالحمیدخان متین‌السطنه نمایندهٔ سابق مجلس و ناشر روزنامهٔ «عصر جدید» به‌دست اعضای کمیتهٔ مجازات تصرف پاتاق و قصرشیرین به‌دست نیروهای انگلیسی قحطی و کمبود مواد غذایی در سراسر ایران غارت دکان‌ها و خانه‌ها از سوی مردم کرمانشاه به‌علت قحطی و گرانیِ بی‌سابقه
۱۲۹۷	---	به‌هلاکت‌رسیدن عدهٔ زیادی از مردم دراثر بیماری تیفوس در نواحی غربی و شمال‌غربی آغاز محاکمهٔ کمیتهٔ مجازات پایان جنگ جهانی اول با شکست آلمان
۱۲۹۸	---	درگذشت [حجت‌الاسلام] سیدمحمدکاظم یزدی از فقها و مراجع تقلید در نجف‌اشرف ترک تهران به‌مقصد فرنگ از سوی احمدرضا شاه قاجار، اولین سفر آخرین پادشاه قارجار به اروپا
۱۲۹۹	درگذشت حاج‌شیخ‌الرئیس قاجار متخلص به «حیرت» از اهالیِ منبر، شعر و معرفت و نمایندهٔ مجلس انتشار روزنامهٔ «آزادی‌ستان» در تبریز به‌مدیریت شیخ‌محمد خیابانی مجوز انتشار صرفاً برای روزنامهٔ «ایران» با مدیریت زین‌العابدین تجدد	بازگشت سلطان احمدشاه به ایران خروج میرزاکوچک‌خان از جبهه اصلی حزب جنگل و استقرار در جنگل به‌اعتراض اعلام حکومت نظامی در تهران از سوی میرپنج رضاخان
۱۳۰۰	انتشار روزنامه‌ای هتاک و تندرو به‌نام «سیاست» در تهران به‌مدیریت شاهزاده عباس میرزا انتشار روزنامهٔ انتقادی‌ادبی‌اجتماعی‌سیاسی «شفق سرخ» به‌مدیریت شیخ علی دشتی	اخراج کارمندان معتاد به تریاک از ادارات دولتی و لشکری به‌دستور سیدضیاءالدین روشن‌کردن چند خیابان تهران با چراغ الکتریکی برای همین بار به‌همت بلدیه(شهرداری) جدید
۱۳۰۱	انتشار روزنامهٔ «کوشش» به‌مدیرت شکرالله‌خان انتشار روزنامهٔ «پیکان» در تهران به‌مدیریت محمدوثوق همایون و سردبیریِ فرزندش، میرزاعبدالحسین مترجم و منشیِ سفارت روس.	---
۱۳۰۲	تولد جلال آل‌احمد در محله پاچنار تهران تأسیس مدرسهٔ عالی موسیقی به‌دست کلنل علی‌نقی وزیری	تاج‌گذاریِ احمدشاه قاجار انتصاب سردار سپه به‌سِمت رییس‌الوزرا به‌فرمان سلطان احمدشاه ترک تهران از سوی احمدشاه تبدیل حکومت عثمانی از سلطنتی به جمهوری انتخاب ژنرال مصطفی کمال پاشا به ریاست جمهوری ترکیه تشکیل نیروی هوایی
۱۳۰۳	هدف گلوله قراردادن سیدمحمدرضا میرزاده عشقی مدیر روزنامهٔ قرن بیستم و شاعر انتقادی و درگذشتش بعد از ۴ ساعت	درگذشت محمدعلی‌شاه بنیان‌گذار سلسلهٔ قاجار در پاریس تلگراف شیخ خزعلی به سردار سپه برای اظهار ندامت و درخواست بخشش
۱۳۰۴	درگذشت میرزامحمدعلی معروف به حاج سیاح،‌ جهانگرد نیمی از جهان درگذشت پروفسور ادوارد برون ایران‌شناس و استاد زبان فارسی و عربی در دانشگاه کمبریج درگذشت شاهزاده ایرج میرزا جلال‌الممالک شاعر بلندپایه	تصویب قانون اصلاح تقویم از مجلس شورای ملی تصویب قانون نسخ القاب و درجات نظامی سابق از سوی مجلس شورای ملی آغاز تظاهرات علیه قاجاریه در تمام شهرها و مخاطره صدا تلگراف به مجلس برای خلغ قاجاریه انقراض سلسلهٔ قاجاریه پس از ۱۵۳ سال در نهم آبان‌ماه با تصویب ماده‌واحده‌ای به اکثریت آرا و تعیین رضاخان پهلوی به‌عنوان رئیس موقت حکومت صدور فرمان ولایت‌عهدی محمدرضا پهلوی فرزند ارشد رضاشاه

تا جلال زنده بود

سال	جلال آل‌احمد	پیشامدهای فرهنگی	سوانح سیاسی و اجتماعی
۱۳۰۲	تولد در محله پاچنار تهران	تأسیس مدرسهٔ عالی موسیقی به‌دست کلنل علی‌نقی وزیری	تاج‌گذاریِ احمدشاه قاجار انتصاب سردار سپه به‌سِمت رییس‌الوزرا به‌فرمان سلطان احمدشاه ترک تهران از سوی احمدشاه تبدیل حکومت عثمانی از سلطنتی به جمهوری انتخاب ژنرال مصطفی کمال پاشا به ریاست جمهوری ترکیه تشکیل نیروی هوایی
۱۳۲۲	اخذ مدرک دیپلم از مدرسه‌ٔ دارالفنون سفر به نجف که دیری نپایید و بازگشت به ایران و تأسیس انجمن اصلاح	کناره‌گیری دکتر علی‌اکبر سیاسی از سِمت وزیر فرهنگ	بازداشت سرلشگر فضل‌الله زاهدی توسط قوای انگلیس و اعزام به فلسطین
۱۳۲۳	پیوستن به حزب توده ایران	درگذشت حسن رشدیه که از مؤسسین فرهنگ جدید ایران	درگذشت رضا پهلوی، شاه سابق ایران در ژوهانسبورگ، به‌علت بیماریِ قلبی
۱۳۲۴	چاپ اوّلین داستان به نام زیارت آشنایی با صادق هدایت انتشار کتاب دیدوبازدید عید	ترور احمد کسروی مورخ و محقق و مدیر روزنامه پرچم به‌دست گروه فداییان اسلام	اعدام موسیلینی دیکتاتور سابق ایتالیا خودکشی آدولف هیتلر پیشوای پالمان تسلیم بدون قیدوشرط آلمان اعلام خاتمهٔ جنگ جهانی از سوی هاری ترومن طی ایراد نطق باخاک یکسان‌شدن هیروشیما ازطریق بمب اتمی آغازبه‌کار بزرگ‌ترین دادگاه سیاسی تاریخ به نام دادگاه نورنبرگ در آلمان
۱۳۲۵	اتمام دورهٔ دانشکدهٔ ادبیات در دانش‌سرای عالی آشنایی با نیما یوشیج راه‌اندازیِ روزنامهٔ هفتگی و ارگان دانشجویان حزب توده مدیریتِ داخلی مجلهٔ مردم و مجلهٔ ماهانه مدیریت چاپ‌خانه شعله‌ور انتشار گزارش‌هایی از بازدیدهای کلاس‌های دبیرستان مدیریت داخلی روزنامه بشر تئوریک حزب تودهٔ ایران	تأسیس انجمن روزنامه‌نگاران انتصاب عباس اسکندری مدیر روزنامه سیاست و یکی از موسسین حزب توده به‌سمت فرمانداریِ تهران	درگذشت حاج سیدابوالحسن اصفهانی پیشوای بزرگ شیعانِ جهان
۱۳۲۶	انتشار از رنجی که می‌بریم انتشار حزب توده بر سر دو راه به‌همراه اسحاق پریم ترجمه و انتشار محمد آخرالزمان از پل کازانوا تدریس در مدارس تهران انشعاب از حزب توده به‌همراه خلیل ملکی تأسیس حزب سوسیالیست تودهٔ ایران به‌اتفاق ملکی	قتل محمد مسعود مدیر روزنامه مرد امروز درمقابل چاپ‌خانه مظاهری، به ضرب چند گلوله	آغاز لوله‌کشی آب به‌دست شهرداریِ تهران قتل گاندی پیشوای معروف هندوستان
۱۳۲۷	انتشار مجموعه داستان کوتاه سه تار ترجمه و چاپ قمارباز از فیودر داستایفسکی	درگذشت قاسم صوراسرافیل از رجال آزادی‌خواه در تهران	اعلام غیرقانونی‌بودن حزب توده از سوی هیئت وزیران در جلسه‌ای فوق‌العاده
۱۳۲۸	ترجمه و انتشار داستان بیگانه اثر آلبر کامو به‌همراه علی‌اصغر خبره‌زاده	درگذشت علامه محمد قزوینی دانشمند و محقق بزرگ معاصر در تهران آغاز ساخت ساختمان مقبرهٔ بوعلی سینا در همدان	تشکیل جبههٔ ملی ایران به رهبریِ محمد مصدق
۱۳۲۹	ازدواج با سیمین دانشور انتشار نمایشنامه‌ٔ سوءتفاهم از آلبر کامو مدیریت شاهد به‌صاحب‌امتیازی علی زهری و به‌سردبیری مظفر بقایی تأسیس حزب زحمت‌کشان ایران به‌همراه بقایی و ملکی	تقدیم لایحهٔ جدید مطبوعات به مجلس	پنج‌شماره‌ای‌شدن تلفن‌های چهارشماره‌ای در تهران قتل سپهبد رزم‌آرا در مسجد شاه به‌دست خلیل طهماسبی در ۱۶اسفند اعلام ملی‌شدن صنعت نفت ایران
۱۳۳۱	انتشار مجموعه‌داستان زن زیادی ترجمهٔ دست‌های آلوده اثر ژان پل سارتر همراهی با خلیل ملکی در انتشار مجلهٔ نبرد زندگی تأسیس نیروی سوم به‌همراه خلیل ملکی	افتتاح آرامگاه سعدی در شیراز با شرکت شاه و ثریا	صدور فرمان نخست‌وزیری مجدد محمد مصدق استعفای محمد مصدق چند روز بعد مصدق از انتصاب به نخست‌وزیری درگیری شدید بین نظامیان و مردم تهران در ۳۰تیر صدور فرمان قتل‌عام مردم از طرف حکومت نظامی و کشته و زحمی‌شدن هزاران نفر در این زدوخورد تصمیمِ شاه و ثریا به مسافرت خارج از کشور درخواست آیت‌الله کاشانی از مردم برای ممانعت از مسافرت شاه
۱۳۳۲	همسایگی و هم‌نشینی با نیما یوشیج تأسیس بنگاه مطبوعاتی رواق به‌همراه باقر کمیلی کناره‌گیری از نیروی سوم	‌ توقیف روزنامهٔ کیهان و اطلاعات	اخراج اشرف پهلوی از ایران به خفت و خواری ابلاغ فرمان عزل محمد مصدق در منزل شخصی‌اش در ساعت ۲ بامداد از سوی سرهنگ نصیری و دریافت رسید از وی و توقف آن پس از چند لحظه انتشار اعلامیه انحلال مجلس شورای ملی از سوی محمد مصدق جمع‌آوریِ عکس‌های شاه و ثریا از ادارات و سازمان‌ها پایین‌کشیدن مجسمه‌های محمدرضا شاه و رضا شاه در تهران و شهرستان‌ها مهرموم کاخ‌های سلطنتی به‌دستور دکتر فاطمی وزیر امور خارجه سقوط حکومت مصدق بازداشت عدهٔ کثیری از همکاران محمد مصدق و اعضای جبههٔ ملی نمایندگان مستعفی، روزنامه‌نگاران و اعضاء حزب توده به‌دست مأموران فرمانداری انتظامی رکن دوم و اداره‌کل شهربانی ورود ریچارد نیکسون معاون رئیس‌جمهوری آمریکا به‌اتفاق همسر و عده‌ای از مقامات آن کشور به تهران برپاییِ تظاهرات بسیار وسیع علیه ورود ریچارد نیکسون به تهران اعتراض عمومی و درنتیجه برخورد شدید میان پلیس و دانشجویان در روز سوم شهدای دانشگاه تهران و بازداشت صدها دانشجو در آن روز
۱۳۳۳	انتشار کتاب اورازان ترجمهٔ بازگشت از شوروی اثر آندره ژید	بر زمین زدن اولین کلنگ مسجدی بزرگ به‌دست حضرت [آیت‌الله‌العظمی] بروجردی در قسمت غربیِ آستانهٔ حضرت معصومه(علیهاالسلام) ساخت مسجد در محوطهٔ دانشگاه تهران به‌دستور شاه گشایش مدرسهٔ حضرت آیت‌الله بروجردی در نجف	وقوع زلزلهٔ شدید در قریهٔ جزنیان طالقان جاری‌شدن سیلی مهیب در خرمشهر بر اثر طغیان آب رودخانه‌های دجله و فرات و ازدیاد آب شط‌العرب، تخریب کامل ۲۴ دهکده و خط‌آهن اهواز و خرمشهر و به‌جای‌گذاشتن تلفات جانی و خسارت مالی فراوان مبادله و امضای قرارداد هوایی بین ایران و سوییس فراهم‌کردن مقدمات تأسیس کارخانه شیر پاستوریزه در تهران پیداکردن جنازهٔ متلاشی‌شدهٔ علیرضا پهلوی در ارتفاعات شمال لار
۱۳۳۴	انتشار کتاب تات‌نشین‌های بلوک زهرا انتشار مائده‌های زمینی از آندره ژید به‌همراه پرویز داریوش انتشار هفت مقاله	جایزه‌گرفتن بهترین نویسندگان کتاب‌های سال، نظیر محمد حجازی ذبیح‌الله صفا و شجاع‌الدین شفا افتتاح دروهٔ دکترای حقوق با گرایش جزا، علوم‌سیاسی و اقتصاد در دانشگاه درگذشت عباس اقبال آشتیانی، استاد دانشگاه، مورخ و ادیب در رم درگذشت علامه علی‌اکبر دهخدا روزنامه‌نگار، نویسنده، محقق و دانشمند و نیز از سران مشروطیت و نماینده ادوار اولیهٔ مجلس شورای ملی	تصرف حضیره‌القدس به‌دست نظامیان و اختصاص آن به ستاد رکن دوم از سوی فرمانداری نظامی اتخاذ تدابیر امنیتی و انتظامی از سوی دولت برای جلوگیری از قتل‌عام بهاییان تیرباران نواب صفوی، خلیل طهماسبی، مظفر ذوالقدر و سیدمحمد واحدی در لشگر دو زرهی
۱۳۳۶	سفر به اروپا به‌اتفاق سیمین دانشور	درگذشت ابوالحسن صبا استاد موسیقی ایران	انتصاب دکتر منوچهر اقبال، وزیر و رئیس دانشگاه تهران به‌سمت نخست‌وزیری گشایش راه‌آهن تهران‌مشهد دستگیریِ خسرو روزبه افسر سازمان نظامی حزب توده لوله‌کشیِ آب در خرمشهر افتتاح زورخانه شعبان جعفری به‌دستور شاه بهره‌برداری از کارخانه شیر پاستوریزه
۱۳۳۷	انتشار داستان‌های مدیر مدرسه و سرگذشت کندوها	اهدای دکترای افتخاری به پروفسور هانری کوربن دانشمند خاورشناس معروف فرانسوی از سوی دانشگاه تهران	طلاق‌دادن ثریا اسفندیاری توسط شاه آغاز به‌کار کارخانهٔ داروسازی اعدام خسرو روزبه از کارگردانان نظامی جزب توده گرفتن بازوبند پهلوانی توسط غلامرضا تختی
۱۳۳۹	مدیریت مجلهٔ علم و زندگی	---	‌ صدور اعلامیهٔ تشکیل جبههٔ ملی تشکیل احزاب وابسته به جبهه ملی زمان مصدق، حزب ایران، پان ایرانیست، شاخه داریوش فروهر پیوستن حزب مردم ایران به جبهه ملی سرزنش شدید شاه از سوی شیخ شلتوت رئیس دانشگاه اسلامی الازهر بابت شناسایی دولت اسرائیل تولد ولیعهد ایران در زایشگاه حمایت مادران‌ونوزادان واقع در جنوب تهران صدور فرمان ولایت‌عهدی رضا پهلوی اولین فرزند شاه
۱۳۴۰	انتشار نون و القلم	---	درگذشت حضرت [آیت‌الله‌] حسین بروجردی مرجع تقلید شیعان جهان در قم ارسال تلگراف تسلیت از سوی شاه به [آیت‌الله] حکیم بابت درگذشت حسین بروجردی اطلاع‌رسانی تأسیس نهضت آزادیِ ایران از سوی مهندس مهدی بازرگان به محمد مصدق درگذشت [آیت‌الله] کاشانی
۱۳۴۱	سفر به اروپا انتشار کتاب‌های سه مقاله دیگر، کارنامه سه‌ساله و غرب‌زدگی سرپرستیِ دو شماره از کیهان‌ماه	---	ترک تهران به مقصد سوییس از سوی علی امینی نخست‌وزیر سابق وقوع زلزلهٔ بی‌ساقه دربوئین زهرای قزوین طی صد سال اخیر و اعلان عزای عمومی و درخواست کمک در سطح بین‌المللی از سوی شیر خورشید سرخ ردوبدل‌شدن مخابرات تند میان علماء و امیراسدالله عَلَم ارسال تلگراف از سوی [آیت‌الله] خمینی به امیراسداالله علم با لحنی پرخاش‌جویانه و قهر امیر به‌دنبال پخش و نشر تلگرام‌های وی اعلام روز ۶بهمن به‌عنوان روز رفراندوم لوایح شش‌گانه اصلاحات اجتماعی شاه از سوی نخست‌وزیر صدور حکم تحریم رفراندوم از سوی [آیت‌الله] خمینی دستگیریِ عده‌ای از اعضای نهضت آزادی
۱۳۴۲	حضور در اعتراضات مردمیِ ۱۳۴۲ و یادداشت‌برداری از آن واقعه	گشایش آرامگاه نادرشاه افشار که توسط انجمن آثار ملی ایجاد شده بود. گشایش آرامگاه خیام و کمال‌الملک در نیشابور	توزیع اعلامیهٔ [آیت‌الله] خمینی به‌محض تحویل سال نو در قم که مبین جنایات رژیم بود. حملهٔ نیروهای امنیتی به مردم در اواسط مجلس و درگیریِ شدید بین مأموران و مردم و طلاب محاصرهٔ منزل خمینی در ساعت ۳بامداد ۱۵خرداد توسط نیروهای امنیتی آغاز تظاهرات خشمگین بارفروشان تهران به زعامت طیب حاج‌رضایی مسلح به چوب و آهن شروع سیل خروشان زارعان از ورامین، کن، جماران و دیگر دهات اطراف تهران کشته و زحمی‌شدن عدهٔ زیادی در تظاهرات و درگیری‌های نظامی تهران
۱۳۴۳	سفر به حج سفر به شوروی به‌دعوت هفتمین کنگره بین‌المللی مردم‌شناسی	واگذاریِ چاپ و انتشار کتاب‌های درسی به وزارت فرهنگ تصویب قانون تأسیس دانشگاه پهلوی شیراز تصویب نهایی قانون تفکیک وزارت فرهنگ به وزارتخانهٔ آموزش‌وپرورش تشکیل بنیاد فرهنگ ایران به‌منظور ترویج زبان فارسی و حفظ میراث فرهنگی انتصاب مهرداد پهلبد به وزارت فرهنگ‌وهنر در کابینهٔ هویدا	اعلام حکومت نظامی در تهران و اکثر شهرهای ایران تلفات متجاوز از پنجاه‌هزار نفر از مردم انتقال خمینی از باشگاه افسران به زندان قصر، سپس انتقال به پادگان عشرت‌آباد و اسارت در سلول تنگ انتشار اعلامیهٔ شدید‌الحن علیه دولت از سوی [آیت‌الله] میلانی آزادیِ خمینی و انتقال به منزلی متعلق به ساواک در داوودیه صدور حکم اعدام طیب حاج‌رضایی در دادگاه ویژهٔ نظامی انتقاد خمینی از سرمقاله‌ای در یکی از روزنامه‌ها طی دیداری با دانشجویان و اعلان پرهیز از تفاهم حتی به‌قیمت به‌دار آویخته‌شدن. ایراد نطق تاریخی خمینی دربارهٔ کاپیتولاسیون در قم تبعید خمینی به ترکیه آزادیِ حاج سیدمصطفی خمینی پس از ۵۷ روز اسارت دستگیری مجدد مصطفی خمینی در بعدازظهر ۱۳دی‌ماه و تبعید به ترکیه
۱۳۴۴	سفر به آمریکا به‌دعوت سمینار بین‌المللی و ادبی سیاسی دانشگاه هاروارد	درگذشت عبدالعظیم قریب از استادان برجستهٔ فرهنگ‌وادب ورود پروفسور چراولی، ایران‌شناس معروف ایتالیایی به تهران درگذشت روح‌الله خالقی، موسیقی‌دان معروف و سازندهٔ آهنگ «ای ایران»	---
۱۳۴۵	انتشار ترجمهٔ کرگردن اثر اوژن یونسکو انتشار سفرنامهٔ خسی در میقات	درگذشت سعید نفیسی، پژوهشگر و استاد دانشگاه درگذشت جبار باغچه‌بان، پدر فرهنگ کرولال‌ها اجباری‌شدن ورزش در دانشگاه‌ها درگذشت فروغ فرخزاد شاعر بلندآوازه طی سانحهٔ تصادف	---
۱۳۴۶	انتشار کتاب نفرین زمین ترجمهٔ رساله‌ای از ارنست یونگر به نام عبور از خط	پنج‌سال شدن تحصیلات دورهٔ ابتدایی انتصاب پروفسور فضل‌الله رضا به‌عنوان نایب‌التولیه دانشگاه صنعتی انتصاب مجتهدی به ریاست دانشگاه ملی و احمد هوشنگ شریفی به ریاست دانش‌سرای عالی برگزیده‌شده بدیع‌الزمان فروزان‌فر به‌جای مهدی بیانی به ریاست کتاب‌خانهٔ سلطنتی	‌ ممنوعیت طلاق و ازداوج بدون اجازهٔ دادگاه‌ها از سوی دولت به‌منظوراجرایی‌کردن قانون حمایت خانواده مراسم تاج‌گذاریِ محمدرضا پهلوی، فرح پهلوی و رضا پهلوی در کاخ گلستان درگذشت غلام‌رضا تختی
۱۳۴۷	تشکیل کانون نویسندگان ایران توقیف کارنامهٔ سه‌ساله	گشایش بنای جدید آرامگاه فردوسی در مشهد صدور فرمان تشکیل فرهنگستان زبان و ادب فارسی دایرشدن دو کاخ تازهٔ جوانان در تهران	وقوع سیل شدید در تبریز تشکیل مجمع عمومی سازمان ملل وقوع زلزلهٔ سهمگین در شرق خراسان و برجای گذاشتن ویرانی و هزاران کشته
۱۳۴۸	‌ درگذشت خلیل ملکی در تیرماه غروب جلال در بعدازظهر هجدهم‌ شهریور در اسالم‌ گیلان	آتش‌گرفتن و سوختن کامل سینماهای پاسیفیک، المپیا و سعدی در تهران اتمام دوران ریاست پروفسور فضل‌الله رضا در دانشگاه تهران و انتصاب وی به‌سمت سفیر ایران در یونسکو درگذشت رهی معیری غزل‌سرای نامی ایران در اثر سرطان درگذشت پورداوود محقق و ایران‌شناس	تیره‌شدن روابط ایران و عراق بسته‌شدن مرز خسروی شکایت ایران از دولت عراق به شورای امنیت وقوع زلزله دهشتناک و بی‌سابقه در خراسان و تخریب صدها روستا

پس از رفتنش

سال	پیشامدهای فرهنگی	سوانح سیاسی و اجتماعی
۱۳۴۹	درگذشت بدیع‌الزمان فروزانفر ادیب و شاعر و مولوی‌شناس واگذاری کاخ مرمر به شهرداری برای دایرکردن موزهٔ پهلوی آتش‌گرفتن سینمای اروپا در خیابان شاه‌آباد و سوختن سینما کریستال در کرمانشاه طی آتش‌سوزی	ستایش ایران از سوی اوتانت دبیرکل سازمان ملل بابت حل مسئلهٔ بحرین جنگ اعراب و اسرائیل در چهار جبهه
۱۳۵۰	افتتاح کنگرهٔ جهانی سعدی و حافظ در شیراز برگزاری مراسم پاسارگاد با حضور سران و نمایندگان برخی کشورها در تخت‌جمشید سوگند شاه در آرامگاه کوروش درگذشت داوود پیرنیا مؤسس گل‌های جاویدان و رنگارنگ در رادیو تهران سوختن سینما دریای مشهد ظرف سه ساعت انفجار بمب در دانشگاه تهران	---
۱۳۵۱	سقوط عظیم‌ترین بهمن جهان با ۳۰ متر ارتفاع و ۵۰۰ متر طول صدور مجوز رانندگی برای زنان تبدیل هنرسرای عالی به دانشگاه علم‌وصنعت درگذشت استاد عبدالرحمن فرامرزی، مدیر روزنامهٔ کیهان و نمایندهٔ ادوار گذشته درگذشت حاج‌آقا حسین ملک از چهره‌های درخشان فرهنگی‌اقتصادی	زدوخورد شدید بین مأموران ژاندارمری و هفت تن از عمال عراقی در مرز ایران و عراق آغازبه‌کار گروه اول افسران دختر در شهربانی شروع فعالیت کارخانهٔ ذوب‌آهن تولید فولاد افتتاح نخستین کارخانهٔ ذوب‌آهن در اصفهان با حضور نخست‌وزیر شوروی
۱۳۵۲	درگذشت پیکاسو نابغهٔ جنجالیِ نقاشی و بانیِ سبک کوبیسم وفات مهدی محی‌الدین الهی قمشه‌ای، استاد فلسفه دانشگاه و مفسر قرآن کریم	تعطیلیِ نمایندگی بی‌بی‌سی در ایران به‌دلیل روش دشمنانه‌ای این رادیو علیه ایران
۱۳۵۳	اعتراض شدید کشورهای اسلامی به تهیه فیلم از پیامبر اسلام(ص) انتصاب عبدالرحیم احمدی به‌سمت اولین رئیس دانشگاه آزاد ایران تغییر نام دانشگاه مشهد به فردوسی	درگذشت عباس مسعودی، بنیان‌گذار و مدیر مؤسسهٔ اطلاعات و نایب‌رئیس سنا به‌مدت ۱۲ سال
۱۳۵۴	راه‌اندازیِ ۷ دانشگاه و مدرسهٔ عالی در اصفهان و تهران اعلام اصل پانزده شاه: تحصیل رایگان درگذشت محسن هشترودی، شاعر و ریاضی‌دان و استاد ممتاز دانشگاه درگذشت مجتبی مینوی نویسنده و پژوهشگر و استاد دانشگاه	صدور اعلامیهٔ مشترک ایران و عراق برای تحکیم مناسبات انتشار روزنامهٔ یومیه از سوی حزب رستاخیز برپایی تظاهراتز پرشور و تکان‌دهنده در شهر قم به‌مناسبت سوم شهدای ۱۵تیر
۱۳۵۵	درگذشت محسن هشترودی، شاعر و ریاضی‌دان و استاد ممتاز دانشگاه درگذشت مجتبی مینوی نویسنده و پژوهشگر و استاد دانشگاه	---
۱۳۵۶	تأکید سیدحسین نصر، مدیرعامل انجمن شاهنشاهیِ فلسفه بر تنظیم نظام آموزش‌وپرورش منطبق‌با مفاهیم اسلام درگذشت علی شریعتی در لندن	شهادت حاج‌سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد [آیت‌الله] خمینی آزادی ۱۳۱ زندانی به‌مناسبت چهارم آبان، روز تولد شاه برگزاری مراسم چهارم آبان بدونِ رنگ‌وبو درمقابل شاه به‌آتش‌کشیدن مجسمه‌های کارتر و شاه در تظاهرات دانشجویی ایرانی در آلمان، به‌نوشتهٔ روزنامه‌ٔ رستاخیز دستگیری و به‌زندان‌انداختن به‌آذین به‌جرم تحریک دانشجویان علیه رژیم و شاه تظاهرات زنان مشهد با چادر مشکی علیه رژیم که اتحاد نامقدس سرخ‌وسیاه خواندن این تظاهرات از سوی روزنامهٔ رستاخیر انتشار مقاله‌ای در روزنامهٔ اطلاعات باعنوان ارتجاع سرخ‌وسیاه به‌قلم احمد رشیدی اعتراض یک‌پارچه در قم به‌دنبال تعطیلیِ حوزهٔ علمیهٔ قم راه‌اندازیِ بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تظاهرات خیابانی در تبریز آغاز حکومت نظامی در تبریز و اوج تظاهرات در چند نقطه با برجای‌گذاشتن ۶ نفر کشته و ۱۲۵ نفر زخمی
۱۳۵۷	آغازبه‌کار مجدد روزنامه‌های اطلاعات و کیهان و آیندگان بعد از ۶۱ روز اعتصاب درگذشت علی شریعتی در لندن	برگزاری اربعین وقایع تبریز از سوی مردم یزد که منجر به درگیری با مأموران انتظامی شد. ناآرامی تهران در پانزدهم فروردین، تظاهرات روبه‌روی دانشگاه تهران و به‌آتش‌کشیدن چندین بانک صدور قطعنامه‌ای ۱۴بندی از سوی جامعه روحانیت و درخواست آزادی آقایان منتظری و طالقانی فرستادن پیام از سوی [آیت‌الله] خمینی به‌مناسبت چهلم شهدای یزد تظاهرات شدید در قم و اطراف صحن و کشته‌شدن یک پلیس محکوم‌کردن حمله به منزل [آیت‌الله] شریعت‌مداری از سوی روحانیون آذربایجان برپایی تظاهرات چشمگیر در دانشگاه‌های سراسر ایران به‌مناسبت ۱۵خرداد به‌آتش‌کشیده‌شدن اماکن لهو و لعب در اهواز بروز فاجعه ضدانسانیِ آتش‌زدنِ سینما رکس آبادان هنگام نمایش فیلم «گوزن‌ها» و کشته‌شدن ۳۷۷ کودک و زن و مرد به‌دلیل قفل‌بودن درهای خروجی آتش‌زدن کارخانهٔ آب‌جوسازی مجیدی در تهران تظاهرات مردم شرق تهران به‌سمت میدان ژاله، به‌رغم انتشار اعلامیهٔ حکومت نظامی برگزاری جشن پنجاهمین سال تأسیس بانک ملی با شرکت ۱۲۵ رئیس از بانک‌های مهم جهان خروج بیش‌از یک میلیارد دلار از ایران طی یک‌هفته به‌گزارش بانک مرکزی سکونت [آیت‌الله] خمینی در نوفل لوشاتو در پاریس درخواست کمیتهٔ ایرانی حقوق بشر برای تضمین آزادی خمینی در فرانسه و درخواست خمینی از دانشجویان برای تشویق ارتش و حمایت از اعتصاب عمومی کارگران و کارمندان استیضاح دولت شریف‌امامی در مجلس شورای ملی برگزاری مرتب و منظم راهپیمایی روز عاشورا در تمام شهرهای ایران فرستادن پیام از سوی خمینی برای مسیحیان جهان به‌مناسبت میلاد مسیح اعلام آمریکا برای حمایت از شاه ایران پذیرفتن حکومت مشروط از سوی شاه به‌اعلام شاپور بختیار ترک ایران از طریق فرودگاه مهرآباد توسط شاه و فرح جایگزینیِ تصویر خمینی با عکس شاه در وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی بازگشت خمینی به ایران بااستقبال سه‌میلیون نفری تعیین بازرگان به‌عنوان رئیس دولت موقت از سوی خمینی دیدار گروه کثیری از همافران و کارکنان نیروی هوایی با خمینی در منزل وی برای اعلام همبستگی با رهبری ایران تشکیل جلسه در شورای ارتش بین رئیس ستاد وزیر جنگ و فرماندهان برای اعلام بی‌طرفی در مناقشات به‌منظور جلوگیری از هرج‌ومرج و خون‌ریزی پخش صدا و تصویر انقلاب روی صفحهٔ تلویزیون در ۲۲بهمن و سقوط سلطنت ۲۵۰۰ سالهٔ شاهنشاهی و آخرین سلسله

داستانی که پایانی ندارد!

• سالگرد جلال را پس از ۵۰ سال در خانهٔ‌خودش برگزار کردند و از دور و نزدیک جمع دوستداران جلال و سیمین، گردهم آمدند. در این دورهمیِ بی‌سابقه که گروه‌های مختلف شخصیتی حاضر بودند، محمدرضا زائری چنین ادای احترام کرد:

متأسفانه در هر دو سو وقتی می‌خواهند از ادبیات حرف بزنند سوی مقابل را نمی‌بیند؛ جلال بسیار بزرگ است؛ اما بزرگ‌تر از جلال فهم اوست. به احترام جلال می‌ایستیم؛ اما قرار نیست در جلال متوقف شویم.

منابع

• «پای صحبت سیمین دانشور». الفبا ۱۳۶۲:‎۱۴۵تا۱۴۷. 
• جعفری‌جزی، مسعود (۱۳۸۴). نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل‌احمد: بخش اول نامه‌های آل‌احمد به دانشور در سفر آمریکای دانشور. ۲جلدی. تهران: نیلوفر. ص. ۴۴۸. شابک ۹۶۴-۴۴۸-۲۷۴-۳.
• جعفری‌جزی، مسعود (۱۳۸۴). نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل‌احمد: بخش دوم نامه‌های آل‌احمد به دانشور در سفر آمریکای دانشور. ۲جلدی. تهران: نیلوفر. ص. ۴۵۶. شابک ۹۶۴-۴۴۸-۲۷۵-۱.
• عقلی، باقر (۱۳۸۴). روزشمار تاریخ ایران: از مشروطه تا انقلاب اسلامی(۲جلدی). اول. تهران: نامک. ص. ۵۸۴. شابک ۹۶۴-۶۸۹-۵۵۱-۴.
• عقلی، باقر (۱۳۸۴). روزشمار تاریخ ایران: از مشروطه تا انقلاب اسلامی(۲جلدی). دوم. تهران: نامک. ص. ۵۱۴. شابک ۹۶۴-۶۸۹-۵۵۲-۲.

پیوند به بیرون

• یاوری، حوری. «جلال و سیمین را با نامه‌هایشان باید شناخت». یوتویوپ. بازبینی‌شده در ۸تیر۱۳۹۸. 
• «تولد غربزدگی، کیهان‌ماه در سال۱۳۴۱، دو شماره را به‌سردبیریِ جلال درآورد». سازندگی، ۱۳دی۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۲۵تیر۱۳۹۸.