حسین‌قلی مستعان: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌ادبیات
پرش به ناوبری پرش به جستجو
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
چری (بحث | مشارکت‌ها)
۵۰۲ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
Karbar1 (بحث | مشارکت‌ها)
۸۱ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
|نام = حسین‌قلی مستعان
|نام       = حسین‌قلی مستعان
|تصویر = Mostaaan111.jpg
|تصویر   = Moostaan.png
|توضیح تصویر = '''«کوشیده‌ام تا همچون یک وقایع‌نگار دقیق یا یک آیینهٔ صیقلی{{سخ}}گزارشگر و نمایشگر راستین حوادث و چهره‌ها و زشتی‌ها و زیبایی‌های جامعه{{سخ}}و خصوصیات و ریزه‌کاری‌های عصر خود باشم.»'''<ref name=''بهزادی''>{{پک|بهزادی|۱۳۷۶|ک= شبه خاطرات|ج= ۱|ص= ۵۳۹ تا ۵۵۳}}</ref>
|توضیح تصویر       = زنده‌ام برای نوشتن
|نام اصلی = مستعان السلطان بن غلامحسین مستعان هوشی دریان<ref name=''آژند''>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آژند|عنوان= پا به پای پاورقی‌نویسان ایران مستعان، حسینقلی (مستعان السلطان بن غلامحسین مستعان هوشی دریان)|ژورنال= ادبیات داستانی|شماره= ۵۲|صفحات=۱۵۳ تا ۱۵۸}}</ref>
|نام اصلی = مستعان‌السلطان‌بن‌غلام‌حسین مستعان هوشی‌دریان<ref name='آژند'>{{یادکرد ژورنال|عنوان= پابه‌پای پاورقی‌نویسان ایران|ژورنال= ادبیات داستانی|شماره= ۵۲|صفحات= ۱۵۳تا۱۵۸}}</ref>
|زمینه فعالیت = داستان‌نویسی‌، ترجمه، شعر و ترانه‌سرایی، نمایشنامه‌نویسی و روزنامه‌نگاری<ref name=''اتحاد''>{{پک|اتحاد|۱۳۸۷|ک= پژوهشگران معاصر ایران|ج= ۶|ص= ۶۵۸ تا ۶۷۰}}</ref>
|زمینه فعالیت         = نویسندگی، ترجمه و سرایش<ref name='اتحاد'>{{پک|اتحاد|۱۳۸۷|ک= پژوهشگران معاصر ایران|ج= ۶|ص= ۶۵۸تا۶۷۰}}</ref>
|ملیت =  
|ملیت       =  
|تاریخ تولد = ۱۲۸۳ شمسی<ref name= ''بهزادی''/>
|تاریخ تولد     = ۱۲۸۳شمسی<ref name= 'بهزادی'/>
|محل تولد = تهران<ref name= ''بهزادی''/>
|محل تولد     = تهران<ref name= 'بهزادی'/>
|والدین = غلامحسین مستعان<ref name= ''آژند''/>
|والدین           = غلام‌حسین مستعان<ref name= 'آژند'/>
|تاریخ مرگ = ۱۵ اسفند ۱۳۶۱<ref name= ''بهزادی''/> و به روایتی دیگر، ۱۳۶۲<ref name= ''آژند''/>
|تاریخ مرگ       = ۱۵اسفند۱۳۶۱<ref name= 'بهزادی'/>{{سخ}}و به‌روایتی دیگر، ۱۳۶۲<ref name= 'آژند'/>
|محل مرگ = تهران<ref name= ''بهزادی''/>
|محل مرگ     = تهران<ref name= 'بهزادی'/>
|علت مرگ =
|علت مرگ       =
|آخرین محل زندگی =  
|آخرین محل زندگی     =  
|مختصات محل زندگی =
|مختصات محل زندگی     =
|مدفن         =  
|مدفن       = تهران
|تقارن زندگی با نظام‌های سیاسی=  
|تقارن زندگی با نظام‌های سیاسی=  
|اتفاقات مهم =  
|اتفاقات مهم       =  
|نام‌های دیگر =  
|نام‌های دیگر       =  
|لقب = ح. م. حمید، حبیب، انوشه، مولوی و ...<ref name= ''بهزادی''/>
|لقب     = ح.م.حمید، حبیب، انوشه، مولوی و...<ref name= 'بهزادی'/>
|بنیانگذار =  
|بنیانگذار       =  
|پیشه = داستان‌نویس، مترجم، شاعر، نمایشنامه‌نویس و روزنامه‌نگار<ref name= ''اتحاد''/>
|پیشه           = داستان‌ و نمایشنامه‌نویس، مترجم، شاعر و روزنامه‌نگار<ref name= 'اتحاد'/>
|سال‌های نویسندگی = ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷<ref name= ''بهزادی''/>
|سال‌های نویسندگی = ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷<ref name= 'بهزادی'/>
|سبک نوشتاری = پاورقی‌نویسی<ref name= ''بهزادی''/>
|سبک نوشتاری     = پاورقی‌نویسی<ref name= 'بهزادی'/>
|کتاب‌ها = شهرآشوب، آفت، رابعه، ترجمه‌ٔ «بینوایان» ویکتور هوگو و ...<ref name= ''اتحاد''/>
|کتاب‌ها               = شهرآشوب، آفت، رابعه، ترجمه‌ٔ «بینوایان» و...<ref name= 'اتحاد'/>
|مقاله‌ها         =
|مقاله‌ها       =
|نمایشنامه‌ها = هالو، عروس مرمرالملوک، شوهرهای مریم‌خانم و ...<ref name= ''بهزادی''/>
|نمایشنامه‌ها     = هالو، عروس مرمرالملوک، شوهرهای مریم‌خانم و...<ref name= 'بهزادی'/>
|فیلم‌نامه‌ها =  
|فیلم‌نامه‌ها       =  
|دیوان اشعار =
|دیوان اشعار       =
|تخلص =  
|تخلص               =  
|فیلم ساخته براساس اثر =  
|فیلم ساخته براساس اثر=  
|همسر = ماه‌طلعت پسیان<ref name= ''بهزادی''/>
|همسر     = ماه‌طلعت پسیان<ref name= 'بهزادی'/>
|شریک زندگی =
|شریک زندگی       =
|فرزندان = گلاب آدینه<ref name= ''گلاب''>{{یادکرد وب|نشانی= https://vista.ir/article/216838/%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87|عنوان= زندگینامهٔ گلاب آدینه}}</ref>
|فرزندان   = گلاب (آدینه)<ref name= 'گلاب'>{{یادکرد وب|نشانی= https://vista.ir/article/216838/%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87|عنوان= زندگی‌نامهٔ گلاب آدینه}}</ref>
|تحصیلات                 = دبیرستان دارالفنون و مدرسهٔ علوم سیاسی<ref name= ''بهزادی''/>
|تحصیلات               = دبیرستان [[دارالفنون]] و مدرسهٔ علوم‌سیاسی<ref name= 'بهزادی'/>
|دانشگاه =
|دانشگاه       =
|حوزه =  
|حوزه         =  
|شاگرد =
|شاگرد         =
|استاد =  
|استاد       =  
|علت شهرت =  
|علت شهرت       =  
|تأثیرگذاشته بر =  
|تأثیرگذاشته بر       =  
|تأثیرپذیرفته از =
|تأثیرپذیرفته از     =
|وب‌گاه =  
|وب‌گاه       =  
|imdb_id =
|imdb_id       =
|soure_id       =
|soure_id     =
|جوایز سیمرغ بلورین =
|جوایز       =  
|جوایز جشن سینمای ایران =
|گفتاورد       =
|جوایز حافظ =
|امضا               =
|جوایز =  
|گفتاورد         =
|امضا                 =
}}
}}
[[پرونده:Mos.hos.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>مرد هزار قصه در اواخر قصهٔ زندگی<center/>]]
[[پرونده:Mos.hos.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>''مرد هزار قصه در اواخر قصهٔ زندگی''<center/>]]
[[پرونده:Mostttaaan.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>زنده‌ام برای نوشتن<center/>]]
[[پرونده:Pavaraghinevis.gif|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>''تعدادی از پاورقی‌نویسان سرشناس مطبوعات''<center/>]]
[[پرونده:Pavaraghinevis.gif|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>تعدادی از پاورقی‌نویسان سرشناس مطبوعات<center/>]]
[[پرونده:Hosseingholi Mostaan.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>''سال‌ها یکه‌تاز میدان ادبیات عامه‌پسند''<center/>]]
[[پرونده:Hosseingholi Mostaan.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>سال‌ها یکه‌تاز میدان ادبیات عامه‌پسند بود.<center/>]]
[[پرونده:Unnamedgolab.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>''«گلاب «آدینه» شد با مخالفت پدر در ورود به سینما''<center/>]]
[[پرونده:Unnamedgolab.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>مخالفت مستعان با ورود دخترش به سینما،{{سخ}}«گلاب مستعان» را «گلاب آدینه» کرد.<center/>]]
''حسین‌قلی مستعان'' ملقب به ''ح.م.حمید'' نخستین پاورقی‌نویس حرفه‌ای، پیشتاز داستان‌های عامه‌پسند، روزنامه‌نگار، مترجم، شاعر و ترانه‌سرا و نیز نمایشنامه‌نویس بود.<ref name= 'اتحاد'/>
'''حسین‌قلی مستعان''' ملقب به '''ح. م. حمید'''، نویسنده، مترجم، شاعر، نمایشنامه‌نویس، ترانه‌سرا و روزنامه‌نگار بود.<ref name= ''اتحاد''/>
<center>* * * * * </center>
<center>* * * * * </center>
مستعان نخستین خبرنگار عکاس ایرانی و نخستین پاورقی‌نویس حرفه‌ای ایرانی بود. زبان‌هایی را، کم و بیش، می‌دانست که به ترتیب میزان آشنایی عبارت بودند از: عربی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی، ترکی، روسی، ایتالیایی، اسپانیایی و چینی. او سال‌ها یکه‌تاز میدان ادبیات عامه‌پسند بود و شور و حال رمانتیک نسلی را بازتاب می‌داد که با شگفتی به قصه روی آورده بودند. اغلب آثار مستعان، بارها تجدید چاپ شدند اما نام واقعی او برای اکثر خوانندگان بی‌شمارش ناشناخته ماند.<ref name= ''اتحاد''/> داستان‌هایش را با نام‌های مستعار '''حبیب'''، '''انوشه''' و '''یکی از نویسندگان''' در مجله‌ها منتشر می‌کرد و اشعارش نیز با نام‌های مستعار مختلف از جمله «مولوی» در مجلات چاپ می‌شدند.<ref name= ''بهزادی''/>{{سخ}}
مستعان نخستین خبرنگار عکاس ایرانی و مؤسس اولین مجلهٔ مصور مدرن بود. زبان‌های گوناگونی را کم‌وبیش، می‌دانست: عربی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی، ترکی، روسی، ایتالیایی، اسپانیایی و چینی. او سال‌ها یکه‌تاز میدان ادبیات عامه‌پسند بود و شوروحال رمانتیک نسلی را بازتاب می‌داد که با شگفتی به قصه روی آورده بودند. اغلب آثار مستعان، بارها تجدیدچاپ شد؛ اما نام واقعی او برای اکثر خوانندگان ناشناخته ماند.<ref name= 'اتحاد'/> داستان‌هایش را با نام‌های مستعار ''حبیب''، ''انوشه''، ''یکی از نویسندگان'' و... و اشعارش را با نام‌هایی چون «مولوی» در مجله‌ها منتشر می‌کرد.<ref name= 'بهزادی'/>{{سخ}}
در عالم ادب و هنر کم پیش می‌آید که هنرمندی وقتی شهرتش را از دست داد، در طول زندگانی، موفق شود بار دیگر آن را به دست آورد؛ مستعان از کسانی بود که این بخت را داشت که طعم شهرت و محبوبیت را چند بار بچشد. در سال‌های قبل از شهریور ۱۳۲۰ که کتاب‌ّهای سیاسی، فلسفی و اجتماعی منتشر نمی‌شد، مردم به مطالعهٔ کتاب‌های عشقی و پلیسی روی آورده بودند. مستعان، در آن سال‌ها، شهرتی هم‌سنگ شهرت هنرپیشه‌های سینما در سال‌های بعد پیدا کرده بود. در آن زمان کمتر کسی بود که سواد داشته باشد و اهل مطالعه باشد ولی کتاب‌های مستعان را نخواند و دربارهٔ آنها بحث نکند.<ref name= ''بهزادی''/>{{سخ}}
در عالم ادب‌وهنر کم پیش می‌آید که وقتی هنرمندی شهرتش را از دست داد، باز موفق شود آن را به‌دست آورد. مستعان از کسانی بود که این بخت را یافت تا طعم شهرت و محبوبیت را چند بار بچشد. در سال‌های قبل از شهریور۱۳۲۰ که کتاب‌های سیاسی، فلسفی و اجتماعی منتشر نمی‌شد مردم به مطالعهٔ کتاب‌های عشقی و پلیسی روی آورده بودند. مستعان، در آن سال‌ها شهرتی هم‌سنگ شهرت هنرپیشه‌های سینما در سال‌های بعد پیدا کرده بود. در آن زمان کمتر باسواد و اهل مطالعه بود که آثار مستعان را نخواند و دربارهٔ آن‌ها بحث نکند.<ref name= 'بهزادی'/>{{سخ}}
مستعان نویسنده‌ای منظم، دقیق و پرکار بود. نثری درست، روان و شیرین داشت که حتی مخالفانش نیز نمی‌توانستند منکر آن شوند. بر خلاف بسیاری از نویسندگان که نخواندن نوشته‌های دیگران را افتخاری برای خود می‌شمردند، او قصه‌های تمام مجله‌ها را می‌خواند. او تخیلی قوی داشت و تمام وقتش صرف مطالعه، تفکر و نوشتن می‌شد. او بدون وقفه پنجاه‌وهفت سال قلم زد؛ از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷؛ گاهی در اوج بود و گاهی هم در نشیب، ولی همیشه به کاری که می‌کرد اعتقاد داشت.<ref name= ''بهزادی''/>
مستعان نویسنده‌ای منظم، دقیق و پرکار بود. نثری درست، روان و شیرین داشت که حتی مخالفانش نیز نمی‌توانستند منکر آن شوند. برخلاف بسیاری از نویسندگان که نخواندن نوشته‌های دیگران را افتخاری برای خود می‌شمردند او قصه‌های تمام مجله‌ها را می‌خواند. مستعان تخیلی قوی داشت و تمام وقتش صرف مطالعه، تفکر و نوشتن می‌شد. او بدون وقفه ۵۷ سال قلم زد؛ از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷. گاهی در فراز بود و گاهی در نشیب، ولی همیشه به کاری که می‌کرد اعتقاد داشت.<ref name= 'بهزادی'/>


==از میان یادها==
==از میان یادها==
===تیشه‌ٔ جامانده<ref name= ''آژند''/>===
===تیشه‌ٔ جامانده<ref name= 'آژند'/>===
مستعان دربارهٔ پاورقی‌های متعددی که در مجلات می‌نوشت می‌گوید:{{سخ}}
مستعان دربارهٔ پاورقی‌های متعددی که در مجلات می‌نوشت می‌گوید:
:<font color=DarkBlue>گاه می‌شد که مجبور بودم پنج یا شش داستان را همزمان ادامه دهم. دشوارترین کار، جلوگیری از مخلوط شدن شخصیت‌ها و ماجراها بود. با این حال تنها در یک مورد اشتباه کردم و آن زمانی بود که یکی از شخصیت‌های «رابعه» کسی را با یک تیشه کشته بود و تیشه را در چاه افکنده بود. اما هفتهٔ بعد همان شخصیت را می‌دیدیم که همان تیشه را در دست دارد. صدها نامه و تلفن خوانندگان مرا از این اشتباه آگاه کرد.</font>
:<font color=DarkBlue>گاه می‌شد که مجبور بودم پنج یا شش داستان را هم‌زمان ادامه دهم. دشوارترین کار، مراقبت از مخلوط‌نشدن شخصیت‌ها و ماجراها بود. بااین‌حال یک بار اشتباه کردم و آن زمانی بود که یکی از شخصیت‌های «رابعه» کسی را با یک تیشه کشته بود و تیشه را در چاه افکنده بود و هفتهٔ بعد همان شخصیت را می‌دیدیم که همان تیشه را در دست دارد. صدها نامه و تلفن خوانندگان مرا از این اشتباه آگاه کرد.</font>
 
 
===سر پیری و معرکه‌گیری<ref name= ''بهزادی''/>===
===دیدار با شه‌دخت‌ها<ref name= 'بهزادی'/>===
مستعان در ۷۴ سالگی دل به دختری چهارده‌ساله بست. دختر برای آموختن نویسندگی نزد او رفته بود. ۳ سال از تدریس گذشت. نه دختر نویسنده شد نه دل نویسنده آرام گرفت. همسر نخستین نویسنده، که مادر فرزندان او بود و به دلدادگی‌های شوهرش عادت داشت، برای چندمین بار رضایت به ازدواج شوهرش داد.{{سخ}}
روزی مستعان برای تماشای فیلمی به سینما میهن در چهارراه حسن‌آباد رفته بود. متوجه شد که دو خانم جوان او را به‌هم نشان می‌دهند و درباره‌اش صحبت می‌کنند. وقتی فیلم تمام شد آن دو به‌طرف مستعان رفتند و خودشان را معرفی کردند:
زن جوان در آغاز از اینکه همسر نویسندهٔ مشهوری شده، شاد بود و در آسمان‌ها پرواز می‌کرد. اما کم‌کم حقایق روشن شد. وقتی اسم همسرش را می‌گفت، جوان‌ها او را نمی‌شناختند و پیرها هم او را دختر یا نوهٔ نویسنده می‌پنداشتند. این حرف‌ها زن جوان را متوجه اختلاف سن‌شان می‌کرد. نویسنده بارها با او از دورانی سخن گفته بود که هر روز آدم‌های مختلف از مجله‌های مختلف با پاکت‌های پر از پول می‌آمدند، پاکت‌ها را داده و قصه‌ها را می‌گرفتند. اما حالا اگر کسی در خانه را می‌زد، برای گرفتن پول بود نه دادن پول؛ کرایه خانه، پول آب، برق، تلفن و... .{{سخ}}
:ما شه‌دخت‌شمس پهلوی و مه‌دخت‌اشرف پهلوی هستیم. شما آقای مستعان هستید. این طور نیست؟ خیلی خوش‌وقتیم با شما از نزدیک آشنا شدیم. آیا ممکن است بگویید کتاب آیندهٔ شما چه نام دارد و موضوعش چیست؟{{سخ}}
نویسنده کم‌کم دچار اوهام شد. خیالبافی‌های او که در گذشته برای داستان‌پردازی بود، حالا به زندگی واقعی راه یافته بود. یک روز از فکرش گذشت که اگر روزگاری قصه‌های شیرین می‌نوشت، شاید به خاطر سحرخیزی‌هایش بود، به یاد آن روزهایی که در زمستان یخ حوض را می‌شکست و در آب سرد غوطه‌ور می‌شد، یک روز صبح زمستان این کار را کرد؛ نتیجهٔ آن تب شدید و عوارض آن هذیان و اوهام بود. می‌گفت:{{سخ}}
مستعان که با مشاهدهٔ مأموران محافظ، آن‌ها را شناخته بود جواب داد:
:اگر موضوعش را بگویم لطفش از بین می‌رود. دربارهٔ نامش هم هنوز تصمیم نگرفته‌ام. اگر چند روز دیگر صبر کنید آن را هم خواهید دانست.
 
===متخصص هیپنوتیزم<ref name= 'بهزادی'/>===
علی بهزادی، مدیر مجلهٔ «[[سپیدوسیاه]]»، در سفرِ تعدادی از روزنامه‌نویسان به کشورهای اسکاندیناوی همراه مستعان بود. در این سفر حین بازدید از باغ‌وحش کپنهاگ، مستعان دست بهزادی را می‌گیرد و او را کنار می‌کشد:
:کمی صبر کن بقیه بروند. می‌خواهم یک صحنه جالب به تو نشان بدهم.{{سخ}}
مستعان شیری را به بهزادی نشان می‌دهد:
:من الان این شیر را هیپنوتیزم می‌کنم طوری‌که مثل یک بره رام شود و هرچه بگویم اطاعت کند.{{سخ}}
مستعان درحال خیره‌شدن به چشمان شیر آرام‌آرام جلو می‌رود تااینکه فاصله‌اش با قفس شیر به کمتر از نیم متر می‌رسد. ناگهان شیر سرش را چرخانده و نعرهٔ بلندی می‌کشد؛ طوری‌که مستعان و بهزادی بی‌اراده قدمی به عقب می‌روند. مستعان این غرش را «آخرین نیروی مقاومت شیر» تعبیر کرده و دوباره با اعتمادبه‌نفس بیشتر، حالت هیپنوتیزم‌کردن به خود می‌گیرد. این بار، شیر صاعقه‌وار به طرف نرده‌ها می‌پرد و دستش را به‌سمت او حواله می‌کند. همه می‌ترسند جز مستعان که هنوز هم امیدوار به هیپنوتیزم‌کردن است. بالاخره در آن روز هیپنوتیزم شیر عملی نمی‌شود؛ اما از بهزادی قول می‌گیرد که یک روز دیگر شاهد هنرنمایی او باشد. ادامهٔ ماجرا از زبان بهزادی:
:<font color=DarkGreen>مدتی بعد مستعان به من زنگ زد. تصور می‌کردم با شروع همکاری قرارمان را از یاد برده باشد؛ اما این طور نبود. گفت باغ‌وحش تهران دو شیر قوی‌هیکل و درنده آورده و او آماده است که آن‌ها را هیپنوتیزم کند؛ چون قول داده بودم، پیشنهادش را پذیرفتم. باهم به باغ‌وحش رفتیم. ساعتی بعد که از آنجا بیرون آمدیم، بین ما قراردادی برای همکاری منعقد شده بود. قرار ما این بود که او هفته‌ای دو داستان، یکی کوتاه و دیگری دنباله‌دار در «سپیدوسیاه» بنویسد. آن روز مستعان به‌جای شیرها مرا هیپنوتیزم کرده بود.</font>
 
===مستعان و تهران‌مصور===
سال‌های آخر دههٔ بیست، مجلهٔ «تهران‌مصور» اندک‌اندک جای خود را در میان مجلات معتبر باز می‌کرد. این مجله به‌مدیریت احمد دهقان منتشر می‌شد؛ اما آنچه «تهران‌مصور» را در حرکت اول جلو آورد انتشار اولین پاورقیِ سیاسی‌جنجالی بود. «من جاسوس شوروی در ایران بودم» به‌قلم کریم روشنیان عضو پیشین کمیتهٔ شهرستان حزب تودهٔ ایران آن پاورقی را می‌نوشت. او از حزب توده بریده و بعد از وقایع آذربایجان به افشای روابط حزب توده، فرقهٔ دموکرات آذربایجان، ک.گ.ب. و شوروی می‌پرداخت. صحت و سقم مطالب روشنیان هنوز هم معلوم نیست؛ اما تأثیر این پاورقی در تیراژ «تهران‌مصور» انکارناپذیر است. دو پاورقی‌نویس دیگر به نام‌های علی جلالی و فرخ کیوانی نیز این مجله را یاری می‌دادند. با ورود حسین‌قلی مستعان در صحنهٔ «تهران‌مصور»، عصر حضور پاورقی مجله‌ای در معنایی که حداقل بیست سال دوام آورد، آغاز شد. مستعان با پاورقی‌های «بی‌عرضه»، «شهرآشوب»، «رابعه» و «آفت» 'تهران‌مصور' را به‌صورت اولین مجلهٔ هفتگی تهران درآور طوری که ترور احمد دهقان، کوچکترین تأثیری در ادامهٔ حیات آن نگذاشت.<ref>{{یادکرد ژورنال|عنوان= درآمدی بر مقولهٔ پاورقی‌نویسی در ایران|ژورنال= ایران‌شناسی|شماره= ۴|صفحات= ۷۱۶تا۷۳۳}}</ref>{{سخ}}
مستعان بعد از سال‌ها همکاری با «تهران‌مصور» کاملاً ناگهانی همکاری‌اش را قطع کرد و پاورقی «توفاهی» را به مجله‌ای دیگر برد. بعدها مهندس والا مدیر «تهران‌مصور» اذعان کرد ضربه‌ای که رفتن مستعان به مجله وارد کرد هرگز جبران نشد.<ref name= 'بهزادی'/>
 
===«شوریده» را من سرودم نه مولانا<ref name= 'اتحاد'/>===
{{گفتاورد تزیینی|در سال۱۳۱۸ یکی از مثنوی‌ها(ی خودم) را در داستان «شوریده» که ماجرایی از دوران اقامت کوتاهم در قم بود، آوردم که همان قطعهٔ «عشق خوبان» بود با مطلع:
{{شعر|نستعلیق|سبک=color:green}}
{{ب|''راست گفتی عشق خوبان آتش است''|''سخت می‌سوزاند اما دلکش است''}}
{{پایان شعر}}{{سخ}}
دو سال بعد، آقای احسنی خوش‌نویس، این قطعه را با خط خوش نوشت و کلیشهٔ آن در مجلهٔ «ترقی» چاپ شد با نسبت‌دادن شعر به مولانا جلال‌الدین. من شرحی در مجله نوشتم که این اشتباه شایسته نیست و مقام مولانا بسی بالاتر از آن است که شعر من به او نسبت داده شود؛ اما کسانی که بعد از دیدن آن شعر در مجله اتفاقاً جواب مرا در شمارهٔ بعدی ندیدند در اشتباه خود ماندند و این مثنوی را از مولانا دانستند. چندی بعد، همین قطعهٔ «عشق خوبان» از تلویزیون به نام مولوی اجرا شد و پس از اعتراض من تلویزیون اشتباه خود را اصلاح کرد و  بار دیگر که برنامه‌ای از این قطعه برای تلویزیون ساخته شد از من توضیحی خواستند و پس از آن چند قطعهٔ دیگر نیز از همان مثنوی‌های قدیم من در برنامهٔ موسیقی هنرهای زیبای تلویزیون اجرا شد.}}
 
===نویسندهٔ خوش‌بین، نویسندهٔ بدبین===
سال‌ها پیش، در یکی از مجلات تهران، تحت عنوان «نویسندهٔ خوش‌بین و نویسندهٔ بدبین» مقاله‌ای دربارهٔ [[صادق هدایت]] و حسین‌قلی مستعان به‌چاپ رسید.<ref name='نیوگراپ'>{{یادکرد ژورنال|عنوان= خیابان نیوگراپ|ژورنال= کلک|شماره= ۲۵و۲۶|صفحات=۲۱۱تا۲۱۵}}</ref>{{سخ}}
مستعان که روزگاری نویسندهٔ روز تهران بود و ته‌نشین شهرت او آن‌قدر دوام داشت که بعد از وقایع ۲۸مرداد، مدیران و سردبیران مجله‌های آن دوره، برای چاپ اثری از او به‌صورت پاورقی در مجلهٔ خود، به در خانه‌اش رفتند و چون به تیراژ خود اهمیت می‌دادند، همهٔ شرایط او را پذیرفتند؛ و هدایت که «شین پرتو» عضو وزارت امورخارجهٔ ایران، در سال۱۳۱۵ شمسی وقتی عازم ماموریت اداری هند می‌شود، در گفت‌وگویی با اسماعیل جمشیدی می‌گوید:
:<font color=DarkGreen>«دست این پسرهٔ لوس و ننر یعنی صادق خان را که از زندگی در تهران دل‌مرده شده بود گرفتم و با خودم به بمبئی بردم. آنجا ماشین تحریری قراضه در اختیارش گذاشتم تا پسره «بوف کور»ش را استنسیل کند و بتواند در ۳۰تا۴۰ نسخهٔ پلی‌کپی‌شده تکثیر کند و با پخش آن نزد این و آن، عده‌ای را بترساند»!<ref name= 'نیوگراپ'/></font>{{سخ}}
اثری که تا مدت‌ها هیچ ناشری حاضر به چاپ آن نشده بود، بعدها، به‌ادعای عبدالرحیم جعفری مدیر انتشارات امیرکبیر، تا سال۱۳۵۷ نزدیک یک میلیون نسخه از آن فروش رفت.<ref name= 'نیوگراپ'/>{{سخ}}
در مقالهٔ مذکور به این نکته توجه شده بود که این هر دو نویسندهٔ ایرانی به‌نحوی خانه‌خراب شدند. هدایت در دیار غربت به زندگی خود خاتمه داد درحالی‌که شهرت قابل قبولی در داخل و خارج کشور یافته بود. بعدها شهبانوی پهلوی می‌خواست خانهٔ پدری او را به‌سبک خانهٔ داستایفسکی، موزه کند. اما بعد از انقلاب، فکر ساختن موزه فراموش شد و خانهٔ پدری این نویسندهٔ جهانی‌شدهٔ معاصر تبدیل به مهدکودک شد! «مهدکودک صادقیه» به‌جای «موزهٔ صادق هدایت.»<ref name= 'نیوگراپ'/>{{سخ}}
مستعان هم در همان دههٔ پنجاه یک بار خانه‌اش به حراج بانک گذاشته شد. او دیگر پول‌ساز نبود و در مجلات پاورقی‌هایش را نمی‌خواستند. او چند سال بعد از انقلاب در تهران بر اثر کهولت درگذشت. نویسندهٔ خوش‌بین در شرایطی با زندگی وداع گفت که هیچ جا اسمش سر زبان‌ها نبود، حتی همان مطبوعاتی که عمری آثار او را پشتوانهٔ تیراژشان کرده بودند و به او «استاد، استاد» می‌گفتند از چاپ خبر و گزارش مرگ او اکراه داشتند.<ref name= 'نیوگراپ'/>{{سخ}}
در جهان سوم، نویسندگان و روشن‌فکران غالباً نخستین قربانیان تحولات سیاسی بوده‌اند. اما آیا این سرنوشت همهٔ نویسندگان جهان سوم است؟<ref name= 'نیوگراپ'/>
===سر پیری و معرکه‌گیری<ref name= 'بهزادی'/>===
مستعان در ۷۴سالگی دل به دختری ۱۴ساله بست. دختر برای آموختن نویسندگی نزد او رفته بود. ۳ سال از تدریس گذشت. نه دختر نویسنده شد نه دل نویسنده آرام گرفت. همسر نخستین نویسنده، که مادر فرزندان او بود و به دلدادگی‌های شوهرش عادت داشت، برای چندمین بار رضایت به ازدواج شوهرش داد.{{سخ}}
زن جوان در آغاز از اینکه همسر نویسندهٔ مشهوری شده، شاد بود و در آسمان‌ها پرواز می‌کرد. اما کم‌کم حقایق روشن شد. وقتی اسم همسرش را می‌گفت، جوان‌ها او را نمی‌شناختند و پیرها هم او را دختر یا نوهٔ نویسنده می‌پنداشتند. این حرف‌ها زن جوان را متوجه اختلاف سن‌شان می‌کرد. نویسنده بارها با او از دورانی سخن گفته بود که هر روز آدم‌های مختلف از مجله‌های مختلف با پاکت‌های پر از پول می‌آمدند، پاکت‌ها را داده و قصه‌ها را می‌گرفتند. اما حالا اگر کسی در خانه را می‌زد برای گرفتن پول بود نه دادن پول؛ کرایه خانه، پول آب، برق، تلفن و... .{{سخ}}
نویسنده کم‌کم دچار اوهام شد. خیال‌بافی‌های او که در گذشته برای داستان‌پردازی بود حالا به زندگی واقعی راه یافته بود. روزی از فکرش گذشت که اگر روزگاری قصه‌های شیرین می‌نوشت، شاید به‌دلیل سحرخیزی‌هایش بود. به یاد آن روزهایی که در زمستان یخ حوض را می‌شکست و در آب سرد غوطه‌ور می‌شد یک صبح زمستان این کار را کرد؛ نتیجهٔ آن تب شدید و عوارض آن هذیان و اوهام بود. می‌گفت:
:<font color=DarkBlue>«امروز رابعه، آقابالاخان و حمویه به دیدارم می‌آیند. وسایل پذیرایی را آماده کن.»</font>{{سخ}}
:<font color=DarkBlue>«امروز رابعه، آقابالاخان و حمویه به دیدارم می‌آیند. وسایل پذیرایی را آماده کن.»</font>{{سخ}}
مستعان با پیانو آشنایی داشت و باخ را می‌شناخت. می‌گفت:{{سخ}}
مستعان با پیانو آشنایی داشت و باخ را می‌شناخت. می‌گفت:
:<font color=DarkBlue>«دیروز باخ به من تلفن کرد. مدتی با هم صحبت کردیم...»</font>{{سخ}}
:<font color=DarkBlue>«دیروز باخ به من تلفن کرد. مدتی با هم صحبت کردیم...»</font>{{سخ}}
یا می‌گفت:{{سخ}}
یا می‌گفت:
:<font color=DarkBlue>«ویکتور هوگو به دیدار من آمد. گفت آمده‌ام از تو به خاطر ترجمهٔ خوبی که از «له میزرابل» کرده‌ای تشکر کنم.»</font>{{سخ}}
:<font color=DarkBlue>«ویکتور هوگو به دیدار من آمد. گفت آمده‌ام از تو بابت ترجمهٔ خوبی که از «له میزرابل» کرده‌ای تشکر کنم.»</font>{{سخ}}
زن جوان این کارها را صحنه‌سازی می‌پنداشت و ادعا می‌کرد این کارها را برای سرگرمی او می‌کند؛ اما چندی بعد از بروز این اوهام و هذیان‌ها، دوران زندگی نویسنده هم به سر آمد.
زن جوان این کارها را صحنه‌سازی می‌پنداشت و ادعا می‌کرد این کارها را برای سرگرمی او می‌کند؛ اما چندی بعد از بروز این اوهام و هذیان‌ها، دوران زندگی نویسنده هم به‌سر آمد.
===استاد===
===شاگرد===
=== مردم===
===ده تا بیست مطلب از مجلات دورهٔ خود===
===دشمنی===
===دوستی===
===قهر===
===آشتی‌ها===
===نگرفتن جوایز===
===حرفی که هنگام گرفتن جایزه زده است===
===مذهب و ارتباط با خدا===
===عصبانیت، ترک مجلس، مهمانی‌ها، برنامه‌ها، استعفا و مشابه آن===
===نحوهٔ مرگ، بازتاب خبر مرگ در روزنامه‌ها و مجلات و نمونه‌هایی از آن===
===دارایی===
===برخی خاله‌زنکی‌های شیرین (اشک‌ها و لبخندها)===
===شکایت‌هایی از دیگران کرده به محاکم و شکایت‌هایی که از او شده===
===مشهور ممیزی===
===مربوط به مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و حضور رادیو یا تلویزیون یا فضای مجازی همراه ارايه نمونه‌هایی از آن برای بخش شنیداری و تصویری===
===عکس سنگ‌قبر و تشییع جنازه و جزيیات آن===
===خاطره‌های مرتبط و نکته‌دار دیگر===


==زندگی و یادگار==
==زندگی و یادگار==
===مستعان در گذار روزگاران===
===مستعان در گذار روزگاران===
* ۱۲۸۳: تولد در تهران<ref name= ''بهزادی''/>
* ''۱۲۸۳'': تولد در تهران<ref name= 'بهزادی'/>
* ۱۲۸۷: شروع تحصیلات در مکتب‌خانه و آموختن زبان عربی و فرانسه<ref name= ''آژند''/>
* ''۱۲۸۷'': شروع تحصیلات در مکتب‌خانه و آموختن زبان عربی و فرانسه<ref name= 'آژند'/>
* ۱۲۸۹ تا ۱۲۹۵: ورود به مدرسهٔ «شرف مظفری» و گذراندن کلاس‌های چهارم تا ششم – گذراندن دورهٔ متوسطه در دبیرستان «دارالفنون»<ref name= ''آژند''/> - تحصیل در مدرسهٔ علوم سیاسی<ref name= ''بهزادی''/>
* ''۱۲۸۹تا۱۲۹۵'': ورود به مدرسهٔ «شرف مظفری» و گذراندن کلاس‌های چهارم تا ششم؛ گذراندن دورهٔ متوسطه در دبیرستان «[[دارالفنون]]»<ref name= 'آژند'/>؛ تحصیل در مدرسهٔ علوم‌سیاسی<ref name= 'بهزادی'/>
* ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰: پدر مستعان که با تحصیل او در دارالفنون مخالف بود، او را از خانه بیرون کرد و مستعان در این سال‌ها زندگی ماجراجویانه‌ای را در خارج از تهران گذراند و به کارهای مختلفی مشغول بود.<ref name= ''آژند''/> - سفرهایی به خارج از ایران<ref name= ''اتحاد''/>
* ''۱۲۹۵تا۱۳۰۰'': پدر مستعان که با تحصیل او در دارالفنون مخالف بود. او را از خانه بیرون کرد و مستعان در این سال‌ها زندگی ماجراجویانه‌ای را در خارج از تهران گذراند و به کارهای مختلفی مشغول بود.<ref name= 'آژند'/>؛ سفرهایی به خارج از ایران<ref name= 'اتحاد'/>
* ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰: بازگشت به خانهٔ پدری – ابتلا به مالاریا – شروع کار روزنامه‌نگاری پس از بهبودی(ابتدا در روزنامه‌های «نسیم شمال»، «رعد» و «اتحاد») – استخدام در روزنامهٔ «ایران»(او در این روزنامه وظایف مختلفی از جمله حسابداری، صندوق‌داری، خبرنگاری، نویسندگی و معاونت سردبیر را تجربه کرد؛ ترجمهٔ آثار نویسندگانی مانند ویکتور هوگو و نوشتن پاورقی‌ها و داستان‌هایی بی‌امضا از دیگر فعالیت‌های او در این دوره بود.)<ref name= ''آژند''/> - انتشار آثاری مانند «افسانه»، «عنتر شجاع عرب»، «علی بابا» و ترجمه‌های «بینوایان» و «یهودی سرگردان»<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۰۰تا۱۳۱۰'': بازگشت به خانهٔ پدری؛ ابتلا به مالاریا؛ شروع کار روزنامه‌نگاری پس از بهبودی(ابتدا در روزنامه‌های «نسیم شمال»، «رعد» و «اتحاد»)؛ استخدام در روزنامهٔ «ایران»(او در این روزنامه وظایف مختلفی چون حسابداری، صندوق‌داری، خبرنگاری، نویسندگی و معاونت سردبیر را تجربه کرد؛ ترجمهٔ آثار نویسندگانی مانند ویکتور هوگو و نوشتن پاورقی‌ها و داستان‌هایی بی‌امضا از دیگر فعالیت‌های او در این دوره بود.)<ref name= 'آژند'/>؛ انتشار آثاری مانند «افسانه»، «عنتر شجاع عرب»، «علی بابا» و ترجمه‌های «بینوایان» و «یهودی سرگردان»<ref name= 'ملی'/>
[[پرونده:Naz-4.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center> از داستان های ح. م. حمید<center/>]]
[[پرونده:Naz-4.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center> از داستان های ح.م.حمید<center/>]]
[[پرونده:Dastanmah.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center> از مجموعه کتاب های ماه<center/>]]
[[پرونده:Dastanmah.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center> از مجموعه کتاب‌های ماه<center/>]]
* ۱۳۱۰: رسیدن مستعان به سردبیری روزنامهٔ «ایران»<ref name= ''آژند''/> - انتشار ترجمهٔ «ثمیله» اثر ژاک گیلمن دوشن<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۱۰'': رسیدن مستعان به سردبیری روزنامهٔ «ایران»<ref name= 'آژند'/>؛ انتشار ترجمهٔ «ثمیله» اثر ژاک گیلمن دوشن<ref name= 'ملی'/>
* ۱۳۱۴: در یک دورهٔ کوتاه، سردبیری روزنامهٔ ایران به «مجید موقر» رسید اما چندی بعد، موقر نقش صاحب امتیاز را پیدا کرد و مستعان مدیر و سردبیر روزنامهٔ ایران و همچنین مجلات «مهر» (بعد از کناره‌گیری [[سعید نفیسی]]<ref name= ''بهزادی''/>) و «مهرگان» شد. - – شروع داستان‌نویسی با نام مستعار «ح. م. حمید» در مجلهٔ مهرگان<ref name= ''آژند''/> - انتشار ترجمهٔ «ماجرای دل» اثر مارسل الن<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۱۴'': در یک دورهٔ کوتاه، سردبیری روزنامهٔ ایران به «مجید موقر» رسید اما چندی بعد، موقر نقش صاحب امتیاز را پیدا کرد و مستعان مدیر و سردبیر روزنامهٔ ایران و همچنین مجلات «مهر» (بعد از کناره‌گیری [[سعید نفیسی]]<ref name= 'بهزادی'/>) و «مهرگان» شد. شروع داستان‌نویسی با نام مستعار «ح.م.حمید» در مجلهٔ مهرگان<ref name= 'آژند'/>؛ انتشار ترجمهٔ «ماجرای دل» اثر مارسل الن<ref name= 'ملی'/>
* ۱۳۱۵: انتشار «اندیشه‌های جوانی» و «ارمغان زندگی»<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۱۵'': انتشار «اندیشه‌های جوانی» و «ارمغان زندگی»<ref name= 'ملی'/>
* ۱۳۱۸: انصراف کوتاه‌مدت از کار روزنامه‌نگاری به خاطر فشار کار و خستگی<ref name= ''آژند''/> - انتشار «نوری» و «آزیتا»<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۱۸'': انصراف کوتاه‌مدت از کار روزنامه‌نگاری به‌دلیل فشار کار و خستگی<ref name= 'آژند'/>؛ انتشار «نوری» و «آزیتا»<ref name= 'ملی'/>
* ۱۳۱۹: بازگشت به کار روزنامه‌نگاری و به دست‌گرفتن ادارهٔ مجلهٔ مهرگان با نام «مهر ایران» - گرفتن امتیاز انتشار مجلهٔ «راهنمای زندگی» که به مدت دو سال منتشر شد.<ref name= ''آژند''/> – آغاز به چاپ کتاب‌های ماه(۲۵ کتاب داستان در ۲۵ ماه)<ref name= ''بهزادی''/>
* ''۱۳۱۹'': بازگشت به کار روزنامه‌نگاری و به‌دست‌گرفتن ادارهٔ مجلهٔ مهرگان با نام «مهر ایران»؛ گرفتن امتیاز انتشار مجلهٔ «راهنمای زندگی» که به‌مدت دو سال منتشر شد.<ref name= 'آژند'/>؛ آغاز به چاپ کتاب‌های ماه (۲۵ کتاب داستان در ۲۵ ماه)<ref name= 'بهزادی'/>
* ۱۳۲۰: [[زین‌العابدین رهنما]]، صاحب‌ امتیاز روزنامهٔ ایران، مدیریت این روزنامه را دوباره به مستعان واگذار کرد (البته این همکاری پس از مدتی از سوی مستعان پایان یافت).<ref name= ''آژند''/>  
* ''۱۳۲۰'': زین‌العابدین رهنما، صاحب‌ امتیاز روزنامهٔ ایران، مدیریت این روزنامه را دوباره به مستعان واگذار کرد (البته این همکاری پس از مدتی از سوی مستعان پایان یافت).<ref name= 'آژند'/>  
* ۱۳۲۱: انتشار نخستین شمارهٔ روزنامهٔ «اخبار» در بهمن‌ ۱۳۲۱ که تا فروردین‌ ۱۳۲۲ به دست مستعان منتشر شد.<ref name= ''آژند''/>  
* ''۱۳۲۱'': انتشار نخستین شمارهٔ روزنامهٔ «اخبار» در بهمن‌۱۳۲۱ که تا فروردین‌۱۳۲۲.<ref name= 'آژند'/>  
* ۱۳۲۲ و ۱۳۲۳: انتشار آثاری مانند «گلی»، «قصهٔ انسانیت» و «نرگس»<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۲۲تا۱۳۲۳'': انتشار آثاری مانند «گلی»، «قصهٔ انسانیت» و «نرگس»<ref name= 'ملی'/>
* ۱۳۲۴  و ۱۳۲۵: انتشار هفته‌نامهٔ «دستور» به مدت کوتاه – انصراف از کار مدیریتی در مطبوعات – شروع داستان‌نویسی برای مجلهٔ «تهران مصور» و بعد از آن، قلم‌زدن در چند مجلهٔ دیگر (امید ایران، فردوسی، اتحاد ملل مجلهٔ رادیو تهران، سپید و سیاه و ...)<ref name= ''بهزادی''/> که به مدت بیش از ده سال طول کشید.<ref name= ''آژند''/>
* ''۱۳۲۴تا۱۳۲۵'': انتشار هفته‌نامهٔ «دستور» به‌مدت کوتاه؛ انصراف از کار مدیریتی در مطبوعات؛ شروع داستان‌نویسی برای مجلهٔ «تهران‌مصور» و بعد از آن، قلم‌زدن در چند مجلهٔ دیگر (امید ایران، فردوسی، اتحاد ملل مجلهٔ رادیو تهران، سپیدوسیاه و...)<ref name= 'بهزادی'/> که به‌مدت بیش از ۱۰ سال طول کشید.<ref name= 'آژند'/>
* ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۶: انتشار داستان‌های «آفت» و «شهرآشوب» در بالغ بر سیصد شمارهٔ مجلهٔ تهران مصور<ref name= ''اتحاد''/>
* ''۱۳۳۰تا۱۳۳۶'': انتشار داستان‌های «آفت» و «شهرآشوب» در بالغ بر سیصد شمارهٔ مجلهٔ تهران‌مصور<ref name= 'اتحاد'/>
* ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۹: انتشار آثاری مانند «دلخسته»، «گناه مقدس»، «آتش به جان شمع فتد» و «مثل خدا که مال همه است»<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۳۰تا۱۳۳۶'': تولد دخترش گلاب که بعد از ورود به سینما به‌دلیل مخالفت پدر با این کار نام‌خانوادگی‌اش را تغییر داد به «آدینه».
* ۱۳۶۰: چندمین ازدواج مستعان در سن ۷۷ سالگی(عروس، دختری ۱۷ ساله و از شاگردان نویسندگی او بود.)<ref name= ''بهزادی''/>
* ''۱۳۳۷تا۱۳۴۹'': انتشار آثاری مانند «دلخسته»، «گناه مقدس»، «آتش به جان شمع فتد» و «مثل خدا که مال همه است»<ref name= 'ملی'/>
* ۱۳۶۱: درگذشت مستعان در ۱۵ اسفندماه<ref name= ''بهزادی''/>
* ''۱۳۶۰'': چندمین ازدواج مستعان در سن ۷۷سالگی(عروس، دختری ۱۷ساله و از شاگردان نویسندگی او بود.)<ref name= 'بهزادی'/>
* دههٔ ۶۰ تا ۸۰: انتشار برخی از آثار مستعان مانند «رابعه»، «اشک دلاوران» و «حمویه» (که قبلا در مجلات منتشر شده بودند) در قالب کتاب<ref name= ''ملی''/>
* ''۱۳۶۱'': درگذشت مستعان در ۱۵اسفندماه<ref name= 'بهزادی'/>
* ''۱۳۶۲تا۱۳۸۰'': انتشار برخی از آثار مستعان مانند «رابعه»، «اشک دلاوران» و «حمویه» (که قبلا در مجلات منتشر شده بودند) در قالب کتاب<ref name= 'ملی'/>


===زندگی پرفراز و نشیب===
===زندگی پرفراز و نشیب===
====از مکتب‌خانه تا استقلال====
====از مکتب‌خانه تا استقلال====
حسین‌قلی مستعان تحصیلات خود را از چهار‌سالگی در مکتب‌خانه شروع کرد و از همان زمان به تشویق پدرش شروع به آموختن زبان فرانسه و عربی کرد. در شش‌سالگی او را برای تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ «اسلام» فرستادند، اما مستعان قبول نکرد که در کلاس اول تحصیل کند؛ به مدرسهٔ «شرف مظفری» رفت، امتحان داد و در کلاس چهارم مشغول تحصیل شد. او تا کلاس ششم را در همین مدرسه گذراند.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
حسین‌قلی مستعان تحصیلات خود را از چهار‌سالگی در مکتب‌خانه شروع کرد و از همان زمان به تشویق پدرش شروع به آموختن زبان فرانسه و عربی کرد. در شش‌سالگی او را برای تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ «اسلام» فرستادند؛ اما مستعان قبول نکرد که در کلاس اول تحصیل کند؛ به مدرسهٔ «شرف مظفری» رفت، امتحان داد و در کلاس چهارم مشغول تحصیل شد. او تا کلاس ششم را در همین مدرسه گذراند.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
تعصب مذهبی پدر مستعان باعث شد از رفتن پسرش به دارالفنون برای گذراندن دورهٔ متوسطه جلوگیری کند؛ زیرا فکر می‌کرد درس‌خواندن در دارالفنون، او را بی‌دین خواهد کرد. بر خلاف پدر، مادر موافق نظر فرزند بود و برای تحصیل پسرش، پول و لباس و لوازم زندگی مهیا کرد. بعد از پایان تحصیلات متوسطه، یک روز، پدر مستعان در اوج عصبانیت، او را از خانه بیرون کرد. پس از این ماجرا، زندگی مستقل و پر از مشقت مستعان شروع شد. از تهران رفت و چهار پنج سالی را به کارهای مختلف، از پیش‌خدمتی تا روضه‌خوانی، مشغول شد.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
تعصب مذهبی پدر مستعان باعث شد از رفتن پسرش به [[دارالفنون]] برای گذراندن دورهٔ متوسطه جلوگیری کند؛ زیرا فکر می‌کرد درس‌خواندن در دارالفنون، او را بی‌دین خواهد کرد. برخلاف پدر، مادر موافق نظر فرزند بود و برای تحصیل پسرش، پول و لباس و لوازم زندگی مهیا کرد. بعد از پایان تحصیلات متوسطه، یک روز، پدر مستعان در اوج عصبانیت، او را از خانه بیرون کرد. پس از این ماجرا، زندگی مستقل و پر از مشقت مستعان شروع شد. از تهران رفت و چهاریاپنج سالی را به کارهای مختلف، از پیش‌خدمتی تا روضه‌خوانی، مشغول شد.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
 
====آغاز روزنامه‌‌نگاری تا شهرت====
====آغاز روزنامه‌‌نگاری تا شهرت====
مستعان پس از پنج سال، در حالی که به بیماری مالاریا مبتلا شده بود، به خانه بازگشت. او طی مسافرت‌هایش در روزنامه‌نگاری هم تجربیاتی کسب کرده بود و پس از بهبودی به صورت حرفه‌ای وارد این شغل شد. ابتدا در روزنامه‌های «نسیم شمال»، «رعد» و »اتحاد» و از سال ۱۳۰۰ در روزنامهٔ «ایران» مشغول شد. او تمام مراحل روزنامه‌نگاری را –از صندوق‌داری تا سردبیری-  در این روزنامه طی کرد. در همین دوره به نوشتن مقالات گوناگون و ترجمهٔ آثار ادبی مانند «بینوایان» پرداخت و داستان‌ها و پاورقی‌هایی بدون امضا منتشر کرد. او از سال ۱۳۱۰، سردبیر روزنامهٔ ایران بود و بعد از وقفه‌ای در سال ۱۳۱۴، سردبیری مجلات «مهر» و «مهرگان» را نیز علاوه بر روزنامهٔ ایران بر عهده گرفت. داستان‌نویسی مستعان در مجلهٔ مهرگان با نام مستعار «ح. م. حمید» به طور جدی شروع شد.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
مستعان پس از پنج سال، درحالی‌که به بیماری مالاریا مبتلا شده بود به خانه بازگشت. او طی مسافرت‌هایش در روزنامه‌نگاری هم تجربیاتی کسب کرده بود و پس از بهبودی به‌صورت حرفه‌ای وارد این شغل شد. ابتدا در روزنامه‌های «نسیم شمال»، «رعد» و »اتحاد» و از سال۱۳۰۰ در روزنامهٔ «ایران» مشغول شد. او تمام مراحل روزنامه‌نگاری را از صندوق‌داری تا سردبیری، در این روزنامه طی کرد. در همین دوره به نوشتن مقالات گوناگون و ترجمهٔ آثار ادبی مانند «بینوایان» پرداخت و داستان‌ها و پاورقی‌هایی بدون امضا منتشر کرد. او از سال۱۳۱۰، سردبیر روزنامهٔ ایران بود و بعد از وقفه‌ای در سال۱۳۱۴، سردبیری مجلات «مهر» و «مهرگان» را نیز علاوه‌بر روزنامهٔ ایران برعهده گرفت. داستان‌نویسی مستعان در مجلهٔ مهرگان با نام مستعار «ح.م.حمید» به‌طورجدی شروع شد.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
در سال ۱۳۱۸، مستعان بر اثر فشار کاری، مدتی از کار سربیری روزنامه‌ کناره‌گیری کرد و امتیاز مجلهٔ «راهنمای زندگی» را گرفت که حدود دو سال منتشر می‌شد. در اوایل دههٔ ۲۰، مستعان مجددا مدیر روزنامهٔ «مهر ایران» شد که همان روزنامهٔ ایران با عنوانی دیگر بود اما پس از مدتی، با این روزنامه قطع رابطه کرد. مستعان مدتی هم روزنامه‌ٔ «اخبار» و هفته‌نامهٔ «دستور» را منتشر کرد اما از سال ۱۳۲۵ تصمیم گرفت تنها به عنوان داستان‌نویس با مجلات همکاری کند. با مجلهٔ «تهران مصور» بیش از ۱۰ سال همکاری کرد و بعد از آن هم در مجلات دیگری، داستان‌های متعددی منتشر کرد. در روزهایی که تلویزیونی نبود و سینما هنوز گروه‌های کوچکی را جلب می‌کرد، چاپ داستان‌های مستعان در این مجلات ضامن فروش معتبری برای آنها بود. قشری مرکب از هزاران مرد و زن «قصه‌خوان» پدید آمده بود که برای پیگیری حوادث داستان‌ّهای او روزشماری می‌کردند.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
در سال۱۳۱۸، مستعان بر اثر فشار کاری، مدتی از کار سربیری روزنامه‌ کناره‌گیری کرد و امتیاز مجلهٔ «راهنمای زندگی» را گرفت که حدود دو سال منتشر می‌شد. در اوایل دههٔ بیست، مستعان مجددا مدیر روزنامهٔ «مهر ایران» شد که همان روزنامهٔ ایران با عنوانی دیگر بود اما پس از مدتی، با این روزنامه قطع رابطه کرد. مستعان مدتی هم روزنامه‌ٔ «اخبار» و هفته‌نامهٔ «دستور» را منتشر کرد اما از سال۱۳۲۵ تصمیم گرفت تنها به عنوان داستان‌نویس با مجلات همکاری کند. با مجلهٔ «تهران‌مصور» بیش از ۱۰ سال همکاری کرد و بعد از آن هم در مجلات دیگری، داستان‌های متعددی منتشر کرد. در روزهایی که تلویزیونی نبود و سینما هنوز گروه‌های کوچکی را جلب می‌کرد چاپ داستان‌های مستعان در این مجلات ضامن فروش معتبری برای آن‌ها بود. قشری مرکب از هزاران مرد و زن «قصه‌خوان» پدید آمده بود که برای پیگیری حوادث داستان‌ّهای او روزشماری می‌کردند.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
====سکانس آخر====
====سکانس آخر====
سرانجام، فشار‌های روحی قوای مرد هزارقصه را تحلیل برد تا آن که سنگینی بار مشکلات باعث شد زندگی را بدرود گوید. کسانی که در آخرین لحظات قبل از خاکسپاری او را دیدند، نمی‌توانستند در وجود مرد بی‌نهایت لاغری که ریش انبوهی صورتش را پوشانده بود، نویسندهٔ مشهور شهر را بشناسند. او را همچنان که خواسته بود زیر پای مادرش دفن کردند و روی سنگ قبرش نوشتند:{{سخ}}
سرانجام، فشار‌های روحی قوای مرد هزارقصه را تحلیل برد تا آن که سنگینی بار مشکلات باعث شد زندگی را بدرود گوید. کسانی که در آخرین لحظات قبل از خاکسپاری او را دیدند، نمی‌توانستند در وجود مرد بی‌نهایت لاغری که ریش انبوهی صورتش را پوشانده بود نویسندهٔ مشهور شهر را بشناسند. او را همچنان که خواسته بود زیر پای مادرش دفن کردند و روی سنگ قبرش نوشتند:
:'''زیر پای مادرم خفته‌ام که بهشت اینجاست.'''<ref name= ''بهزادی''/>  
:''زیر پای مادرم خفته‌ام که بهشت اینجاست.''<ref name= 'بهزادی'/>


===شخصیت و اندیشه===
===شخصیت و اندیشه===
علی بهزادی در مورد مستعان می‌نویسد:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|نظر علی بهزادی درباب شاکله وجود و تفکر مستعان:
{{گفتاورد تزیینی|به یاد دارم بعد از شهریور ۱۳۲۰ که بحث دربارهٔ تملق‌گویی مطبوعات در دوران ۲۰‌ سالهٔ رضاشاه موضوع روز شده بود، مستعان در مجلهٔ «راهنمای زندگی» نوشت: «من در آن زمان یک سال و نیم مجله منتشر کردم، ولی نه عکسی از رضاشاه چاپ کردم و نه تملق او را گفتم.» راست می‌گفت. او این عادت بی‌اعتنایی نسبت به مقامات را تا آخر عمر حفظ کرد.{{سخ}}
:به یاد دارم بعد از شهریور ۱۳۲۰ که بحث دربارهٔ تملق‌گویی مطبوعات در دوران ۲۰‌سالهٔ رضاشاه موضوع روز شده بود، مستعان در مجلهٔ «راهنمای زندگی» نوشت: «من در آن زمان یک‌سال‌ونیم مجله منتشر کردم، ولی نه عکسی از رضاشاه چاپ کردم و نه تملق او را گفتم.» راست می‌گفت. او این عادت بی‌اعتنایی نسبت به مقامات را تا آخر عمر حفظ کرد.{{سخ}}
مستعان قصه‌های تمام مجله‌ها را می‌خواند. هرگز نشنیدم از نوشته‌ٔ کسی بد بگوید، ولی گاهی ادعا می‌کرد فلان نویسنده مضمون قصه‌اش را –تمام یا قسمتی از قصه را- از فلان داستان او که در فلان تاریخ در فلان مجله چاپ کرده بود گرفته است. بیشتر اوقات که پیگیری می‌کردیم حق با او بود.<ref name= ''بهزادی''/>}}{{سخ}}
مستعان قصه‌های تمام مجله‌ها را می‌خواند. هرگز نشنیدم از نوشته‌ٔ کسی بد بگوید؛ ولی گاهی ادعا می‌کرد فلان نویسنده مضمون قصه‌اش را تمام یا قسمتی از قصه را از فلان داستان او که در فلان تاریخ در فلان مجله چاپ کرده بود گرفته است. بیشتر اوقات که پیگیری می‌کردیم حق با او بود.<ref name= 'بهزادی'/>}}{{سخ}}
مستعان عقیده داشت در نوشتن، علاوه بر تلاش برای بازنمایی دقیق و آینه‌وار وضع زمانهٔ خود، همواره هدف اصلی «راهنمایی و به‌آموزی و سوق‌دادن خواننده به فضایل انسانی و اخلاقی» را حفظ کرده است. او می‌گوید:{{سخ}}
مستعان عقیده داشت در نوشتن، علاوه‌بر تلاش برای بازنمایی دقیق و آینه‌وار وضع زمانهٔ خود، همواره هدف اصلی «راهنمایی و به‌آموزی و سوق‌دادن خواننده به فضایل انسانی و اخلاقی» را حفظ کرده است. او می‌گوید:
:<font color=DarkGreen>«هرگز سطری ننوشته‌ام که در آن این تعهد و رسالت اساسی را از عهده برنیامده باشم، زیرا اعتقاد راسخ دارم اگر نوشته‌ای عاری از این آرمان‌خواهی اخلاقی و انسانی باشد، هر چند از نظر هنری به اوج کمال هم برسد، بیهوده و بی‌ارزش است.»<ref name= ''بهزادی''/></font>{{سخ}}
:<font color=DarkGreen>«هرگز سطری ننوشته‌ام که در آن این تعهد و رسالت اساسی را از عهده برنیامده باشم؛ زیرا اعتقاد راسخ دارم اگر نوشته‌ای عاری از این آرمان‌خواهی اخلاقی و انسانی باشد، هرچند از نظر هنری به اوج کمال هم برسد، بیهوده و بی‌ارزش است.»<ref name= 'بهزادی'/></font>{{سخ}}
با این همه، در داستان‌هایش گاهی صحنه‌های بی‌پرده به چشم می‌خورد. بهزادی می‌گوید وقتی به او یادآوری می‌کردم، می‌گفت:{{سخ}}
با این‌همه، در داستان‌هایش گاهی صحنه‌های بی‌پرده به‌چشم می‌خورد. بهزادی می‌گوید وقتی به او یادآوری می‌کردم، می‌گفت:
:«این‌ها را نباید با مطالب سکسی نویسنده‌های دیگر مقایسه کرد. این راهی است که من برای مبارزه با سکس و انحرافات و مفاسد اجتماعی برگزیده‌ام.»<ref name= ''بهزادی''/>!{{سخ}}
:«این‌ها را نباید با مطالب سکسی نویسنده‌های دیگر مقایسه کرد. این راهی است که من برای مبارزه با سکس و انحرافات و مفاسد اجتماعی برگزیده‌ام.»<ref name= 'بهزادی'/>!{{سخ}}
مستعان نویسنده‌ای بود که می‌خواست زندگی خانواده‌اش را از راه قلم تامین کند. در میان نویسندگان ایران، او از معدود کسانی بود که در این کار موفق بود. اما این طرز کار یک اثر منفی هم داشت و آن زیاد کار کردن بود. شاید اگر مستعان به جای هزار قصه‌ای که به ادعای خود نوشته بود، صد قصه و به جای دویست کتاب، بیست کتاب می‌نوشت، موفق‌تر بود.<ref name= ''بهزادی''/>
مستعان نویسنده‌ای بود که می‌خواست زندگی خانواده‌اش را از راه قلم تامین کند. در میان نویسندگان ایران، او از معدود کسانی بود که در این کار موفق بود. اما این طرز کار یک اثر منفی هم داشت و آن زیاد کار کردن بود. شاید اگر مستعان به‌جای هزار قصه‌ای که به‌ادعای خود نوشته بود صد قصه و به‌جای دویست کتاب، بیست کتاب می‌نوشت، موفق‌تر بود.<ref name= 'بهزادی'/>


===جمله‌ای از مستعان===
''«کوشیده‌ام تا همچون یک وقایع‌نگار دقیق یا یک آیینهٔ صیقلی گزارشگر و نمایشگر راستین حوادث و چهره‌ها و زشتی‌ها و زیبایی‌های جامعه و خصوصیات و ریزه‌کاری‌های عصر خود باشم.»''<ref name='بهزادی'>{{پک|بهزادی|۱۳۷۶|ک= شبه خاطرات|ج= ۱|ص= ۵۳۹ تا ۵۵۳}}</ref>
===یک نویسنده و چندین نام<ref name= 'اتحاد'/>===
{{گفتاورد تزیینی|وقتی که نشر داستان‌هایم را در مجلهٔ «مهرگان» شروع کردم نام ''ح.م.حمید'' را برگزیدم. پس از آن در مجلهٔ خودم، «راهنمای زندگی» که اولین مجلهٔ مصور ایران به‌سبک کنونی و پیشرو و الگوی همهٔ مجلات هفتگی بود با چندین اسم مستعار مقاله، داستان و مطالب گوناگون نوشتم: ''فرخنده''، ''انوشه''، ''مینو''، ''شادگان''، ''نیلوفر''، ''بیدل''، ''مهربان مراد''، ''آینه''، ''راهنما''، ''زیبنده''، ''دکتر تبریزیان''، ''سیروس راستان''، ''فردا میگم'' و چند نام دیگر.{{سخ}}
بعدها داستان‌های تاریخی را با اسم مستعار 'انوشه'، داستان‌های کوتاه را با نام ''یکی از نویسندگان'' و رمان‌های را با نام ''حبیب'' نوشتم. نا‌م‌های مستعار دیگری نیز برگزیدم: ''نویسندهٔ کهن''، ''ادیبه کمالی''، ''ابوالوتاب''، ''مهین''، ''دوست شما''، ''ح.بیدل''، ''حمید'' و ''مراد''. و برخی نام‌های دیگر که یادم نیست. امضای مستعارم برای مقالات زنانه 'ادیبه کمالی' بود و خانم‌ها پیوسته سراغ این ادیبه کمالی را می‌گرفتند.{{سخ}}
ناگفته نماند که سعی می‌کردم شیوهٔ نگارش و سبک این نوشته‌ها یکنواخت از آب درنیاید. سبک‌ها کاملاً فرق داشت. مثلاً در داستان‌های به‌امضای 'ح.م.حمید'، عشق و زندگی با جنبه‌های واقعی، روان، دلپذیر و عبرت‌انگیز مطرح بود. امضای 'حبیب' را برای داستان‌های پرحادثه و طولانی می‌زدم. امضای 'یکی از نویسندگان' را به داستان‌های اجتماعی و فلسفی اختصاص داده بودم. با نام 'انوشه' داستان‌های تاریخی می‌نوشتم و روش نگارش، در این‌ها همه، آن‌قدر فرق داشت که به‌زحمت می‌شد باور کرد که همه را یک نویسنده نوشته است.{{سخ}}
گاه برای‌آنکه نظر مردم را بدانم پرسش‌هایی مطرح می‌کردم. مثلاً دربارهٔ 'ح.م.حمید' در مجلهٔ «مهرگان» مسابقه‌ای طرح کردیم و از خوانندگان خواستیم یک تصویر خیالی از او بکشند و بفرستند... فقط یک دختر باهوش از کرمان درست تشخیص داده و از روی عکس خود من یک کاریکاتور جالب ساخته و فرستاده بود.}}
[[پرونده:Hoseingholi.Mostaaan.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>''مؤسس اولین مجلهٔ مصور مدرن ''<center/>]]
===زمینهٔ فعالیت===
===زمینهٔ فعالیت===
====روزنامه‌نگاری====
====روزنامه‌نگاری====
روزنامه‌نگاری مستعان از سال ۱۳۰۰ به طور حرفه‌ای در روزنامهٔ «ایران» آغاز شد. او در این روزنامه، صندوق‌داری، حساب‌داری، خبرنگاری، نویسندگی، معاونت سردبیر و سردبیری را تجربه کرد. خود او می‌گوید:{{سخ}}
روزنامه‌نگاری مستعان از سال۱۳۰۰ به‌طور حرفه‌ای در روزنامهٔ «ایران» آغاز شد. او در این روزنامه، صندوق‌داری، حساب‌داری، خبرنگاری، نویسندگی، معاونت سردبیر و سردبیری را تجربه کرد. خود او می‌گوید:
:«من اولین خبرنگار عکاس مطبوعات در ایران بودم و اولین خبرنگاری بودم که برای تهیهٔ گزارش‌های بزرگ به نقاط مختلف اعزام شدم.»<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
:«من اولین خبرنگار عکاس مطبوعات در ایران بودم و اولین خبرنگاری بودم که برای تهیهٔ گزارش‌های بزرگ به نقاط مختلف اعزام شدم.»<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
او در سال ۱۳۱۰ خورشیدی به سردبیری روزنامهٔ ایران رسید. در سال ۱۳۱۴ سردبیری ایران را به مجید موقر دادند که مدیر مجلهٔ «مهر» بود، ولی چندی نگذشت که اختیار روزنامهٔ ایران و مدیریت و سردبیری آن، همراه با مدیریت و سردبیری مجلات «مهر» و «مهرگان» در اختیار مستعان قرار گرفت و مجید موقر حکم صاحب‌امتیاز را پیدا کرد. با ابتکار مستعان، تیراژ مجلهٔ «مهرگان» از چهارصد نسخه به چهارده‌هزار نسخه رسید.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
او در سال۱۳۱۰خورشیدی به‌سردبیری روزنامهٔ ایران رسید. در سال۱۳۱۴ سردبیری ایران را به مجید موقر دادند که مدیر مجلهٔ «مهر» بود؛ ولی چندی نگذشت که اختیار روزنامهٔ ایران و مدیریت و سردبیری آن، همراه با مدیریت و سردبیری مجلات «مهر» و «مهرگان» در اختیار مستعان قرار گرفت و مجید موقر حکم صاحب‌امتیاز را پیدا کرد. با ابتکار مستعان، تیراژ مجلهٔ «مهرگان» از ۴۰۰ نسخه به ۱۴هزار نسخه رسید.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
مستعان در سال ۱۳۱۸ بر اثر فشار کار و خستگی بیش از اندازه، این روزنامه را ترک گفت؛ هر چند که بعدها همان روزنامه را، این بار با نام «مهر ایران»، اداره کرد. در همان سال امتیاز مجلهٔ «راهنمای زندگی» را گرفت که بیست و هشت شمارهٔ آن از ۲۴ آبان ۱۳۱۹ تا ۲۵ آذر ۱۳۲۰ منتشر شد.<ref name= ''آژند''/> راهنمای زندگی، اولین مجلهٔ ایران به سبک امروزی بود و هر دو هفته یک‌بار منتشر می‌شد. تمام مطالب مجله را هم مستعان و همسر دومش، ماه‌طلعت پسیان می‌نوشتند و تنها دو سه نویسنده و مترجم دیگر با آنها همکاری می‌کردند.<ref name= ''بهزادی''/> به گفتهٔ مستعان، یک‌سال و نیم پس از انتشار این مجله، موسسهٔ اطلاعات رقابت شدیدی را با این مجله آغاز کرد و در اثر خیانت مالی یکی از نمایندگان مستعان، شکست سختی بر او وارد شد.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
مستعان در سال۱۳۱۸ بر اثر فشار کار و خستگی بیش از اندازه، این روزنامه را ترک گفت؛ هرچند که بعدها همان روزنامه را، این بار با نام «مهر ایران»، اداره کرد. در همان سال امتیاز مجلهٔ «راهنمای زندگی» را گرفت که بیست و هشت شمارهٔ آن از ۲۴آبان۱۳۱۹ تا ۲۵آذر۱۳۲۰ منتشر شد.<ref name= 'آژند'/> راهنمای زندگی، اولین مجلهٔ ایران به‌سبک امروزی بود و هر دو هفته یک‌بار منتشر می‌شد. تمام مطالب مجله را هم مستعان و همسر دومش، ماه‌طلعت پسیان می‌نوشتند و تنها دو سه نویسنده و مترجم دیگر با آن‌ها همکاری می‌کردند.<ref name= 'بهزادی'/> به‌گفتهٔ مستعان، یک‌سال و نیم پس از انتشار این مجله، مؤسسهٔ اطلاعات رقابت شدیدی را با این مجله آغاز کرد و در اثر خیانت مالی یکی از نمایندگان مستعان، شکست سختی بر او وارد شد.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
بعد از شهریور ۱۳۲۰، زین‌العابدین رهنما، صاحب‌امتیاز روزنامهٔ ایران، از مستعان درخواست کرد مدیریت روزنامه را بپذیرد. مستعان شرایطی گذاشت و بالاخره مدیریت روزنامه را پذیرفت. در این دوره، او همانند یک تیم واحد بود و با ۱۲ تا ۱۴ امضای مختلف مطلب می‌نوشت. بعد از مدتی، معرفی شخصی دیگر از سوی رهنما به عنوان مدیر روزنامه، باعث شد مستعان همکاری‌اش را با این روزنامه قطع کند. چندی بعد روزنامهٔ ایران تعطیل شد.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
بعد از شهریور۱۳۲۰، زین‌العابدین رهنما، صاحب‌امتیاز روزنامهٔ ایران، از مستعان درخواست کرد مدیریت روزنامه را بپذیرد. مستعان شرایطی گذاشت و بالاخره مدیریت روزنامه را پذیرفت. در این دوره، او همانند یک تیم واحد بود و با ۱۲تا۱۴ امضای مختلف مطلب می‌نوشت. بعد از مدتی، معرفی شخصی دیگر از سوی رهنما به عنوان مدیر روزنامه، باعث شد مستعان همکاری‌اش را با این روزنامه قطع کند. چندی بعد روزنامهٔ ایران تعطیل شد.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
مستعان مدتی هم روزنامه‌های «دستور» و «اخبار» را منتشر کرد. نخستین شمارهٔ روزنامهٔ «اخبار» که ناشر اخبار رسمی دولت بود، در بهمن ۱۳۲۱ منتشر شد و تا فروردین‌ماه ۱۳۲۲ ادامه یافت. آخرین کار مدیریتی او در روزنامه‌نگاری، انتشار هفته‌نامهٔ «دستور» در سال ۱۳۲۵ بود و بعد از آن، همکاری خود را با مطبوعات و مجلات، محدود به داستان‌نویسی برای مجلات مختلف کرد.<ref name= ''آژند''/>
مستعان مدتی هم روزنامه‌های «دستور» و «اخبار» را منتشر کرد. نخستین شمارهٔ روزنامهٔ «اخبار» که ناشر اخبار رسمی دولت بود، در بهمن۱۳۲۱ منتشر شد و تا فروردین‌۱۳۲۲ ادامه یافت. آخرین کار مدیریتی او در روزنامه‌نگاری، انتشار هفته‌نامهٔ «دستور» در سال۱۳۲۵ بود و بعد از آن، همکاری خود را با مطبوعات و مجلات، محدود به داستان‌نویسی برای مجلات مختلف کرد.<ref name= 'آژند'/>
 
====داستان، رمان و نمایشنامه====
====داستان، رمان و نمایشنامه====
مهم‌ترین بخش زندگی مستعان، داستان‌نویسی اوست. او می‌گوید:{{سخ}}
مهم‌ترین بخش زندگی مستعان، داستان‌نویسی اوست. او می‌گوید:
:<font color=DarkGreen>«من همواره عاشق قصه‌نویسی بودم و روزنامه‌نگاری تنها وسیله‌ای بود برای امرار معاش. از چهارسالگی پای قصه‌های مادربزرگ می‌نشستم و در شش‌سالگی، خودم یک قصه‌گو بودم با طرفداران بسیار میان بچه‌های محله. نخستین قصه‌ام را در ۱۲ سالگی بر اساس یک حادثهٔ واقعی نوشتم.»</font><ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
:<font color=DarkGreen>«من همواره عاشق قصه‌نویسی بودم و روزنامه‌نگاری تنها وسیله‌ای بود برای امرار معاش. از ۴سالگی پای قصه‌های مادربزرگ می‌نشستم و در ۶سالگی، خودم یک قصه‌گو بودم با طرفداران بسیار میان بچه‌های محله. نخستین قصه‌ام را در ۱۲سالگی براساس یک حادثهٔ واقعی نوشتم.»</font><ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
مستعان در نشریهٔ مهرگان، داستان‌نویسی خود را با اسم مستعار «ح. م. حمید» به طور جدی آغاز کرد. او داستان «نوری» را منتشر کرد و این داستان وقتی به صورت کتاب درآمد، در عرض یک هفته پانزده‌هزار نسخه از آن فروش رفت.<ref name= ''آژند''/>{{سخ}}
مستعان در نشریهٔ مهرگان، داستان‌نویسی خود را با اسم مستعار «ح.م.حمید» به‌طورجدی آغاز کرد. او داستان «نوری» را منتشر کرد و این داستان وقتی به‌صورت کتاب درآمد، در عرض یک هفته پانزده‌هزار نسخه از آن فروش رفت.<ref name= 'آژند'/>{{سخ}}
سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰ اوج شهرت مستعان در داستان‌نویسی بود. او از اول سال ۱۳۱۹ در ۲۵ ماه، ۲۵ داستان نوشت. داستان‌هایی در ۱۲۰ تا ۱۶۰ صفحه در قطع کوچک (جیبی) با نام‌های خوش‌آهنگ و مضمون‌های عشقی و احساساتی که اشک از چشم خواننده روان می‌ساخت و تقریبا همه به سبک کتاب‌ «پل و ویرژینی» برناردن دو سن پیر و آثار لامارتین و شاتوبریان بودند، اما با حال و هوای ایرانی.<ref name= ''بهزادی''/>{{سخ}}
سال‌های۱۳۱۸تا۱۳۲۰ اوج شهرت مستعان در داستان‌نویسی بود. او از اول سال۱۳۱۹ در ۲۵ ماه، ۲۵ داستان نوشت. داستان‌هایی در ۱۲۰تا۱۶۰ صفحه در قطع کوچک (جیبی) با نام‌های خوش‌آهنگ و مضمون‌های عشقی و احساساتی که اشک از چشم خواننده روان می‌ساخت و تقریبا همه به‌سبک کتاب‌ «پل و ویرژینی» برناردن دو سن پیر و آثار لامارتین و شاتوبریان بودند، اما با حال و هوای ایرانی.<ref name= 'بهزادی'/>{{سخ}}
مستعان مدتی هم به کار نمایشنامه‌نویسی مشغول شد و چند نمایشنامه نوشت که در سال‌های بعد از شهریور ۱۳۲۰ با موفقیت به روی صحنه آمد.<ref name= ''بهزادی''/> از جملهٔ آنها می‌توان به «هالو»، «فرشته»، «شوهرهای مریم‌خانم» و «عروس مرمرالملوک زن نیست، فرشته است» اشاره کرد.<ref name= ''اتحاد''/>{{سخ}}   
مستعان مدتی هم به کار نمایشنامه‌نویسی مشغول شد و چند نمایشنامه نوشت که در سال‌های بعد از شهریور۱۳۲۰ با موفقیت به روی صحنه آمد.<ref name= 'بهزادی'/> «هالو»، «فرشته»، «شوهرهای مریم‌خانم» و «عروس مرمرالملوک زن نیست، فرشته است» نمونه‌هایی از آن‌هاست.<ref name= 'اتحاد'/>{{سخ}}   
دورهٔ دوم داستان‌نویسی مستعان از اواسط دههٔ ۲۰ و همکاری‌اش با مجلهٔ «تهران مصور» شروع شد. مستعان داستان‌های خود را در آغاز کوتاه و پس از مدتی دو سه شماره‌ای و بعدا به صورت پاورقی‌های چندساله و با نام‌های مستعار «حبیب»، «انوشه» و «یکی از نویسندگان» در تهران مصور چاپ می‌کرد. مستعان بعد از سال‌ها همکاری با این مجله، در اثر اختلافی، به طور ناگهانی همکاری‌اش را با تهران مصور قطع کرد و آخرین پاورقی‌اش را که «توفاهی» نام داشت به مجله‌ای دیگر برد. او بعد از تهران مصور با مجلات مختلفی مانند «امید ایران»، «فردوسی»، «اتحاد ملل» و «مجلهٔ رادیو تهران» کار کرد و بعدها با مجلهٔ «سپید و سیاه» همکاری کرد. بعضی از داستان‌های او در سپید و سیاه، مانند «خونخواه مرو» و «دلی در تندباد هوسی» مشهور شد، ولی هیچ‌کدام شهرت داستان‌های «آفت»، «رابعه» و «شهرآشوب» را که در تهران مصور نوشته بود، پیدا نکرد.<ref name= ''بهزادی''/>{{سخ}}
دورهٔ دوم داستان‌نویسی مستعان از اواسط دههٔ ۲۰ و همکاری‌اش با مجلهٔ «تهران‌مصور» شروع شد. مستعان داستان‌های خود را در آغاز کوتاه و پس از مدتی دو سه شماره‌ای و بعدا به‌صورت پاورقی‌های چندساله و با نام‌های مستعار «حبیب»، «انوشه» و «یکی از نویسندگان» در تهران‌مصور چاپ می‌کرد. مستعان بعد از سال‌ها همکاری با این مجله، در اثر اختلافی، به‌طورناگهانی همکاری‌اش را با تهران‌مصور قطع کرد و آخرین پاورقی‌اش را که «توفاهی» نام داشت به مجله‌ای دیگر برد. او بعد از تهران‌مصور با مجلات مختلفی مانند «امید ایران»، «فردوسی»، «اتحاد ملل» و «مجلهٔ رادیو تهران» کار کرد و بعدها با مجلهٔ «سپیدوسیاه» همکاری کرد. بعضی از داستان‌های او در سپیدوسیاه، مانند «خونخواه مرو» و «دلی در تندباد هوسی» مشهور شد؛ ولی هیچ‌کدام شهرت داستان‌های «آفت»، «رابعه» و «شهرآشوب» را که در تهران‌مصور نوشته بود، پیدا نکرد.<ref name= 'بهزادی'/>{{سخ}}
مستعان در نوشتن رمان (پاورقی) در سه زمینه کار می‌کرد:{{سخ}}
مستعان در نوشتن رمان (پاورقی) در سه زمینه کار می‌کرد:
* پاورقی‌ّهای تاریخی یا شبه‌تاریخی مانند «حمویه»، «توفاهی» و «خونخواه مرو». او وقایع و زمان و مکان داستان را از کتاب‌های تاریخی قدیم مانند «حبیب‌السیر» خواندمیر انتخاب می‌کرد، آنگاه شخصیتی خیالی خلق می‌کرد و او را ب متن این حوادث می‌برد.
* پاورقی‌ّهای تاریخی یا شبه‌تاریخی مانند «حمویه»، «توفاهی» و «خون‌خواه مرو». او وقایع و زمان و مکان داستان را از کتاب‌های تاریخی قدیم مانند «حبیب‌السیر» خواندمیر انتخاب می‌کرد، آنگاه شخصیتی خیالی خلق می‌کرد و او را ب متن این حوادث می‌برد.
* پاورقی‌های پرماجرا و جنایی مانند «شهرآشوب» و قهرمان معروفش «آقابالاخان» که سال‌ها مردم را مشغول کرد.  
* پاورقی‌های پرماجرا و جنایی مانند «شهرآشوب» و قهرمان معروفش «آقابالاخان» که سال‌ها مردم را مشغول کرد.  
* داستان‌های عشقی که معروف‌ترین کارهای او در این زمینه، «عشق مقدس»، «دلی در تندباد هوسی» و «آتش به جان شمع فتد» بود.<ref name= ''بهزادی''/>
* داستان‌های عشقی که معروف‌ترین کارهای او در این زمینه، «عشق مقدس»، «دلی در تندباد هوسی» و «آتش به جان شمع فتد» بود.<ref name= 'بهزادی'/>
 
====شعر و ترانه‌====
====شعر و ترانه‌====
مستعان می‌گوید:{{سخ}}
مستعان می‌گوید:
:از هشت‌سالگی شعر می‌گفتم و پیشرفت‌هایی در این فن داشتم. اولین دفعه منظومه‌های اجتماعی، انتقادی و فکاهی و نیز بعضی از غزل‌هایم در روزنامهٔ «نسیم شمال» چاپ می‌شد...<ref name= ''اتحاد''/>{{سخ}}
:از ۸سالگی شعر می‌گفتم و پیشرفت‌هایی در این فن داشتم. اولین دفعه منظومه‌های اجتماعی، انتقادی و فکاهی و نیز بعضی از غزل‌هایم در روزنامهٔ «نسیم شمال» چاپ می‌شد...<ref name= 'اتحاد'/>{{سخ}}
مستعان چند سالی نیز در قم درس طلبگی می‌خواند. آشناشدن با مقدمات حکمت و عرفان شور و حالی به او می‌دهد که منجر به سرودن ده‌ها قطعه مثنوی می‌شود. او چند ترانه نیز با اسم مستعار «بیدل» بر روی چند آهنگ سرود که اجرا شد. از ترانه‌های او می‌توان به «مرگ عاشق»، «تمنای عشق»، «آرزوی وصل»، «نالهٔ بیدل»، «یار نازنین»، «فراق جانان» و «رویای شیرین» اشاره کرد.<ref name= ''اتحاد''/>
مستعان چند سالی نیز در قم درس طلبگی می‌خواند. آشناشدن با مقدمات حکمت و عرفان شوروحالی به او می‌دهد که منجر به سرودن ده‌ها قطعه مثنوی می‌شود. او چند ترانه نیز با اسم مستعار «بیدل» بر روی چند آهنگ سرود که اجرا شد. از ترانه‌های او می‌توان به «مرگ عاشق»، «تمنای عشق»، «آرزوی وصل»، «نالهٔ بیدل»، «یار نازنین»، «فراق جانان» و «رویای شیرین» اشاره کرد.<ref name= 'اتحاد'/>
 
====ترجمه====
====ترجمه====
اولین کار ترجمه‌ٔ مستعان، به گفتهٔ خودش، اثری مربوط به تاریخ یونان و میتولوژی بود. سپس، «بینوایان» ویکتور هوگو را ترجمه کرد. بخشی از این اثر قبل از آن توسط اعتصام‌الملک با عنوان «تیره‌بختان» از روی ترجمهٔ عربی ترجمه شده بود. هنگامی که روزنامهٔ ایران تصمیم به انتشار ترجمهٔ کامل بینوایان کرد، مستعان ترجمهٔ خود را ارائه کرد و در جلسه‌ای با حضور چند تن از مترجمان و نویسندگان، از جمله «عباس‌قلی خان قریب» رئیس دارالترجمهٔ وزارت امور خارجهٔ وقت، کیفیت ترجمهٔ مستعان نسبت به ترجمهٔ اعتصام‌الملک و موافقت آن با اصل تایید شد. این ترجمه به گفتهٔ حسن میرعابدینی، از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۲ طول کشید و بر نثر داستان‌نویسان رمانتیک ایرانی، تاثیری بی‌چون و چرا گذاشت. از دیگر ترجمه‌های مستعان می‌توان به «یهودی سرگردان» اوژن سو اشاره کرد.<ref name= ''اتحاد''/>
اولین کار ترجمه‌ٔ مستعان، به‌گفتهٔ خودش، اثری مربوط به تاریخ یونان و میتولوژی بود. سپس، «بینوایان» ویکتور هوگو را ترجمه کرد. بخشی از این اثر قبل از آن توسط اعتصام‌الملک با عنوان «تیره‌بختان» از روی ترجمهٔ عربی ترجمه شده بود. هنگامی که روزنامهٔ ایران تصمیم به انتشار ترجمهٔ کامل بینوایان کرد، مستعان ترجمهٔ خود را ارائه کرد و در جلسه‌ای با حضور چند تن از مترجمان و نویسندگان، همچون «عباس‌قلی خان قریب» رئیس دارالترجمهٔ وزارت امور خارجهٔ وقت، کیفیت ترجمهٔ مستعان نسبت به ترجمهٔ اعتصام‌الملک و موافقت آن با اصل تایید شد. این ترجمه به‌گفتهٔ حسن میرعابدینی، از سال ۱۳۰۷تا۱۳۱۲ طول کشید و بر نثر داستان‌نویسان رمانتیک ایرانی، تأثیری بی‌چون‌وچرا گذاشت. از دیگر ترجمه‌های مستعان می‌توان به «یهودی سرگردان» اوژن سو اشاره کرد.<ref name= 'اتحاد'/>


===مستعان و آثارش در بوتهٔ نقد===  
===مستعان و آثارش در بوتهٔ نقد===  
====[[حسن میرعابدینی]]====
====[[حسن میرعابدینی]]====
به نظر میرعابدینی، نویسندگان رمان‌های اجتماعی و تاریخی اولیه که عمدتا در قالب پاورقی در مجلات منتشر می‌شدند، با برداشتی غیرواقعی از وقایع تاریخی و حوادث جنایی و جنسی، داستان‌هایی می‌سازند که از لحاظ سبک و مضمون هنری ارزشی ندارند و بیشتر جنبهٔ وقت‌گذرانی و سرگرمی دارند. او، مستعان را عمده‌ترین پاورقی‌نویس دورهٔ رضاشاه می‌داند که زمانی که ادبیات پیشرو امکان نشر و مخاطب نداشت، یکه‌تاز میدان نویسندگی بود.<ref name=''میرعابدینی''>{{پک|میرعابدینی|۱۳۸۰|ک= صد سال داستان‌نویسی ایران|ج= ۱و۲|ص= ۱۵۲ تا ۱۵۵}}</ref> میرعابدینی می‌نویسد:{{سخ}}
به نظر میرعابدینی، نویسندگان رمان‌های اجتماعی و تاریخی اولیه که عمدتا در قالب پاورقی در مجلات منتشر می‌شدند، با برداشتی غیرواقعی از وقایع تاریخی و حوادث جنایی و جنسی، داستان‌هایی می‌سازند که از لحاظ سبک و مضمون هنری ارزشی ندارند و بیشتر جنبهٔ وقت‌گذرانی و سرگرمی دارند. او، مستعان را عمده‌ترین پاورقی‌نویس دورهٔ رضاشاه می‌داند که زمانی که ادبیات پیشرو امکان نشر و مخاطب نداشت، یکه‌تاز میدان نویسندگی بود.<ref name='میرعابدینی'>{{پک|میرعابدینی|۱۳۸۰|ک= صد سال داستان‌نویسی ایران|ج= ۱و۲|ص= ۱۵۲تا۱۵۵}}</ref> میرعابدینی می‌نویسد:
:<font color=DarkGreen>(مستعان) در گفتگویی با روزنامهٔ آیندگان (۱۳۴۸) اظهار داشته که تاکنون ۹۰ اثر منتشر کرده است. در سال‌هایی که [[صادق هدایت|هدایت]] آثارش را به سختی در صد یا دویست نسخه چاپ می‌کرد، نوشته‌های مستعان بارها تجدید چاپ می‌شد.<ref name= ''میرعابدینی''/></font>
:<font color=DarkGreen>(مستعان) در گفت‌وگویی با روزنامهٔ آیندگان (۱۳۴۸) اظهار داشته که تاکنون ۹۰ اثر منتشر کرده است. در سال‌هایی که [[صادق هدایت|هدایت]] آثارش را به‌سختی در صد یا دویست نسخه چاپ می‌کرد، نوشته‌های مستعان بارها تجدید چاپ می‌شد.<ref name= 'میرعابدینی'/></font>
====[[یعقوب آژند]]<ref name= ''آژند''/>====  
 
از نظر یعقوب آژند، دربارهٔ موفقیت داستان‌های مستعان و پرخواننده‌بودن آنها این نکته را نباید فراموش کرد که در آن زمان، تلویزیون، سینما، تئاتر، اپرا و دیگر پرکنندگان اوقات فراغت چندان وجود نداشت و مستعان با نوشتن پاورقی‌های هیجان‌انگیز خود جای همهٔ اینها را پر می‌کرد. او می‌نویسد:{{سخ}}
====[[یعقوب آژند]]<ref name= 'آژند'/>====
{{گفتاورد تزیینی|منتقدان و صاحب‌نظران رمان را محصول طبقهٔ متوسط دانسته‌اند. زمانی که مستعان نخستین داستان‌های خود را می‌نوشت، این طبقه در ایران در شرف تکوین و شکل‌گیری بود. این طبقهٔ متوسط می‌خواست در اثری تصویر شود و آثار داستان‌های مستعان آینه‌ای در برابر این شخصیت‌ها و تیپ‌ها و چهره‌ها بود. از این رو طبقهٔ متوسط را که تقریبا بیشترین خوانندگان داستان‌های او نیز بودند به طرف خود جلب کرد.}}
از نظر یعقوب آژند، دربارهٔ موفقیت داستان‌های مستعان و پرخواننده‌بودن آن‌ها این نکته را نباید فراموش کرد که در آن زمان، تلویزیون، سینما، تئاتر، اپرا و دیگر پرکنندگان اوقات فراغت چندان وجود نداشت و مستعان با نوشتن پاورقی‌های هیجان‌انگیز خود جای همهٔ اینها را پر می‌کرد. او می‌نویسد:
====علی بهزادی<ref name= ''بهزادی''/>====
{{گفتاورد تزیینی|منتقدان و صاحب‌نظران رمان را محصول طبقهٔ متوسط دانسته‌اند. زمانی که مستعان نخستین داستان‌های خود را می‌نوشت، این طبقه در ایران در شرف تکوین و شکل‌گیری بود. این طبقهٔ متوسط می‌خواست در اثری تصویر شود و آثار داستان‌های مستعان آینه‌ای در برابر این شخصیت‌ها و تیپ‌ها و چهره‌ها بود. از این رو طبقهٔ متوسط را که تقریبا بیشترین خوانندگان داستان‌های او نیز بودند به‌طرف خود جلب کرد.}}
:منتقدان ادبی ما مختار هستند دربارهٔ مستعان نظر خود را داشته باشند و مستعان را با وجود نوشتن آن همه داستان کوتاه و رمان بلند و داشتن یکی از زیباترین نثر‌های معاصر، و کتاب‌هایی که بیش از ده بار تجدید چاپ شد و تیراژش از ۵۰هزار گذشت (۵۰ هزار تیراژ در زمانی که جمعیت وطن ما از ۲۰ میلیون نفر کمتر بود و ۸۰ درصد آنها هم بی‌سواد بودند) در تجزیه و تحلیل‌های خود جزو نویسنده‌ها به شمار نیاورند؛ ولی ما نمی‌توانیم قضاوت مردم را دربارهٔ مستعان ندیده بگیریم. مردمی که تمام هفته انتظار می‌کشیدند تا روزنامه‌فروشی نام مجله‌ای را که داستان‌های مستعان در آن چاپ شده را فریاد بکشد و آنها با علاقه مجله را بگیرند و نوشته‌های مستعان را بخوانند.{{سخ}}
 
:روزی دکتر [[محمود عنایت]] ضمن تجزیه و تحلیل دربارهٔ نویسنده‌های معاصر، از نثر مستعان تعریف کرد. سخنان او بعضی از روشنفکران را خوش نیامد. آنها حتی نمی‌خواستند بشنوند که نثر مستعان کم‌نظیر است.  
====علی بهزادی<ref name= 'بهزادی'/>====
:منتقدان ادبی ما مختار هستند دربارهٔ مستعان نظر خود را داشته باشند و مستعان را با وجود نوشتن آن‌همه داستان کوتاه و رمان بلند و داشتن یکی از زیباترین نثر‌های معاصر، و کتاب‌هایی که بیش از ده بار تجدید چاپ شد و تیراژش از ۵۰هزار گذشت (۵۰هزار تیراژ در زمانی که جمعیت وطن ما از ۲۰میلیون نفر کمتر بود و ۸۰درصد آن‌ها هم بی‌سواد بودند) در تجزیه و تحلیل‌های خود جزو نویسنده‌ها به‌شمار نیاورند؛ ولی ما نمی‌توانیم قضاوت مردم را دربارهٔ مستعان ندیده بگیریم. مردمی که تمام هفته انتظار می‌کشیدند تا روزنامه‌فروشی نام مجله‌ای را که داستان‌های مستعان در آن چاپ شده را فریاد بکشد و آن‌ها با علاقه مجله را بگیرند و نوشته‌های مستعان را بخوانند.{{سخ}}
:روزی دکتر [[محمود عنایت]] ضمن تجزیه و تحلیل دربارهٔ نویسنده‌های معاصر، از نثر مستعان تعریف کرد. سخنان او بعضی از روشن‌فکران را خوش نیامد. آن‌ها حتی نمی‌خواستند بشنوند که نثر مستعان کم‌نظیر است.  
 
====[[محمدعلی سپانلو]]====
====[[محمدعلی سپانلو]]====
{{گفتاورد تزیینی|نویسندهٔ تهران مصور حسینقلی مستعان در چند زمینه پاورقی نوشت که مشهورترین آنها «شهرآشوب» و «آفت» ماجراهای هولناکی است که در خانواده‌های قدیمی می‌گذرد. «آفت» به خصوص از نظر جامعه‌شناسی خانواده‌های متعین این مملکت در دوران سیاه بیست‌ساله قابل توجه است.{{سخ}}  
{{گفتاورد تزیینی|نویسندهٔ تهران‌مصور حسین‌قلی مستعان در چند زمینه پاورقی نوشت که مشهورترین آن‌ها «شهرآشوب» و «آفت» ماجراهای هولناکی است که در خانواده‌های قدیمی می‌گذرد. «آفت» به‌خصوص از نظر جامعه‌شناسی خانواده‌های متعین این مملکت در دوران سیاه ۲۰ساله قابل توجه است.{{سخ}}  
رمان تاریخی «رابعه» به مدت چند سال در مجلهٔ تهران مصور پاورقی شد... علی رغم تکرر و یک‌شکلی حوادث، که گویی رابعه ناموس خود را به دست گرفته تا از شر گرگان جامعه به در برد، انصاف را که شخصیت افسانه‌ای این زن به طرزی چشمگیر بازسازی شده است.{{سخ}}
رمان تاریخی «رابعه» به‌مدت چند سال در مجلهٔ تهران‌مصور پاورقی شد... علی رغم تکرر و یک‌شکلی حوادث، که گویی رابعه ناموس خود را به‌دست گرفته تا از شر گرگان جامعه به‌در برد، انصاف را که شخصیت افسانه‌ای این زن به‌طرزی چشمگیر بازسازی شده است.{{سخ}}
با پایان‌گرفتن فعالیت‌های قلمی [[حسین مسرور]]، [[حسینقلی مستعان]] و [[ابراهیم مدرسی]]، رمان تاریخی نیز تقریبا از میان رفته‌است. هنوز گه‌گاه در بعضی مجلات، به هوای گذشته، پاورقی‌های تاریخی چاپ می‌شود، ولی بی‌نیازی زمانه و فقد قدرت لازم در نویسندگان دست به دست هم داده نشان می‌دهد، که رمان تاریخی فارسی با نیک و بدش امری مربوط به گذشته است.<ref name= ''اتحاد''/>}}
با پایان‌گرفتن فعالیت‌های قلمی [[حسین مسرور]]، حسین‌قلی مستعان و [[ابراهیم مدرسی]]، رمان تاریخی نیز تقریبا از میان رفته‌است. هنوز گه‌گاه در بعضی مجلات، به هوای گذشته، پاورقی‌های تاریخی چاپ می‌شود؛ ولی بی‌نیازی زمانه و فقد قدرت لازم در نویسندگان دست به دست هم داده نشان می‌دهد، که رمان تاریخی فارسی با نیک و بدش امری مربوط به گذشته است.<ref name= 'اتحاد'/>}}


===نظر مستعان دربارهٔ خود و آثارش<ref name= ''آژند''/>===
===نظر مستعان دربارهٔ خود و آثارش<ref name= 'آژند'/>===
مستعان در مورد شیوهٔ داستان‌نویسی خود می‌گوید:{{سخ}}
مستعان درباب شیوهٔ داستان‌نویسی خود می‌گوید:
:من همیشه قهرمان‌های داستان‌هایم را از جامعه می‌گیرم و به شکل دلخواهم ارائه می‌دهم. همیشه پیش از شروع به نگارش داستان‌، روی قهرمان‌های داستان‌هایم کاملا فکر می‌کنم و جای هر کدام و کارهای هر کدام را به دقت تعیین می‌کنم. گاه اتفاق افتاده که برای نوشتن داستان صدصفحه‌ای، دویست صفحه یادداشت برداشته‌ام. من ابتدا موضوع داستان را به صورت یک سناریو می‌نویسم و مقابل خود می‌گذارم، آن‌گاه چهره‌های قهرمانان و مشخصات و خصوصیات آنها را در کاغذهای جداگانه یادداشت می‌کنم و بعد نوشتن داستان را شروع می‌کنم.{{سخ}}
:من همیشه قهرمان‌های داستان‌هایم را از جامعه می‌گیرم و به‌شکل دلخواهم ارائه می‌دهم. همیشه پیش از شروع به نگارش داستان‌، روی قهرمان‌های داستان‌هایم کاملاً فکر می‌کنم و جای هرکدام و کارهای هرکدام را به‌دقت تعیین می‌کنم. گاه اتفاق افتاده که برای نوشتن داستان صدصفحه‌ای، دویست صفحه یادداشت برداشته‌ام. من ابتدا موضوع داستان را به‌صورت یک سناریو می‌نویسم و مقابل خود می‌گذارم، آنگاه چهره‌های قهرمانان و مشخصات و خصوصیات آن‌ها را در کاغذهای جداگانه یادداشت می‌کنم و بعد نوشتن داستان را شروع می‌کنم.
:برای شناختن روحیهٔ ایرانی است که من در میان مردم راه می‌افتم، به مسافرت می‌روم تا عناصر رمانم را فراهم کنم، گاه حتی برای پیوستن به جمع مردم پایین‌شهر و در موقعی که احتمال خطر بود، با لباس دهاتی می‌رفتم.{{سخ}}
:برای شناختن روحیهٔ ایرانی است که من در میان مردم راه می‌افتم، به مسافرت می‌روم تا عناصر رمانم را فراهم کنم، گاه حتی برای پیوستن به جمع مردم پایین‌شهر و در موقعی که احتمال خطر بود با لباس دهاتی می‌رفتم.{{سخ}}
نظر او دربارهٔ برخی از آثارش هم خواندنی است؛ دربارهٔ «آفت» می‌نویسد:{{سخ}}
نظر او دربارهٔ برخی از آثارش هم خواندنی است؛ دربارهٔ «آفت» می‌نویسد:
:از این نظر برای خودم اهمیت دارد که یک تاریخ زندهٔ اجتماعی از زندگی مردم است و تمام حوادث و وقایع در آن گنجانده شده است. این کتاب از این لحاظ بی‌نظیر است و یگانه رمان بزرگ واقعی زبان فارسی شمرده می‌شود. کتاب «شهرآشوب» هم در زمان خودش حاوی تمامی مسائل و مشکلات و بدبختی‌ها و خوشحالی‌های افراد این مملکت است و رمان حساسی است. تفاوتش با «آفت» این است که «آفت» نمایانگر زندگی طبقهٔ مرفه است و «شهرآشوب» به زندگی عامهٔ مردم اختصاص دارد.{{سخ}}
:از این نظر برای خودم اهمیت دارد که یک تاریخ زندهٔ اجتماعی از زندگی مردم است و تمام حوادث و وقایع در آن گنجانده شده است. این کتاب از این لحاظ بی‌نظیر است و یگانه رمان بزرگ واقعی زبان فارسی شمرده می‌شود. کتاب «شهرآشوب» هم در زمان خودش حاوی تمامی مسائل و مشکلات و بدبختی‌ها و خوشحالی‌های افراد این مملکت است و رمان حساسی است. تفاوتش با «آفت» این است که «آفت» نمایانگر زندگی طبقهٔ مرفه است و «شهرآشوب» به زندگی عامهٔ مردم اختصاص دارد.{{سخ}}
مستعان به خاطر فعالیت‌ّهای فراگیر روزنامه‌نگاری و داستان‌نویسی، رقبا و مخالفانی نیز داشت. او در مورد منتقدان خود می‌گوید:{{سخ}}
مستعان به‌علت فعالیت‌ّهای فراگیر روزنامه‌نگاری و داستان‌نویسی، رقبا و مخالفانی نیز داشت. او دربارهٔ منتقدان خود می‌گوید:
{{گفتاورد تزیینی|کار به جایی رسید که در روزنامه‌ای در یک تیتر سرتاسری که اول صفحه را می‌گرفت، نوشتند:{{سخ}}
{{گفتاورد تزیینی|کار به جایی رسید که در روزنامه‌ای در یک تیتر سرتاسری که اول صفحه را می‌گرفت، نوشتند:
'''مرگ مستعان عروسی ادبیات ایران است.'''{{سخ}}
::'''مرگ مستعان عروسی ادبیات ایران است.'''{{سخ}}
خلاصه آنکه مطبوعات در مورد من خیلی هتاکی کردند. از وقتی که محبوبیت پیدا کردم با این وضع روبرو بودم.}}
خلاصه‌آنکه مطبوعات به من خیلی هتاکی کردند. از وقتی که محبوبیت پیدا کردم با این وضع روبه‌رو بودم.}}


===یادمان و بزرگداشت‌ها===
===خلقیات<ref name= 'بهزادی'/>===
===موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران===
{{گفتاورد تزیینی|بهزادی چنین عقیده دارد:
===همراهی‌های سیاسی===
:مستعان از هرگونه اعتیاد به دور بود. روزی یک نخ سیگار می‌کشید. آن را هم با تیغ نصف می‌کرد برای دو وعده؛ یکی بعد از صبحانه، یکی بعد از ناهار. در ۲۴ ساعت فقط ۳تا۴ ساعت می‌خوابید. تمام وقتش صرف تخیل، تفکر، مطالعه و نگارش می‌شد.{{سخ}}
===مخالفت‌های سیاسی===
نوشته‌هّای مستعان پیش‌نویس و پاکنویس نداشت؛ از همان آغاز کار شروع به نوشتن می‌کرد. در داستان‌هایی که برای ما می‌فرستاد و هریک شش تا هفت صفحه داشت، شاید فقط دو تا سه قلم‌خوردگی دیده می‌شد.{{سخ}}
===نامه‌های سرگشاده===
مستعان قامتی باریک و رسا داشت. او تا پایان زندگی تناسب اندام خود را حفظ کرد. چشم و ابرویی بسیار سیاه داشت. موهایش هم سیاه بود. قیافهٔ او همیشه جدی و متفکر بود. او هر روز صبح قبل از طلوع آفتاب برمی‌خواست. اول نیایش و ورزش می‌کرد. تابستان‌ها همیشه و زمستان‌ها گاهی در حوض خانه‌اش آب‌تنی می‌کرد.{{سخ}}
===نام‌های دسته‌جمعی===
مستعان مردی گوشه‌گیر بود. فقط در معاشرت‌های خانوادگی شرکت می‌کرد. او خانواده‌ای پرجمعیت داشت، با فرزندان متعدد و یک دختر که همیشه کودک ماند. او از سال‌ها قبل شاگردانی داشت که برای درس نویسندگی نزد او می‌آمدند. بیشتر شاگرد‌های او زن و دختر بودند. مستعان دلی در تندباد هوس داشت و گاهی کارش با شاگردان به دلدادگی و ازدواج می‌کشید.}}
===بیانیه‌ها===
===جملهٔ موردعلاقه در کتاب‌هایش===
===جمله‌ای از ایشان===
===نحوهٔ پوشش===
===تکیه‌کلام‌ها===
===خلقیات===
===منزلی که در آن زندگی می‌کرد (باغ و ویلا)===
===گزارش جامعی از سفرها(نقشه همراه مکان‌هایی که به آن مسافرت کرده است)===
===برنامه‌های ادبی که در دیگر کشورها اجرا کرده است===
===ناشرانی که با او کار کرده‌اند===
===بنیان‌گذاری===
===تأثیرپذیری‌ها===
===استادان و شاگردان===
===علت شهرت===
===فیلم ساخته شده براساس===
===حضور در فیلم‌های مستند دربارهٔ خود===
===اتفاقات بعد از انتشار آثار===
===نام جاهایی که به اسم این فرد است===
===کاریکاتورهایی که درباره‌اش کشیده‌اند===
===مجسمه و نگاره‌هایی که از او کشیده‌اند===
===ده تا بیست مطلب نقل‌شده از نمونه‌های فوق از مجلات آن دوره===
===برگه‌هایی از مصاحبه‌های فرد===


==آثار و کتاب‌شناسی==
==آثار و کتاب‌شناسی==
===سبک و لحن و ویژگی آثار===
===کارنامه و فهرست آثار===
===کارنامه و فهرست آثار===
====داستان<ref name= ''آژند''/><ref name= ''ملی''>{{یادکرد وب|نشانی= http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/bibliographicAdvancedSearchProcess.do|عنوان= آثار حسینقلی مستعان از سایت کتابخانه ملی ایران}}</ref>====
====داستان<ref name= 'آژند'/><ref name= 'ملی'>{{یادکرد وب|نشانی= http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/bibliographicAdvancedSearchProcess.do|عنوان= آثار حسین‌قلی مستعان از سایت کتابخانه ملی ایران}}</ref>====
[[پرونده:Hamavie.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>از رمان‌های تاریخی مستعان<center/>]]
[[پرونده:Hamavie.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>از رمان‌های تاریخی مستعان<center/>]]
[[پرونده:Rabee.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>نخستین داستان تاریخی بلند مستعان{{سخ}}که آن را با نام مستعار «انوشه»{{سخ}}طی دو سال نوشت.<center/>]]
[[پرونده:Rabee.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>نخستین داستان تاریخی بلند مستعان{{سخ}}که آن را با نام مستعار «انوشه»{{سخ}}طی دو سال نوشت.<center/>]]
[[پرونده:Miserables.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>ترجمه‌ای که به گفتهٔ حسن میرعابدینی،{{سخ}}بر نثر رمانتیک‌نویسان ایران تاثیری بی‌چون‌و‌چرا نهاد.<center/>]]
[[پرونده:Miserables.jpg|220px|thumb|بند انگشتی|چپ|<center>ترجمه‌ای که به‌گفتهٔ حسن میرعابدینی،{{سخ}}بر نثر رمانتیک‌نویسان ایران تأثیری بی‌چون‌و‌چرا نهاد.<center/>]]
# افسانه، تهران: جیبی، ۱۳۰۴.  
# افسانه، تهران: جیبی، ۱۳۰۴.  
# صادق ممقلی داروغهٔ اصفهان یا شرلوک هلمس ایران، تهران، ۱۳۰۴. تجدید چاپ: کرمان: مانیا هنر، ۱۳۹۶.  
# صادق ممقلی داروغهٔ اصفهان یا شرلوک هلمس ایران، تهران، ۱۳۰۴. تجدید چاپ: کرمان: مانیا هنر، ۱۳۹۶.  
خط ۲۵۰: خط ۲۵۴:
# گل بی‌خار، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.  
# گل بی‌خار، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.  
# ناز، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.  
# ناز، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.  
# شیده، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹-۱۳۲۰.  
# شیده، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹و۱۳۲۰.  
# پشیمان، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰.  
# پشیمان، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰.  
# شورانگیز، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰.  
# شورانگیز، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰.  
خط ۲۶۰: خط ۲۶۴:
# استخوان زیر پی، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲. تجدید چاپ: تهران: نگارستان کتاب، ۱۳۸۷.  
# استخوان زیر پی، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲. تجدید چاپ: تهران: نگارستان کتاب، ۱۳۸۷.  
# آلامد، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲.  
# آلامد، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲.  
# داستان‌های ح. م. حمید، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲.  
# داستان‌های ح.م.حمید، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲.  
# گلی، تهران: بنگاه مطبوعاتی پروین، ۱۳۲۲.  
# گلی، تهران: بنگاه مطبوعاتی پروین، ۱۳۲۲.  
# نرگس، تهران: بنگاه پروین، ۱۳۲۲.  
# نرگس، تهران: بنگاه پروین، ۱۳۲۲.  
خط ۲۷۴: خط ۲۷۸:
# دلخسته، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۳۷.  
# دلخسته، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۳۷.  
# گناه مقدس، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۴۰.  
# گناه مقدس، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۴۰.  
# آتش به جان شمع فتد، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۴۳. (چاپ اول در مجلهٔ تهران مصور در سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶)
# آتش به جان شمع فتد، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۴۳. (چاپ اول در مجلهٔ تهران‌مصور در سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶)
# تار شکسته، تهران: امیرکبیر، کتاب‌های پرستو، ۱۳۴۳.  
# تار شکسته، تهران: امیرکبیر، کتاب‌های پرستو، ۱۳۴۳.  
# نقطه‌های شراب، تهران: کتاب‌های پرستو، امیرکبیر، ۱۳۴۳.  
# نقطه‌های شراب، تهران: کتاب‌های پرستو، امیرکبیر، ۱۳۴۳.  
خط ۲۸۱: خط ۲۸۵:
# اشک دلاوران (اشک دلاور: حماسهٔ عشق و شمشیر)، تهران: زرین، ۱۳۷۷.  
# اشک دلاوران (اشک دلاور: حماسهٔ عشق و شمشیر)، تهران: زرین، ۱۳۷۷.  
# فتنهٔ شادیاخ: سرگذشت سلطان تکش خوارزمشاه، تهران: زرین، ۱۳۷۷.  
# فتنهٔ شادیاخ: سرگذشت سلطان تکش خوارزمشاه، تهران: زرین، ۱۳۷۷.  
# حمویه: داستانی از عشق و هجران (حمویه: شکوه و عظمت پادشاهی سامانیان و حدیث دلدادگی)، تهران: نگارستان کتاب، ۱۳۸۲. تجدید چاپ: تهران: سمیر، زرین، ۱۳۸۶؛ اکباتان، ۱۳۸۴؛ زرین، نگارستان کتاب، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۸.
# حمویه: داستانی از عشق و هجران (حمویه: شکوه و عظمت پادشاهی سامانیان و حدیث دلدادگی)، تهران: نگارستان کتاب، ۱۳۸۲. تجدید چاپ: تهران: سمیر، زرین، ۱۳۸۶؛ اکباتان، ۱۳۸۴؛ زرین، نگارستان کتاب، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۸.


====ترجمه<ref name= ''آژند''/><ref name= ''ملی''/>====
====ترجمه<ref name= 'آژند'/><ref name= 'ملی'/>====
* یهودی سرگردان، اوژن سو، ۵ جلد، تهران، ۱۳۰۶. تجدید چاپ: تهران: موسسه انتشاراتی روزنامهٔ ایران.  
# یهودی سرگردان، اوژن سو، ۵ جلد، تهران، ۱۳۰۶. تجدید چاپ: تهران: موسسه انتشاراتی روزنامهٔ ایران.  
* ژان پهلوان پسر پاردیان، میشل زواگو، ۶ جلد، تهران، ۱۳۰۷.  
# ژان پهلوان پسر پاردیان، میشل زواگو، ۶ جلد، تهران، ۱۳۰۷.  
* بینوایان، ویکتور هوگو، ۵ جلد، تهران، ۱۳۰۷-۱۳۱۰. تجدید چاپ: تهران: مطبعهٔ ایران؛ کانون معرفت؛ بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ؛ کتابخانهٔ علی‌اکبر علمی و شرکاء، ۱۳۲۶؛ امیرکبیر، ۱۳۳۱، ۱۳۴۹، ۱۳۶۳، ۱۳۷۰، ۱۳۷۷، ۱۳۸۲، ۱۳۸۴، ۱۳۸۷، ۱۳۸۸، ۱۳۹۰، ۱۳۹۱، ۱۳۹۲، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ (۲ ج)؛ جاویدان، ۱۳۳۱ و ۱۳۶۱ (۲ج)؛ بدرقهٔ جاویدان، ۱۳۸۶ (۲ ج). (خلاصهٔ این ترجمه در سال ۱۳۳۵ و نیز در سال ۱۳۸۸ توسط نشر امیرکبیر منتشر شد.)
# بینوایان، ویکتور هوگو، ۵ جلد، تهران، ۱۳۰۷تا۱۳۱۰. تجدید چاپ: تهران: مطبعهٔ ایران؛ کانون معرفت؛ بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ؛ کتابخانهٔ علی‌اکبر علمی و شرکاء، ۱۳۲۶؛ امیرکبیر، ۱۳۳۱، ۱۳۴۹، ۱۳۶۳، ۱۳۷۰، ۱۳۷۷، ۱۳۸۲، ۱۳۸۴، ۱۳۸۷، ۱۳۸۸، ۱۳۹۰، ۱۳۹۱، ۱۳۹۲، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ (۲ ج)؛ جاویدان، ۱۳۳۱ و ۱۳۶۱ (۲ج)؛ بدرقهٔ جاویدان، ۱۳۸۶ (۲ ج). (خلاصهٔ این ترجمه در سال۱۳۳۵ و نیز در سال۱۳۸۸ توسط نشر امیرکبیر منتشر شد.)
* ثمیله، فردینان دوش(ژاک گیلمن دوشن)، تهران، ۱۳۱۰.  
# ثمیله، فردینان دوش (ژاک گیلمن دوشن)، تهران، ۱۳۱۰.  
* معجزهٔ گرگان، مازوئل، تهران، ۱۳۱۰.  
# معجزهٔ گرگان، مازوئل، تهران، ۱۳۱۰.  
* ماجرای دل، مارسل الن، ۶ جلد، تهران: چاپخانهٔ ایران، ۱۳۱۴. (ترجمه و اقتباس)
# ماجرای دل، مارسل الن، ۶ جلد، تهران: چاپخانهٔ ایران، ۱۳۱۴. (ترجمه و اقتباس)
 
===سبک و لحن و ویژگی آثار===
====تعریف رمان پاورقی====
مستعان را مطرح‌ترین پاورقی‌نویس دههٔ بیست می‌شناسند که علاوه‌بر مهارت در خلق ماجراهای عاشقانه، در نوشتن رمان‌های تاریخی هم شناخته‌شده است و شهرت خود را تا اواخر دههٔ سی هم حفظ کرد. تعریف مشخصی از داستان پاورقی در دست نیست و همین سنگ بنای بسیاری از اختلاف‌هاست.<ref name='عامه‌پسند'>{{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= فروغی‌راد|عنوان= ادبیات عامه‌پسند لازمهٔ ادبیات نخبه‌گرا|ژورنال= مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه|شماره= ۳|صفحات=۱تا۱۱}}</ref> میرعابدینی می‌نویسد:
:''پاورقی‌نویسی شاخه‌ای از ادبیات است که خصلت سرگرم‌کنندگی و کشش داستانی‌اش برجسته‌تر از دیگر عناصر داستان‌نویسی است.''<ref name= 'عامه‌پسند'/>{{سخ}}
بیضاوی در تعریفی دیگر از پاورقی می‌نویسد:
:''به رمانی که به‌صورت منظم و دنباله‌دار در جراید به‌چاپ رسد رمان پاورقی می‌گویند. رمان پاورقی از ابتدای پیدایش در قسمت پایین یکی از صفحات جراید به‌چاپ می‌رسید. در هر نسخه از روزنامه، رمان در جایی قطع می‌گردید که خواننده برای دانستن وقایع بعدی میل و انگیزهٔ شدید در خود احساس می‌کرد. ناتمام‌ماندن وی را مشتاق و درعین‌حال بلاتکلیف نگه‌ می‌داشت؛ در نتیجه وی بی‌صبرانه در انتظار شمارهٔ بعدی روزنامه باقی می‌ماند.''<ref name= 'عامه‌پسند'/>
 
====نگاهی تاریخی به مقولهٔ پاورقی در ایران====
این جریان در دورهٔ رضاشاه در آثار مستعان بازتاب می‌یافت و در تقابل با جریان نخبه‌گرایی قرار می‌گرفت که آثار [[صادق هدایت]] نمایندهٔ آن بود. سواد اندک در جامعهٔ آن روز باعث می‌شد مردم ساختار پیچیدهٔ آثار هدایت را کمتر درک کنند ولی آثار مستعان به‌سرعت به‌فروش می‌رسید. همین باعث شد میان مستعان و هدایت شکرآب شود و بحث‌های داغی در محافل آن روز شکل بگیرد. با مساعدشدن زمانه در دههٔ بیست، کم‌کم راه برای پذیرش آثار متعالی هم باز می‌شد تا اینکه پس از کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ دوباره رمان‌های پاورقی رونق چشمگیری یافتند. در این دوره شکست نهضت‌های مردمی و تسلط مجدد عوامل سرکوب‌گر حاکمیت، یاس عمیقی را در روح و جان مردم پدید آورد. در چنین فضایی، آنان که حوصلهٔ کتاب‌خواندن داشتند، به‌دنبال چیزی می‌گشتند که لحظه‌ای آنان را از اندوه شکست برهاند. به‌همین‌دلیل، پاورقی‌نویسی در مجلات تولدی دوباره یافت و مردم گرایشی شدید به خواندن رمان‌های عاشقانه با پایانی خوش و چاشنی طنز و شیرین‌کاری‌های شخصیت‌ها یافتند. عده‌ای نیز خوانندهٔ پروپاقرص داستان‌های تاریخی ماندند.<ref name= 'عامه‌پسند'/> مستعان در این‌ سال‌ها با داستا‌ن‌های متعددی که در مجله‌های «تهران‌مصور»، «سپیدوسیاه» و ... منتشر می‌کند، شهرت دوباره‌ای به‌دست ‌می‌آورد.<ref name= 'بهزادی'/> اما در دههٔ چهل با رونق زندگی شهری و افزایش اشتغالات و به‌ویژه رواج صنعت چاپ، پاورقی به پایان راه خود می‌رسد. پاورقی نقشی را که در عادت‌دادن کم‌سوادان به کتاب‌خوانی داشت از دست می‌دهد و مخاطبان آن جذب سینما و سریال‌های تلویزیونی می‌شوند.<ref name= 'عامه‌پسند'/>
 
====ادبیات به مثابهٔ کالا====
اغلب مجلات عامه‌پسندی که رمان‌های پاورقی در آن‌ها منتشر می‌شود، دیدگاه مشخصی ندارند؛ ضمن اینکه از حکومت انتقاد می‌کنند و لزوم یک دگرگونی اجتماعی نامشخص را یادآور می‌شوند، صفحات خود را از مطالب غیرضروری پر می‌کنند. اگر روزنامه‌نگار پیشرو با مشارکت مسئولانه در حیات سیاسی و اجتماعی در جهت گسترش فرهنگ نو تلاش می‌کند، پاورقی‌نویس هدفی جز سرگرم‌کردن خواننده ندارد و براساس عکس‌العمل احساسی خوانندگان، داستان را پیش می‌برد، هرجا حس کند که خواننده مجذوب شده، داستان را کش می‌دهد و آن حادثه را به‌شکل‌های مختلف تکرار می‌کند و هرجا که ببیند خواننده با شوق ماجرا را دنبال نمی‌کند مسیر داستان را تغییر می‌دهد. بدین ترتیب، خواننده، نقش فعالی در چگونگی شکل‌گیری اثر ایفا می‌کند. او همچنین مجبور است خواسته‌ّهای سردبیر و ناشر مجله را هم در نظر بگیرد تا کار خود را حفظ کند. بنابراین، نویسنده به‌صورت تولیدکننده‌ای مزدبگیر درمی‌آید و پاورقی‌نویسی به پدیدهٔ ادبی اجتماعی مهمی تبدیل می‌شود. کار ادبی اینک به کامل‌ترین معنای کلمه کالا می‌گردد. یک دسته نویسندهٔ حرفه‌ای به تولید کالای ادبی برای عرضه به خوانندگان مجلات مشغول می‌شوند و در رقابت با یک‌دیگر، در جهت هیجان‌انگیزتر‌کردن کار خود می‌کوشند.<ref name= 'حسن'/>
 
====داستان عامه‌پسند: لازمهٔ داستان نخبه‌گرا یا سدی در برابر آن====
از یک منظر دیگر هم به داستان عامه‌پسند نگریسته شده است. پاورقی‌نویسان عمدتا به مفاهیمی توجه می‌کنند که مایه‌های زندگی معمولی را تشکیل می‌دهند. از این رو خوانندگان بیشتری می‌یابند و بر ایجاد عادت کتاب‌خوانی و پدیدآوردن خواننده برای ادبیات متعالی تأثیر می‌گذارند. می‌توان گفت ادبیات عامه‌پسند و اصولاً هر نوع ادبیات سرگرم‌کننده هم‌چون پله‌ای برای گذر از مطالعات کم‌ارزش به مطالعاتی جدی‌تر عمل می‌کند. بدون وجود چنین ادبیاتی بی‌شک عده‌ای پرشمار هرگز کتاب‌خوان، ولو کتاب‌خوان سطحی و تفننی نمی‌شدند.<ref name= 'عامه‌پسند'/>{{سخ}}
ضعف ساختاری داستان‌های عامه‌پسند بیش‌ازآنکه به ناتوانی نویسندهٔ عامه‌پسند در به‌کارگیری عناصر داستانی و... برگردد، مربوط به هدفی است که این نویسندگان پیش رو دارند. هم‌چنین در نظر گرفتن جنس و سن مخاطبانی که بیشترین خوانندگان این آثار هستند این مسئله را روشن‌تر می‌کند. البته گرایش به ابتذال، نگاه سطحی و دورشدن از ساختار ادبی، مهم‌ترین مشکل داستان عامه‌پسند است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. البته شاید طرد این آثار از سوی منتقدان هم در این امر بی‌تأثیر نباشد.<ref name= 'عامه‌پسند'/>{{سخ}}
اگر انتشار آثار عامه‌پسند در حد چاپ پاورقی‌های مجلات بود شاید هنوز هم جای نگرانی برای داستان‌نویسان پیشرو نبود. پرشمارگان‌ترین کتاب‌های هر سال را تعداد زیادی آثار عامه‌پسند تشکیل می‌دهند و این امر مختص به ایران هم نیست. در همه جای جهان شمارگان کتاب‌های عامه‌پسند به‌مراتب افزون‌تر از کتاب‌های جدی است. البته این امر نشان‌دهندهٔ هیچ امر خطرناکی نیست؛ خطر آن‌جاست که در جامعه‌ای به هر دلیل کارکرد و نقش کتاب‌های عامه‌پسند دگرگون شود و این پدیده به‌جای‌آنکه پله‌ای برای صعود خواننده به مرحله‌ای بالاتر باشد، هم‌چون سدی در برابر او عمل کند.<ref name= 'عامه‌پسند'/>


===جوایز و افتخارات===
===بررسی چند اثر===
===بررسی چند اثر===
===ناشرانی که با او کار کرده‌اند===
====رابعه====
===تعداد چاپ‌ها و تجدیدچاپ‌های کتاب‌ها===
این رمان ۱۷۰۰صفحه‌ای، به توصیف زندگی امیری اختصاص یافته‌ که درپی رقابت‌های عشقی و سیاسی، دو پسر خود را به‌قتل می‌رساند: عمرو، پسر خلف بن احمد صفاری، شکست‌خورده در جنگ با جانشینان عضدالدوله، به سیستان بازمی‌گردد. رابعه دختر زیبای عضدالدوله همراه اوست. گفت‌وگوی آن دو خواننده را با گذشته و روحیات خلف آشنا می‌کند. او امیری است با ظاهری ملکوتی و باطنی شیطانی که برای رسیدن به مطامع شهوانی‌اش از هیچ شناعتی روگردان نیست. خلف با دیدن رابعه دل به او می‌بازد. عمرو را به سیاه‌چال می‌افکند و پس از بریدن سر او بر جنازه‌اش نماز می‌گذارد.<ref name='حسن'>{{پک|میرعابدینی|۱۳۸۰|ک= صد سال داستان‌نویسی ایران|ج= ۱و۲|ص= ۱۴تا۱۴۵}}</ref>{{سخ}}
رابعه تلاش‌های خلف برای کامجویی را خنثی می‌کند. از این پس رمان گرد تعقیب و گریز این دو شکل می‌گیرد و در پس‌زمینهٔ درگیری‌های عاشقانه، تاریخ آن دوره، ضعف خلفا و درگیری‌های حکومت‌های منطقه‌ای با یکدیگر، روایت می‌شود. رابعه، دچار بلایای بسیار شده، بارها دزدیده و محبوس می‌شود؛ اما هر بار به‌نوعی از خطر می‌رهد و تن به اغوا و اجبار امیر نمی‌دهد.<ref name= 'حسن'/>{{سخ}}
تمامی ماجراهای این رمان پردسیسه برای رسیدن به نتیجه‌ای اخلاقی ساخته و پرداخته شده است؛ اما اخلاقیات تبلیغ‌شده در این اثر صمیمی نیست؛ زیرا که حاصل تجربهٔ مستقیم از زندگی و برآمده از درون فرم اثر نیست. در واقع نویسنده که بر هر نوع تضاد و درگیری اجتماعی چشم بسته، از موضعی اخلاقی به ارشاد خواننده می‌پردازد.<ref name= 'حسن'/>{{سخ}}
نویسنده برای گریز از کهنه‌شدن حادثه‌ها ماجراها و آدم‌های جدیدی را وارد داستان می‌کند. دریچه‌هایی در رمان می‌گشاید تا خواننده از آن‌ها به دنیای آشفته‌ای بنگرد که در آن هرکس برای حفظ خود، اسباب قتل دیگران را فراهم می‌کند. رابعه به وصیت عمرو با طاهر، پسر دیگر خلف، ملاقات می‌کند و به یاری او می‌گریزد. از آن پس جنگ و گریز رابعه و طاهر از سویی و خلف و جاسوسش، ابراهیم فیروز از سوی دیگر شروع می‌شود.<ref name= 'حسن'/>{{سخ}}
مستعان رمان خود را بر پایهٔ این باور بنا کرده که شهوت عامل تمامی تحرکات تاریخی و سیاسی است. رابعه هرجا می‌رود جمعی را شیدای خود می‌کند و بر دشمنان طاهر می‌افزاید. همواره یکی به‌دنبال رابعه می‌تازد تا او را تصرف کند. دسیسه‌ها، قتل‌ها و وقایع مرموزی رخ می‌دهد و حتی گاهی پای جادوگرانی به‌میان کشیده می‌شود که زخم‌خوردگان رو به مرگ را زنده می‌کنند.<ref name= 'حسن'/>{{سخ}}
مستعان نگارش این رمان را در سال۱۳۲۸ در مجلهٔ تهران‌مصور با اسم مستعار «انوشه» شروع کرد که در سال۱۳۳۰ به‌پایان رسید. پس از پایان‌یافتن رابعه، مستعان بلافاصله دو دنبالهٔ دیگر، به نام‌های «پسر رابعه» (از ۱۳۳۰تا۱۳۳۱) و «طاهر و طاهره» (از زمستان۱۳۳۱ تا تابستان۱۳۳۴)، را نیز همچنان به‌صورت پاورقی در همان مجله بر آن افزود. این سه‌گانه تا سال۱۳۳۴ خوانندگان رمان‌های تاریخی را سرگرم ساخت. مستعان پس از چند سال فاصله، رمان «توفاهی» را در مجله‌ای دیگر با زیرعنوان دنباله‌ای بر سه اثر مذکور نوشت.<ref name='رابعه'>{{پک|مستعان|۱۳۸۸|ک= رابعه|ج= ۱|ص= ۷تا۱۴}}</ref>
 
====شهرآشوب====
یکی دیگر از آثار معروف مستعان که در ده‌ها جزوهٔ هفتگی طی سال‌های ۱۳۳۴تا۱۳۳۶ منتشر شد. این اثر که مایه‌ای خانوادگی، جنایی و اخلاقی دارد، سرگذشت زنی است که بدخواهی‌هایش پایانی ندارد. او به‌راحتی آدم می‌کشد، اما در حفظ اخلاقیات متعارف کوشاست. داروغه نیز، به‌شرط آنکه شهرآشوب «دیگر گرد بدی و خیانت نگردد»، جنایت‌های او را نادیده می‌گیرد. از آن پس هیجان داستان به شکلی ابتدایی ایجاد می‌شود: شهرآشوب بر ضد هوویش توطئه می‌کند؛ اما هر بار سر بزنگاه داروغهٔ تیزبین فرامی‌رسد و نقشه‌ها را نقش بر آب می‌کند تا عاقبت بر اثر سمی که شهرآشوب در غذایش ریخته‌، جان دهد.<ref name= 'میرعابدینی'/>{{سخ}}
نویسنده هر هفته درپی برآشفتن خواننده، با توصیف قتل‌ها و معاشقه‌ها، برای ترغیب وی به دنبال‌کردن ماجراست. به‌همین‌دلیل، توطئه‌های داستانی متعددی را مطرح می‌کند که هریک تنشی را در رمان پدید می‌آورند. اما این تنش‌هاکه به‌زودی تکراری می‌شوند زودگذرند و موجد تغییری اساسی در وقایع و پیش‌آوردن سوالی برای خواننده نمی‌شوند؛ زیرا رمان ساختاری به‌قاعده و درهم‌تنیده ندارد و توطئه‌ها جزئی کارآمد و برآمده از منطق حوادث نیستند؛ بلکه به سیر ماجرا تحمیل می‌شوند، بی‌آنکه بتوانند با ایجاد این وقفه‌های کوتاه‌مدت، روایت را هیجان‌انگیزتر کنند.<ref name= 'میرعابدینی'/>


==منبع‌شناسی==
==منابعی برای مطالعهٔ بیشتر==
* «نویسندگان پیشرو ایران» به‌قلم [[محمدعلی سپانلو]]، تهران: انتشارات زمان، ۱۳۶۲.
* «ادبیات ایران از آغاز تا امروز» نوشتهٔ جورج موریس و دیگران، ترجمهٔ یعقوب آژند، تهران: انتشارات گستره، ۱۳۸۰.
* «واژه‌نامهٔ هنر داستان‌نویسی» اثر [[جمال میرصادقی]] و میمنت میرصادقی، تهران: کتاب مهناز، ۱۳۷۷.
* «درآمدی بر مقولهٔ پاورقی‌نویسی» مقاله‌ای از صدرالدین الهی چاپ‌شده در «ایران‌شناسی»، سال دهم، شماره۳و۴، ۱۳۷۷.
* «سیری در پاورقی‌نویسی ایران» از مقاله‌های علی بهزادی، منتشرشده در «گردون»، شماره۲۵ و ۲۶، ۱۳۷۲.
* «جایگاه پاورقی کجاست» نوشتهٔ منیژه عارفی، در مجلهٔ «ادبیات داستانی»، شماره۵۹، ۱۳۸۱.
* «شبی که سحر نداشت» گزارشی از پاورقی‌نویسی ایران، به‌کوشش کاوه گوهرین، منتشرشده در تکاپو، شماره۶، ۱۳۷۲.
* «پاورقی‌نویسی»مقاله‌ای به‌قلم [[حسن میرعابدینی]]، مندرج در «ادبیات داستانی»، شماره۵۹، ۱۳۸۱.




خط ۳۰۸: خط ۳۴۶:


== منابع ==
== منابع ==
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =اتحاد|نام= هوشنگ|عنوان= پژوهشگران معاصر ایران|جلد= ۶|سال= ۱۳۸۷| ناشر= فرهنگ معاصر}}
# {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= اتحاد|نام= هوشنگ|عنوان= پژوهشگران معاصر ایران|جلد= ۶|سال= ۱۳۸۷|ناشر= فرهنگ معاصر}}
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =بهزادی|نام= علی|عنوان= شبه خاطرات|جلد= ۱|سال= ۱۳۷۶| ناشر= زرین}}
# {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= بهزادی|نام= علی|عنوان= شبه‌خاطرات|جلد= ۱|سال= ۱۳۷۶|ناشر= زرین}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آژند|نام= یعقوب|عنوان= پا به پای پاورقی‌نویسان ایران مستعان، حسینقلی (مستعان السلطان بن غلامحسین مستعان هوشی دریان)|ژورنال= ادبیات داستانی|شماره= ۵۲|سال= زمستان ۱۳۷۸|تاریخ بازبینی= ۲۰ بهمن ۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= آژند|نام= یعقوب|عنوان= پابه‌پای پاورقی‌نویسان ایران مستعان، حسین‌قلی (مستعان السلطان‌بن‌غلامحسین مستعان هوشی‌دریان)|ژورنال= ادبیات داستانی|شماره= ۵۲|سال= زمستان۱۳۷۸|تاریخ بازبینی= ۲۰بهمن۱۳۹۸}}
# {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =میرعابدینی|نام= حسن|عنوان= صد سال داستان‌نویسی ایران|جلد= ۱و۲|سال= ۱۳۸۰| ناشر= چشمه}}
# {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= میرعابدینی|نام= حسن|عنوان= صد سال داستان‌نویسی ایران|جلد= ۱و۲|سال= ۱۳۸۰| ناشر= چشمه}}
# {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= مستعان|نام= حسین‌قلی|عنوان= رابعه|جلد= ۱|سال= ۱۳۸۸|ناشر= نگارستان کتاب}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= فروغی‌راد|نام= اسما|عنوان= ادبیات عامه‌پسند لازمهٔ ادبیات نخبه‌گرا|ژورنال= مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه|شماره= ۳|سال= پاییز۱۳۹۷|تاریخ بازبینی= ۲۰بهمن۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= الهی|نام= صدرالدین|عنوان= درآمدی بر مقولهٔ پاورقی‌نویسی در ایران(۳الف)|ژورنال= ایران‌شناسی|شماره= ۴|سال= زمستان۱۳۷۷|تاریخ بازبینی= ۲۰بهمن۱۳۹۸}}
# {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی= جمشیدی|نام= اسماعیل|عنوان= خیابان نیوگراپ|ژورنال= کلک|شماره= ۲۵و۲۶|سال= فروردین و اردیبهشت۱۳۷۱|تاریخ بازبینی= ۲۰بهمن۱۳۹۸}}


==پیوند به بیرون==
==پیوند به بیرون==
* {{یادکرد وب|نشانی=
* {{یادکرد وب|نشانی=
https://vista.ir/article/216838/%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87|عنوان= زندگینامهٔ گلاب آدینه|ناشر= ویستا|تاریخ بازید= ۱۹بهمن۱۳۹۸}}
https://vista.ir/article/216838/%DA%AF%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87|عنوان= زندگینامهٔ گلاب آدینه|ناشر= ویستا|تاریخ بازید= ۱۹بهمن۱۳۹۸}}
* {{یادکرد وب|نشانی= http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/bibliographicAdvancedSearchProcess.do|عنوان= آثار حسینقلی مستعان از سایت کتابخانه ملی ایران|تاریخ بازدید=۲۰ بهمن ۱۳۹۸}}
* {{یادکرد وب|نشانی= http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/bibliographicAdvancedSearchProcess.do|عنوان= آثار حسینقلی مستعان از سایت کتابخانه ملی ایران|تاریخ بازدید=۲۰بهمن۱۳۹۸}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۸ آذر ۱۴۰۳، ساعت ۱۹:۰۲

حسین‌قلی مستعان

زنده‌ام برای نوشتن
نام اصلی مستعان‌السلطان‌بن‌غلام‌حسین مستعان هوشی‌دریان[۲]
زمینهٔ کاری نویسندگی، ترجمه و سرایش[۳]
زادروز ۱۲۸۳شمسی[۱]
تهران[۱]
پدر و مادر غلام‌حسین مستعان[۲]
مرگ ۱۵اسفند۱۳۶۱[۱]
و به‌روایتی دیگر، ۱۳۶۲[۲]
تهران[۱]
جایگاه خاکسپاری تهران
لقب ح.م.حمید، حبیب، انوشه، مولوی و...[۱]
پیشه داستان‌ و نمایشنامه‌نویس، مترجم، شاعر و روزنامه‌نگار[۳]
سال‌های نویسندگی ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷[۱]
سبک نوشتاری پاورقی‌نویسی[۱]
کتاب‌ها شهرآشوب، آفت، رابعه، ترجمه‌ٔ «بینوایان» و...[۳]
نمایشنامه‌ها هالو، عروس مرمرالملوک، شوهرهای مریم‌خانم و...[۱]
همسر(ها) ماه‌طلعت پسیان[۱]
فرزندان گلاب (آدینه)[۴]
مدرک تحصیلی دبیرستان دارالفنون و مدرسهٔ علوم‌سیاسی[۱]
مرد هزار قصه در اواخر قصهٔ زندگی
تعدادی از پاورقی‌نویسان سرشناس مطبوعات
سال‌ها یکه‌تاز میدان ادبیات عامه‌پسند
«گلاب «آدینه» شد با مخالفت پدر در ورود به سینما

حسین‌قلی مستعان ملقب به ح.م.حمید نخستین پاورقی‌نویس حرفه‌ای، پیشتاز داستان‌های عامه‌پسند، روزنامه‌نگار، مترجم، شاعر و ترانه‌سرا و نیز نمایشنامه‌نویس بود.[۳]

* * * * *

مستعان نخستین خبرنگار عکاس ایرانی و مؤسس اولین مجلهٔ مصور مدرن بود. زبان‌های گوناگونی را کم‌وبیش، می‌دانست: عربی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی، ترکی، روسی، ایتالیایی، اسپانیایی و چینی. او سال‌ها یکه‌تاز میدان ادبیات عامه‌پسند بود و شوروحال رمانتیک نسلی را بازتاب می‌داد که با شگفتی به قصه روی آورده بودند. اغلب آثار مستعان، بارها تجدیدچاپ شد؛ اما نام واقعی او برای اکثر خوانندگان ناشناخته ماند.[۳] داستان‌هایش را با نام‌های مستعار حبیب، انوشه، یکی از نویسندگان و... و اشعارش را با نام‌هایی چون «مولوی» در مجله‌ها منتشر می‌کرد.[۱]
در عالم ادب‌وهنر کم پیش می‌آید که وقتی هنرمندی شهرتش را از دست داد، باز موفق شود آن را به‌دست آورد. مستعان از کسانی بود که این بخت را یافت تا طعم شهرت و محبوبیت را چند بار بچشد. در سال‌های قبل از شهریور۱۳۲۰ که کتاب‌های سیاسی، فلسفی و اجتماعی منتشر نمی‌شد مردم به مطالعهٔ کتاب‌های عشقی و پلیسی روی آورده بودند. مستعان، در آن سال‌ها شهرتی هم‌سنگ شهرت هنرپیشه‌های سینما در سال‌های بعد پیدا کرده بود. در آن زمان کمتر باسواد و اهل مطالعه بود که آثار مستعان را نخواند و دربارهٔ آن‌ها بحث نکند.[۱]
مستعان نویسنده‌ای منظم، دقیق و پرکار بود. نثری درست، روان و شیرین داشت که حتی مخالفانش نیز نمی‌توانستند منکر آن شوند. برخلاف بسیاری از نویسندگان که نخواندن نوشته‌های دیگران را افتخاری برای خود می‌شمردند او قصه‌های تمام مجله‌ها را می‌خواند. مستعان تخیلی قوی داشت و تمام وقتش صرف مطالعه، تفکر و نوشتن می‌شد. او بدون وقفه ۵۷ سال قلم زد؛ از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۵۷. گاهی در فراز بود و گاهی در نشیب، ولی همیشه به کاری که می‌کرد اعتقاد داشت.[۱]

از میان یادها

تیشه‌ٔ جامانده[۲]

مستعان دربارهٔ پاورقی‌های متعددی که در مجلات می‌نوشت می‌گوید:

گاه می‌شد که مجبور بودم پنج یا شش داستان را هم‌زمان ادامه دهم. دشوارترین کار، مراقبت از مخلوط‌نشدن شخصیت‌ها و ماجراها بود. بااین‌حال یک بار اشتباه کردم و آن زمانی بود که یکی از شخصیت‌های «رابعه» کسی را با یک تیشه کشته بود و تیشه را در چاه افکنده بود و هفتهٔ بعد همان شخصیت را می‌دیدیم که همان تیشه را در دست دارد. صدها نامه و تلفن خوانندگان مرا از این اشتباه آگاه کرد.

دیدار با شه‌دخت‌ها[۱]

روزی مستعان برای تماشای فیلمی به سینما میهن در چهارراه حسن‌آباد رفته بود. متوجه شد که دو خانم جوان او را به‌هم نشان می‌دهند و درباره‌اش صحبت می‌کنند. وقتی فیلم تمام شد آن دو به‌طرف مستعان رفتند و خودشان را معرفی کردند:

ما شه‌دخت‌شمس پهلوی و مه‌دخت‌اشرف پهلوی هستیم. شما آقای مستعان هستید. این طور نیست؟ خیلی خوش‌وقتیم با شما از نزدیک آشنا شدیم. آیا ممکن است بگویید کتاب آیندهٔ شما چه نام دارد و موضوعش چیست؟

مستعان که با مشاهدهٔ مأموران محافظ، آن‌ها را شناخته بود جواب داد:

اگر موضوعش را بگویم لطفش از بین می‌رود. دربارهٔ نامش هم هنوز تصمیم نگرفته‌ام. اگر چند روز دیگر صبر کنید آن را هم خواهید دانست.

متخصص هیپنوتیزم[۱]

علی بهزادی، مدیر مجلهٔ «سپیدوسیاه»، در سفرِ تعدادی از روزنامه‌نویسان به کشورهای اسکاندیناوی همراه مستعان بود. در این سفر حین بازدید از باغ‌وحش کپنهاگ، مستعان دست بهزادی را می‌گیرد و او را کنار می‌کشد:

کمی صبر کن بقیه بروند. می‌خواهم یک صحنه جالب به تو نشان بدهم.

مستعان شیری را به بهزادی نشان می‌دهد:

من الان این شیر را هیپنوتیزم می‌کنم طوری‌که مثل یک بره رام شود و هرچه بگویم اطاعت کند.

مستعان درحال خیره‌شدن به چشمان شیر آرام‌آرام جلو می‌رود تااینکه فاصله‌اش با قفس شیر به کمتر از نیم متر می‌رسد. ناگهان شیر سرش را چرخانده و نعرهٔ بلندی می‌کشد؛ طوری‌که مستعان و بهزادی بی‌اراده قدمی به عقب می‌روند. مستعان این غرش را «آخرین نیروی مقاومت شیر» تعبیر کرده و دوباره با اعتمادبه‌نفس بیشتر، حالت هیپنوتیزم‌کردن به خود می‌گیرد. این بار، شیر صاعقه‌وار به طرف نرده‌ها می‌پرد و دستش را به‌سمت او حواله می‌کند. همه می‌ترسند جز مستعان که هنوز هم امیدوار به هیپنوتیزم‌کردن است. بالاخره در آن روز هیپنوتیزم شیر عملی نمی‌شود؛ اما از بهزادی قول می‌گیرد که یک روز دیگر شاهد هنرنمایی او باشد. ادامهٔ ماجرا از زبان بهزادی:

مدتی بعد مستعان به من زنگ زد. تصور می‌کردم با شروع همکاری قرارمان را از یاد برده باشد؛ اما این طور نبود. گفت باغ‌وحش تهران دو شیر قوی‌هیکل و درنده آورده و او آماده است که آن‌ها را هیپنوتیزم کند؛ چون قول داده بودم، پیشنهادش را پذیرفتم. باهم به باغ‌وحش رفتیم. ساعتی بعد که از آنجا بیرون آمدیم، بین ما قراردادی برای همکاری منعقد شده بود. قرار ما این بود که او هفته‌ای دو داستان، یکی کوتاه و دیگری دنباله‌دار در «سپیدوسیاه» بنویسد. آن روز مستعان به‌جای شیرها مرا هیپنوتیزم کرده بود.

مستعان و تهران‌مصور

سال‌های آخر دههٔ بیست، مجلهٔ «تهران‌مصور» اندک‌اندک جای خود را در میان مجلات معتبر باز می‌کرد. این مجله به‌مدیریت احمد دهقان منتشر می‌شد؛ اما آنچه «تهران‌مصور» را در حرکت اول جلو آورد انتشار اولین پاورقیِ سیاسی‌جنجالی بود. «من جاسوس شوروی در ایران بودم» به‌قلم کریم روشنیان عضو پیشین کمیتهٔ شهرستان حزب تودهٔ ایران آن پاورقی را می‌نوشت. او از حزب توده بریده و بعد از وقایع آذربایجان به افشای روابط حزب توده، فرقهٔ دموکرات آذربایجان، ک.گ.ب. و شوروی می‌پرداخت. صحت و سقم مطالب روشنیان هنوز هم معلوم نیست؛ اما تأثیر این پاورقی در تیراژ «تهران‌مصور» انکارناپذیر است. دو پاورقی‌نویس دیگر به نام‌های علی جلالی و فرخ کیوانی نیز این مجله را یاری می‌دادند. با ورود حسین‌قلی مستعان در صحنهٔ «تهران‌مصور»، عصر حضور پاورقی مجله‌ای در معنایی که حداقل بیست سال دوام آورد، آغاز شد. مستعان با پاورقی‌های «بی‌عرضه»، «شهرآشوب»، «رابعه» و «آفت» 'تهران‌مصور' را به‌صورت اولین مجلهٔ هفتگی تهران درآور طوری که ترور احمد دهقان، کوچکترین تأثیری در ادامهٔ حیات آن نگذاشت.[۵]
مستعان بعد از سال‌ها همکاری با «تهران‌مصور» کاملاً ناگهانی همکاری‌اش را قطع کرد و پاورقی «توفاهی» را به مجله‌ای دیگر برد. بعدها مهندس والا مدیر «تهران‌مصور» اذعان کرد ضربه‌ای که رفتن مستعان به مجله وارد کرد هرگز جبران نشد.[۱]

«شوریده» را من سرودم نه مولانا[۳]

نویسندهٔ خوش‌بین، نویسندهٔ بدبین

سال‌ها پیش، در یکی از مجلات تهران، تحت عنوان «نویسندهٔ خوش‌بین و نویسندهٔ بدبین» مقاله‌ای دربارهٔ صادق هدایت و حسین‌قلی مستعان به‌چاپ رسید.[۶]
مستعان که روزگاری نویسندهٔ روز تهران بود و ته‌نشین شهرت او آن‌قدر دوام داشت که بعد از وقایع ۲۸مرداد، مدیران و سردبیران مجله‌های آن دوره، برای چاپ اثری از او به‌صورت پاورقی در مجلهٔ خود، به در خانه‌اش رفتند و چون به تیراژ خود اهمیت می‌دادند، همهٔ شرایط او را پذیرفتند؛ و هدایت که «شین پرتو» عضو وزارت امورخارجهٔ ایران، در سال۱۳۱۵ شمسی وقتی عازم ماموریت اداری هند می‌شود، در گفت‌وگویی با اسماعیل جمشیدی می‌گوید:

«دست این پسرهٔ لوس و ننر یعنی صادق خان را که از زندگی در تهران دل‌مرده شده بود گرفتم و با خودم به بمبئی بردم. آنجا ماشین تحریری قراضه در اختیارش گذاشتم تا پسره «بوف کور»ش را استنسیل کند و بتواند در ۳۰تا۴۰ نسخهٔ پلی‌کپی‌شده تکثیر کند و با پخش آن نزد این و آن، عده‌ای را بترساند»![۶]

اثری که تا مدت‌ها هیچ ناشری حاضر به چاپ آن نشده بود، بعدها، به‌ادعای عبدالرحیم جعفری مدیر انتشارات امیرکبیر، تا سال۱۳۵۷ نزدیک یک میلیون نسخه از آن فروش رفت.[۶]
در مقالهٔ مذکور به این نکته توجه شده بود که این هر دو نویسندهٔ ایرانی به‌نحوی خانه‌خراب شدند. هدایت در دیار غربت به زندگی خود خاتمه داد درحالی‌که شهرت قابل قبولی در داخل و خارج کشور یافته بود. بعدها شهبانوی پهلوی می‌خواست خانهٔ پدری او را به‌سبک خانهٔ داستایفسکی، موزه کند. اما بعد از انقلاب، فکر ساختن موزه فراموش شد و خانهٔ پدری این نویسندهٔ جهانی‌شدهٔ معاصر تبدیل به مهدکودک شد! «مهدکودک صادقیه» به‌جای «موزهٔ صادق هدایت.»[۶]
مستعان هم در همان دههٔ پنجاه یک بار خانه‌اش به حراج بانک گذاشته شد. او دیگر پول‌ساز نبود و در مجلات پاورقی‌هایش را نمی‌خواستند. او چند سال بعد از انقلاب در تهران بر اثر کهولت درگذشت. نویسندهٔ خوش‌بین در شرایطی با زندگی وداع گفت که هیچ جا اسمش سر زبان‌ها نبود، حتی همان مطبوعاتی که عمری آثار او را پشتوانهٔ تیراژشان کرده بودند و به او «استاد، استاد» می‌گفتند از چاپ خبر و گزارش مرگ او اکراه داشتند.[۶]
در جهان سوم، نویسندگان و روشن‌فکران غالباً نخستین قربانیان تحولات سیاسی بوده‌اند. اما آیا این سرنوشت همهٔ نویسندگان جهان سوم است؟[۶]

سر پیری و معرکه‌گیری[۱]

مستعان در ۷۴سالگی دل به دختری ۱۴ساله بست. دختر برای آموختن نویسندگی نزد او رفته بود. ۳ سال از تدریس گذشت. نه دختر نویسنده شد نه دل نویسنده آرام گرفت. همسر نخستین نویسنده، که مادر فرزندان او بود و به دلدادگی‌های شوهرش عادت داشت، برای چندمین بار رضایت به ازدواج شوهرش داد.
زن جوان در آغاز از اینکه همسر نویسندهٔ مشهوری شده، شاد بود و در آسمان‌ها پرواز می‌کرد. اما کم‌کم حقایق روشن شد. وقتی اسم همسرش را می‌گفت، جوان‌ها او را نمی‌شناختند و پیرها هم او را دختر یا نوهٔ نویسنده می‌پنداشتند. این حرف‌ها زن جوان را متوجه اختلاف سن‌شان می‌کرد. نویسنده بارها با او از دورانی سخن گفته بود که هر روز آدم‌های مختلف از مجله‌های مختلف با پاکت‌های پر از پول می‌آمدند، پاکت‌ها را داده و قصه‌ها را می‌گرفتند. اما حالا اگر کسی در خانه را می‌زد برای گرفتن پول بود نه دادن پول؛ کرایه خانه، پول آب، برق، تلفن و... .
نویسنده کم‌کم دچار اوهام شد. خیال‌بافی‌های او که در گذشته برای داستان‌پردازی بود حالا به زندگی واقعی راه یافته بود. روزی از فکرش گذشت که اگر روزگاری قصه‌های شیرین می‌نوشت، شاید به‌دلیل سحرخیزی‌هایش بود. به یاد آن روزهایی که در زمستان یخ حوض را می‌شکست و در آب سرد غوطه‌ور می‌شد یک صبح زمستان این کار را کرد؛ نتیجهٔ آن تب شدید و عوارض آن هذیان و اوهام بود. می‌گفت:

«امروز رابعه، آقابالاخان و حمویه به دیدارم می‌آیند. وسایل پذیرایی را آماده کن.»

مستعان با پیانو آشنایی داشت و باخ را می‌شناخت. می‌گفت:

«دیروز باخ به من تلفن کرد. مدتی با هم صحبت کردیم...»

یا می‌گفت:

«ویکتور هوگو به دیدار من آمد. گفت آمده‌ام از تو بابت ترجمهٔ خوبی که از «له میزرابل» کرده‌ای تشکر کنم.»

زن جوان این کارها را صحنه‌سازی می‌پنداشت و ادعا می‌کرد این کارها را برای سرگرمی او می‌کند؛ اما چندی بعد از بروز این اوهام و هذیان‌ها، دوران زندگی نویسنده هم به‌سر آمد.

زندگی و یادگار

مستعان در گذار روزگاران

  • ۱۲۸۳: تولد در تهران[۱]
  • ۱۲۸۷: شروع تحصیلات در مکتب‌خانه و آموختن زبان عربی و فرانسه[۲]
  • ۱۲۸۹تا۱۲۹۵: ورود به مدرسهٔ «شرف مظفری» و گذراندن کلاس‌های چهارم تا ششم؛ گذراندن دورهٔ متوسطه در دبیرستان «دارالفنون»[۲]؛ تحصیل در مدرسهٔ علوم‌سیاسی[۱]
  • ۱۲۹۵تا۱۳۰۰: پدر مستعان که با تحصیل او در دارالفنون مخالف بود. او را از خانه بیرون کرد و مستعان در این سال‌ها زندگی ماجراجویانه‌ای را در خارج از تهران گذراند و به کارهای مختلفی مشغول بود.[۲]؛ سفرهایی به خارج از ایران[۳]
  • ۱۳۰۰تا۱۳۱۰: بازگشت به خانهٔ پدری؛ ابتلا به مالاریا؛ شروع کار روزنامه‌نگاری پس از بهبودی(ابتدا در روزنامه‌های «نسیم شمال»، «رعد» و «اتحاد»)؛ استخدام در روزنامهٔ «ایران»(او در این روزنامه وظایف مختلفی چون حسابداری، صندوق‌داری، خبرنگاری، نویسندگی و معاونت سردبیر را تجربه کرد؛ ترجمهٔ آثار نویسندگانی مانند ویکتور هوگو و نوشتن پاورقی‌ها و داستان‌هایی بی‌امضا از دیگر فعالیت‌های او در این دوره بود.)[۲]؛ انتشار آثاری مانند «افسانه»، «عنتر شجاع عرب»، «علی بابا» و ترجمه‌های «بینوایان» و «یهودی سرگردان»[۷]
از داستان های ح.م.حمید
از مجموعه کتاب‌های ماه
  • ۱۳۱۰: رسیدن مستعان به سردبیری روزنامهٔ «ایران»[۲]؛ انتشار ترجمهٔ «ثمیله» اثر ژاک گیلمن دوشن[۷]
  • ۱۳۱۴: در یک دورهٔ کوتاه، سردبیری روزنامهٔ ایران به «مجید موقر» رسید اما چندی بعد، موقر نقش صاحب امتیاز را پیدا کرد و مستعان مدیر و سردبیر روزنامهٔ ایران و همچنین مجلات «مهر» (بعد از کناره‌گیری سعید نفیسی[۱]) و «مهرگان» شد. شروع داستان‌نویسی با نام مستعار «ح.م.حمید» در مجلهٔ مهرگان[۲]؛ انتشار ترجمهٔ «ماجرای دل» اثر مارسل الن[۷]
  • ۱۳۱۵: انتشار «اندیشه‌های جوانی» و «ارمغان زندگی»[۷]
  • ۱۳۱۸: انصراف کوتاه‌مدت از کار روزنامه‌نگاری به‌دلیل فشار کار و خستگی[۲]؛ انتشار «نوری» و «آزیتا»[۷]
  • ۱۳۱۹: بازگشت به کار روزنامه‌نگاری و به‌دست‌گرفتن ادارهٔ مجلهٔ مهرگان با نام «مهر ایران»؛ گرفتن امتیاز انتشار مجلهٔ «راهنمای زندگی» که به‌مدت دو سال منتشر شد.[۲]؛ آغاز به چاپ کتاب‌های ماه (۲۵ کتاب داستان در ۲۵ ماه)[۱]
  • ۱۳۲۰: زین‌العابدین رهنما، صاحب‌ امتیاز روزنامهٔ ایران، مدیریت این روزنامه را دوباره به مستعان واگذار کرد (البته این همکاری پس از مدتی از سوی مستعان پایان یافت).[۲]
  • ۱۳۲۱: انتشار نخستین شمارهٔ روزنامهٔ «اخبار» در بهمن‌۱۳۲۱ که تا فروردین‌۱۳۲۲.[۲]
  • ۱۳۲۲تا۱۳۲۳: انتشار آثاری مانند «گلی»، «قصهٔ انسانیت» و «نرگس»[۷]
  • ۱۳۲۴تا۱۳۲۵: انتشار هفته‌نامهٔ «دستور» به‌مدت کوتاه؛ انصراف از کار مدیریتی در مطبوعات؛ شروع داستان‌نویسی برای مجلهٔ «تهران‌مصور» و بعد از آن، قلم‌زدن در چند مجلهٔ دیگر (امید ایران، فردوسی، اتحاد ملل مجلهٔ رادیو تهران، سپیدوسیاه و...)[۱] که به‌مدت بیش از ۱۰ سال طول کشید.[۲]
  • ۱۳۳۰تا۱۳۳۶: انتشار داستان‌های «آفت» و «شهرآشوب» در بالغ بر سیصد شمارهٔ مجلهٔ تهران‌مصور[۳]
  • ۱۳۳۰تا۱۳۳۶: تولد دخترش گلاب که بعد از ورود به سینما به‌دلیل مخالفت پدر با این کار نام‌خانوادگی‌اش را تغییر داد به «آدینه».
  • ۱۳۳۷تا۱۳۴۹: انتشار آثاری مانند «دلخسته»، «گناه مقدس»، «آتش به جان شمع فتد» و «مثل خدا که مال همه است»[۷]
  • ۱۳۶۰: چندمین ازدواج مستعان در سن ۷۷سالگی(عروس، دختری ۱۷ساله و از شاگردان نویسندگی او بود.)[۱]
  • ۱۳۶۱: درگذشت مستعان در ۱۵اسفندماه[۱]
  • ۱۳۶۲تا۱۳۸۰: انتشار برخی از آثار مستعان مانند «رابعه»، «اشک دلاوران» و «حمویه» (که قبلا در مجلات منتشر شده بودند) در قالب کتاب[۷]

زندگی پرفراز و نشیب

از مکتب‌خانه تا استقلال

حسین‌قلی مستعان تحصیلات خود را از چهار‌سالگی در مکتب‌خانه شروع کرد و از همان زمان به تشویق پدرش شروع به آموختن زبان فرانسه و عربی کرد. در شش‌سالگی او را برای تحصیلات ابتدایی به مدرسهٔ «اسلام» فرستادند؛ اما مستعان قبول نکرد که در کلاس اول تحصیل کند؛ به مدرسهٔ «شرف مظفری» رفت، امتحان داد و در کلاس چهارم مشغول تحصیل شد. او تا کلاس ششم را در همین مدرسه گذراند.[۲]
تعصب مذهبی پدر مستعان باعث شد از رفتن پسرش به دارالفنون برای گذراندن دورهٔ متوسطه جلوگیری کند؛ زیرا فکر می‌کرد درس‌خواندن در دارالفنون، او را بی‌دین خواهد کرد. برخلاف پدر، مادر موافق نظر فرزند بود و برای تحصیل پسرش، پول و لباس و لوازم زندگی مهیا کرد. بعد از پایان تحصیلات متوسطه، یک روز، پدر مستعان در اوج عصبانیت، او را از خانه بیرون کرد. پس از این ماجرا، زندگی مستقل و پر از مشقت مستعان شروع شد. از تهران رفت و چهاریاپنج سالی را به کارهای مختلف، از پیش‌خدمتی تا روضه‌خوانی، مشغول شد.[۲]

آغاز روزنامه‌‌نگاری تا شهرت

مستعان پس از پنج سال، درحالی‌که به بیماری مالاریا مبتلا شده بود به خانه بازگشت. او طی مسافرت‌هایش در روزنامه‌نگاری هم تجربیاتی کسب کرده بود و پس از بهبودی به‌صورت حرفه‌ای وارد این شغل شد. ابتدا در روزنامه‌های «نسیم شمال»، «رعد» و »اتحاد» و از سال۱۳۰۰ در روزنامهٔ «ایران» مشغول شد. او تمام مراحل روزنامه‌نگاری را از صندوق‌داری تا سردبیری، در این روزنامه طی کرد. در همین دوره به نوشتن مقالات گوناگون و ترجمهٔ آثار ادبی مانند «بینوایان» پرداخت و داستان‌ها و پاورقی‌هایی بدون امضا منتشر کرد. او از سال۱۳۱۰، سردبیر روزنامهٔ ایران بود و بعد از وقفه‌ای در سال۱۳۱۴، سردبیری مجلات «مهر» و «مهرگان» را نیز علاوه‌بر روزنامهٔ ایران برعهده گرفت. داستان‌نویسی مستعان در مجلهٔ مهرگان با نام مستعار «ح.م.حمید» به‌طورجدی شروع شد.[۲]
در سال۱۳۱۸، مستعان بر اثر فشار کاری، مدتی از کار سربیری روزنامه‌ کناره‌گیری کرد و امتیاز مجلهٔ «راهنمای زندگی» را گرفت که حدود دو سال منتشر می‌شد. در اوایل دههٔ بیست، مستعان مجددا مدیر روزنامهٔ «مهر ایران» شد که همان روزنامهٔ ایران با عنوانی دیگر بود اما پس از مدتی، با این روزنامه قطع رابطه کرد. مستعان مدتی هم روزنامه‌ٔ «اخبار» و هفته‌نامهٔ «دستور» را منتشر کرد اما از سال۱۳۲۵ تصمیم گرفت تنها به عنوان داستان‌نویس با مجلات همکاری کند. با مجلهٔ «تهران‌مصور» بیش از ۱۰ سال همکاری کرد و بعد از آن هم در مجلات دیگری، داستان‌های متعددی منتشر کرد. در روزهایی که تلویزیونی نبود و سینما هنوز گروه‌های کوچکی را جلب می‌کرد چاپ داستان‌های مستعان در این مجلات ضامن فروش معتبری برای آن‌ها بود. قشری مرکب از هزاران مرد و زن «قصه‌خوان» پدید آمده بود که برای پیگیری حوادث داستان‌ّهای او روزشماری می‌کردند.[۲]

سکانس آخر

سرانجام، فشار‌های روحی قوای مرد هزارقصه را تحلیل برد تا آن که سنگینی بار مشکلات باعث شد زندگی را بدرود گوید. کسانی که در آخرین لحظات قبل از خاکسپاری او را دیدند، نمی‌توانستند در وجود مرد بی‌نهایت لاغری که ریش انبوهی صورتش را پوشانده بود نویسندهٔ مشهور شهر را بشناسند. او را همچنان که خواسته بود زیر پای مادرش دفن کردند و روی سنگ قبرش نوشتند:

زیر پای مادرم خفته‌ام که بهشت اینجاست.[۱]

شخصیت و اندیشه


مستعان عقیده داشت در نوشتن، علاوه‌بر تلاش برای بازنمایی دقیق و آینه‌وار وضع زمانهٔ خود، همواره هدف اصلی «راهنمایی و به‌آموزی و سوق‌دادن خواننده به فضایل انسانی و اخلاقی» را حفظ کرده است. او می‌گوید:

«هرگز سطری ننوشته‌ام که در آن این تعهد و رسالت اساسی را از عهده برنیامده باشم؛ زیرا اعتقاد راسخ دارم اگر نوشته‌ای عاری از این آرمان‌خواهی اخلاقی و انسانی باشد، هرچند از نظر هنری به اوج کمال هم برسد، بیهوده و بی‌ارزش است.»[۱]

با این‌همه، در داستان‌هایش گاهی صحنه‌های بی‌پرده به‌چشم می‌خورد. بهزادی می‌گوید وقتی به او یادآوری می‌کردم، می‌گفت:

«این‌ها را نباید با مطالب سکسی نویسنده‌های دیگر مقایسه کرد. این راهی است که من برای مبارزه با سکس و انحرافات و مفاسد اجتماعی برگزیده‌ام.»[۱]!

مستعان نویسنده‌ای بود که می‌خواست زندگی خانواده‌اش را از راه قلم تامین کند. در میان نویسندگان ایران، او از معدود کسانی بود که در این کار موفق بود. اما این طرز کار یک اثر منفی هم داشت و آن زیاد کار کردن بود. شاید اگر مستعان به‌جای هزار قصه‌ای که به‌ادعای خود نوشته بود صد قصه و به‌جای دویست کتاب، بیست کتاب می‌نوشت، موفق‌تر بود.[۱]

جمله‌ای از مستعان

«کوشیده‌ام تا همچون یک وقایع‌نگار دقیق یا یک آیینهٔ صیقلی گزارشگر و نمایشگر راستین حوادث و چهره‌ها و زشتی‌ها و زیبایی‌های جامعه و خصوصیات و ریزه‌کاری‌های عصر خود باشم.»[۱]

یک نویسنده و چندین نام[۳]

مؤسس اولین مجلهٔ مصور مدرن

زمینهٔ فعالیت

روزنامه‌نگاری

روزنامه‌نگاری مستعان از سال۱۳۰۰ به‌طور حرفه‌ای در روزنامهٔ «ایران» آغاز شد. او در این روزنامه، صندوق‌داری، حساب‌داری، خبرنگاری، نویسندگی، معاونت سردبیر و سردبیری را تجربه کرد. خود او می‌گوید:

«من اولین خبرنگار عکاس مطبوعات در ایران بودم و اولین خبرنگاری بودم که برای تهیهٔ گزارش‌های بزرگ به نقاط مختلف اعزام شدم.»[۲]

او در سال۱۳۱۰خورشیدی به‌سردبیری روزنامهٔ ایران رسید. در سال۱۳۱۴ سردبیری ایران را به مجید موقر دادند که مدیر مجلهٔ «مهر» بود؛ ولی چندی نگذشت که اختیار روزنامهٔ ایران و مدیریت و سردبیری آن، همراه با مدیریت و سردبیری مجلات «مهر» و «مهرگان» در اختیار مستعان قرار گرفت و مجید موقر حکم صاحب‌امتیاز را پیدا کرد. با ابتکار مستعان، تیراژ مجلهٔ «مهرگان» از ۴۰۰ نسخه به ۱۴هزار نسخه رسید.[۲]
مستعان در سال۱۳۱۸ بر اثر فشار کار و خستگی بیش از اندازه، این روزنامه را ترک گفت؛ هرچند که بعدها همان روزنامه را، این بار با نام «مهر ایران»، اداره کرد. در همان سال امتیاز مجلهٔ «راهنمای زندگی» را گرفت که بیست و هشت شمارهٔ آن از ۲۴آبان۱۳۱۹ تا ۲۵آذر۱۳۲۰ منتشر شد.[۲] راهنمای زندگی، اولین مجلهٔ ایران به‌سبک امروزی بود و هر دو هفته یک‌بار منتشر می‌شد. تمام مطالب مجله را هم مستعان و همسر دومش، ماه‌طلعت پسیان می‌نوشتند و تنها دو سه نویسنده و مترجم دیگر با آن‌ها همکاری می‌کردند.[۱] به‌گفتهٔ مستعان، یک‌سال و نیم پس از انتشار این مجله، مؤسسهٔ اطلاعات رقابت شدیدی را با این مجله آغاز کرد و در اثر خیانت مالی یکی از نمایندگان مستعان، شکست سختی بر او وارد شد.[۲]
بعد از شهریور۱۳۲۰، زین‌العابدین رهنما، صاحب‌امتیاز روزنامهٔ ایران، از مستعان درخواست کرد مدیریت روزنامه را بپذیرد. مستعان شرایطی گذاشت و بالاخره مدیریت روزنامه را پذیرفت. در این دوره، او همانند یک تیم واحد بود و با ۱۲تا۱۴ امضای مختلف مطلب می‌نوشت. بعد از مدتی، معرفی شخصی دیگر از سوی رهنما به عنوان مدیر روزنامه، باعث شد مستعان همکاری‌اش را با این روزنامه قطع کند. چندی بعد روزنامهٔ ایران تعطیل شد.[۲]
مستعان مدتی هم روزنامه‌های «دستور» و «اخبار» را منتشر کرد. نخستین شمارهٔ روزنامهٔ «اخبار» که ناشر اخبار رسمی دولت بود، در بهمن۱۳۲۱ منتشر شد و تا فروردین‌۱۳۲۲ ادامه یافت. آخرین کار مدیریتی او در روزنامه‌نگاری، انتشار هفته‌نامهٔ «دستور» در سال۱۳۲۵ بود و بعد از آن، همکاری خود را با مطبوعات و مجلات، محدود به داستان‌نویسی برای مجلات مختلف کرد.[۲]

داستان، رمان و نمایشنامه

مهم‌ترین بخش زندگی مستعان، داستان‌نویسی اوست. او می‌گوید:

«من همواره عاشق قصه‌نویسی بودم و روزنامه‌نگاری تنها وسیله‌ای بود برای امرار معاش. از ۴سالگی پای قصه‌های مادربزرگ می‌نشستم و در ۶سالگی، خودم یک قصه‌گو بودم با طرفداران بسیار میان بچه‌های محله. نخستین قصه‌ام را در ۱۲سالگی براساس یک حادثهٔ واقعی نوشتم.»[۲]

مستعان در نشریهٔ مهرگان، داستان‌نویسی خود را با اسم مستعار «ح.م.حمید» به‌طورجدی آغاز کرد. او داستان «نوری» را منتشر کرد و این داستان وقتی به‌صورت کتاب درآمد، در عرض یک هفته پانزده‌هزار نسخه از آن فروش رفت.[۲]
سال‌های۱۳۱۸تا۱۳۲۰ اوج شهرت مستعان در داستان‌نویسی بود. او از اول سال۱۳۱۹ در ۲۵ ماه، ۲۵ داستان نوشت. داستان‌هایی در ۱۲۰تا۱۶۰ صفحه در قطع کوچک (جیبی) با نام‌های خوش‌آهنگ و مضمون‌های عشقی و احساساتی که اشک از چشم خواننده روان می‌ساخت و تقریبا همه به‌سبک کتاب‌ «پل و ویرژینی» برناردن دو سن پیر و آثار لامارتین و شاتوبریان بودند، اما با حال و هوای ایرانی.[۱]
مستعان مدتی هم به کار نمایشنامه‌نویسی مشغول شد و چند نمایشنامه نوشت که در سال‌های بعد از شهریور۱۳۲۰ با موفقیت به روی صحنه آمد.[۱] «هالو»، «فرشته»، «شوهرهای مریم‌خانم» و «عروس مرمرالملوک زن نیست، فرشته است» نمونه‌هایی از آن‌هاست.[۳]
دورهٔ دوم داستان‌نویسی مستعان از اواسط دههٔ ۲۰ و همکاری‌اش با مجلهٔ «تهران‌مصور» شروع شد. مستعان داستان‌های خود را در آغاز کوتاه و پس از مدتی دو سه شماره‌ای و بعدا به‌صورت پاورقی‌های چندساله و با نام‌های مستعار «حبیب»، «انوشه» و «یکی از نویسندگان» در تهران‌مصور چاپ می‌کرد. مستعان بعد از سال‌ها همکاری با این مجله، در اثر اختلافی، به‌طورناگهانی همکاری‌اش را با تهران‌مصور قطع کرد و آخرین پاورقی‌اش را که «توفاهی» نام داشت به مجله‌ای دیگر برد. او بعد از تهران‌مصور با مجلات مختلفی مانند «امید ایران»، «فردوسی»، «اتحاد ملل» و «مجلهٔ رادیو تهران» کار کرد و بعدها با مجلهٔ «سپیدوسیاه» همکاری کرد. بعضی از داستان‌های او در سپیدوسیاه، مانند «خونخواه مرو» و «دلی در تندباد هوسی» مشهور شد؛ ولی هیچ‌کدام شهرت داستان‌های «آفت»، «رابعه» و «شهرآشوب» را که در تهران‌مصور نوشته بود، پیدا نکرد.[۱]
مستعان در نوشتن رمان (پاورقی) در سه زمینه کار می‌کرد:

  • پاورقی‌ّهای تاریخی یا شبه‌تاریخی مانند «حمویه»، «توفاهی» و «خون‌خواه مرو». او وقایع و زمان و مکان داستان را از کتاب‌های تاریخی قدیم مانند «حبیب‌السیر» خواندمیر انتخاب می‌کرد، آنگاه شخصیتی خیالی خلق می‌کرد و او را ب متن این حوادث می‌برد.
  • پاورقی‌های پرماجرا و جنایی مانند «شهرآشوب» و قهرمان معروفش «آقابالاخان» که سال‌ها مردم را مشغول کرد.
  • داستان‌های عشقی که معروف‌ترین کارهای او در این زمینه، «عشق مقدس»، «دلی در تندباد هوسی» و «آتش به جان شمع فتد» بود.[۱]

شعر و ترانه‌

مستعان می‌گوید:

از ۸سالگی شعر می‌گفتم و پیشرفت‌هایی در این فن داشتم. اولین دفعه منظومه‌های اجتماعی، انتقادی و فکاهی و نیز بعضی از غزل‌هایم در روزنامهٔ «نسیم شمال» چاپ می‌شد...[۳]

مستعان چند سالی نیز در قم درس طلبگی می‌خواند. آشناشدن با مقدمات حکمت و عرفان شوروحالی به او می‌دهد که منجر به سرودن ده‌ها قطعه مثنوی می‌شود. او چند ترانه نیز با اسم مستعار «بیدل» بر روی چند آهنگ سرود که اجرا شد. از ترانه‌های او می‌توان به «مرگ عاشق»، «تمنای عشق»، «آرزوی وصل»، «نالهٔ بیدل»، «یار نازنین»، «فراق جانان» و «رویای شیرین» اشاره کرد.[۳]

ترجمه

اولین کار ترجمه‌ٔ مستعان، به‌گفتهٔ خودش، اثری مربوط به تاریخ یونان و میتولوژی بود. سپس، «بینوایان» ویکتور هوگو را ترجمه کرد. بخشی از این اثر قبل از آن توسط اعتصام‌الملک با عنوان «تیره‌بختان» از روی ترجمهٔ عربی ترجمه شده بود. هنگامی که روزنامهٔ ایران تصمیم به انتشار ترجمهٔ کامل بینوایان کرد، مستعان ترجمهٔ خود را ارائه کرد و در جلسه‌ای با حضور چند تن از مترجمان و نویسندگان، همچون «عباس‌قلی خان قریب» رئیس دارالترجمهٔ وزارت امور خارجهٔ وقت، کیفیت ترجمهٔ مستعان نسبت به ترجمهٔ اعتصام‌الملک و موافقت آن با اصل تایید شد. این ترجمه به‌گفتهٔ حسن میرعابدینی، از سال ۱۳۰۷تا۱۳۱۲ طول کشید و بر نثر داستان‌نویسان رمانتیک ایرانی، تأثیری بی‌چون‌وچرا گذاشت. از دیگر ترجمه‌های مستعان می‌توان به «یهودی سرگردان» اوژن سو اشاره کرد.[۳]

مستعان و آثارش در بوتهٔ نقد

حسن میرعابدینی

به نظر میرعابدینی، نویسندگان رمان‌های اجتماعی و تاریخی اولیه که عمدتا در قالب پاورقی در مجلات منتشر می‌شدند، با برداشتی غیرواقعی از وقایع تاریخی و حوادث جنایی و جنسی، داستان‌هایی می‌سازند که از لحاظ سبک و مضمون هنری ارزشی ندارند و بیشتر جنبهٔ وقت‌گذرانی و سرگرمی دارند. او، مستعان را عمده‌ترین پاورقی‌نویس دورهٔ رضاشاه می‌داند که زمانی که ادبیات پیشرو امکان نشر و مخاطب نداشت، یکه‌تاز میدان نویسندگی بود.[۸] میرعابدینی می‌نویسد:

(مستعان) در گفت‌وگویی با روزنامهٔ آیندگان (۱۳۴۸) اظهار داشته که تاکنون ۹۰ اثر منتشر کرده است. در سال‌هایی که هدایت آثارش را به‌سختی در صد یا دویست نسخه چاپ می‌کرد، نوشته‌های مستعان بارها تجدید چاپ می‌شد.[۸]

یعقوب آژند[۲]

از نظر یعقوب آژند، دربارهٔ موفقیت داستان‌های مستعان و پرخواننده‌بودن آن‌ها این نکته را نباید فراموش کرد که در آن زمان، تلویزیون، سینما، تئاتر، اپرا و دیگر پرکنندگان اوقات فراغت چندان وجود نداشت و مستعان با نوشتن پاورقی‌های هیجان‌انگیز خود جای همهٔ اینها را پر می‌کرد. او می‌نویسد:

علی بهزادی[۱]

منتقدان ادبی ما مختار هستند دربارهٔ مستعان نظر خود را داشته باشند و مستعان را با وجود نوشتن آن‌همه داستان کوتاه و رمان بلند و داشتن یکی از زیباترین نثر‌های معاصر، و کتاب‌هایی که بیش از ده بار تجدید چاپ شد و تیراژش از ۵۰هزار گذشت (۵۰هزار تیراژ در زمانی که جمعیت وطن ما از ۲۰میلیون نفر کمتر بود و ۸۰درصد آن‌ها هم بی‌سواد بودند) در تجزیه و تحلیل‌های خود جزو نویسنده‌ها به‌شمار نیاورند؛ ولی ما نمی‌توانیم قضاوت مردم را دربارهٔ مستعان ندیده بگیریم. مردمی که تمام هفته انتظار می‌کشیدند تا روزنامه‌فروشی نام مجله‌ای را که داستان‌های مستعان در آن چاپ شده را فریاد بکشد و آن‌ها با علاقه مجله را بگیرند و نوشته‌های مستعان را بخوانند.
روزی دکتر محمود عنایت ضمن تجزیه و تحلیل دربارهٔ نویسنده‌های معاصر، از نثر مستعان تعریف کرد. سخنان او بعضی از روشن‌فکران را خوش نیامد. آن‌ها حتی نمی‌خواستند بشنوند که نثر مستعان کم‌نظیر است.

محمدعلی سپانلو

نظر مستعان دربارهٔ خود و آثارش[۲]

مستعان درباب شیوهٔ داستان‌نویسی خود می‌گوید:

من همیشه قهرمان‌های داستان‌هایم را از جامعه می‌گیرم و به‌شکل دلخواهم ارائه می‌دهم. همیشه پیش از شروع به نگارش داستان‌، روی قهرمان‌های داستان‌هایم کاملاً فکر می‌کنم و جای هرکدام و کارهای هرکدام را به‌دقت تعیین می‌کنم. گاه اتفاق افتاده که برای نوشتن داستان صدصفحه‌ای، دویست صفحه یادداشت برداشته‌ام. من ابتدا موضوع داستان را به‌صورت یک سناریو می‌نویسم و مقابل خود می‌گذارم، آنگاه چهره‌های قهرمانان و مشخصات و خصوصیات آن‌ها را در کاغذهای جداگانه یادداشت می‌کنم و بعد نوشتن داستان را شروع می‌کنم.
برای شناختن روحیهٔ ایرانی است که من در میان مردم راه می‌افتم، به مسافرت می‌روم تا عناصر رمانم را فراهم کنم، گاه حتی برای پیوستن به جمع مردم پایین‌شهر و در موقعی که احتمال خطر بود با لباس دهاتی می‌رفتم.

نظر او دربارهٔ برخی از آثارش هم خواندنی است؛ دربارهٔ «آفت» می‌نویسد:

از این نظر برای خودم اهمیت دارد که یک تاریخ زندهٔ اجتماعی از زندگی مردم است و تمام حوادث و وقایع در آن گنجانده شده است. این کتاب از این لحاظ بی‌نظیر است و یگانه رمان بزرگ واقعی زبان فارسی شمرده می‌شود. کتاب «شهرآشوب» هم در زمان خودش حاوی تمامی مسائل و مشکلات و بدبختی‌ها و خوشحالی‌های افراد این مملکت است و رمان حساسی است. تفاوتش با «آفت» این است که «آفت» نمایانگر زندگی طبقهٔ مرفه است و «شهرآشوب» به زندگی عامهٔ مردم اختصاص دارد.

مستعان به‌علت فعالیت‌ّهای فراگیر روزنامه‌نگاری و داستان‌نویسی، رقبا و مخالفانی نیز داشت. او دربارهٔ منتقدان خود می‌گوید:

خلقیات[۱]

آثار و کتاب‌شناسی

کارنامه و فهرست آثار

داستان[۲][۷]

از رمان‌های تاریخی مستعان
نخستین داستان تاریخی بلند مستعان
که آن را با نام مستعار «انوشه»
طی دو سال نوشت.
ترجمه‌ای که به‌گفتهٔ حسن میرعابدینی،
بر نثر رمانتیک‌نویسان ایران تأثیری بی‌چون‌و‌چرا نهاد.
  1. افسانه، تهران: جیبی، ۱۳۰۴.
  2. صادق ممقلی داروغهٔ اصفهان یا شرلوک هلمس ایران، تهران، ۱۳۰۴. تجدید چاپ: کرمان: مانیا هنر، ۱۳۹۶.
  3. عنتر شجاع عرب، تهران: جیبی، ۱۳۰۴.
  4. علی‌بابا، تهران: جیبی، ۱۳۰۶.
  5. اندیشه‌های جوانی، تهران، ۱۳۱۵.
  6. ارمغان زندگی، تهران: مطبعهٔ ایران، ۱۳۱۵.
  7. نوری، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۸.
  8. آزیتا، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.
  9. رفزا (یا رخزا)، تهران: کتاب‌فروشی رازی، ۱۳۱۹.
  10. دلارام، تهران: کتاب‌فروشی رازی، ۱۳۱۹.
  11. شوریده، تهران: جیبی، ۱۳۱۹. تجدید چاپ: تهران: بنگاه مطبوعاتی شیپور، کتابخانهٔ گوتنبرگ، ۱۳۳۵.
  12. شهرزاد، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.
  13. آفرین، تهران: کتاب‌فروشی رازی، ۱۳۱۹.
  14. شیرین، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹. تجدید چاپ: تهران: بنگاه مطبوعاتی شیپور، کتابخانهٔ گوتنبرگ، ۱۳۱۹.
  15. عروس، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.
  16. غزال، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.
  17. گل بی‌خار، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.
  18. ناز، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹.
  19. شیده، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۱۹و۱۳۲۰.
  20. پشیمان، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰.
  21. شورانگیز، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰.
  22. عشق آزاد، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰. (چهاردهمین داستان مجلهٔ راهنمای زندگی)
  23. بهشت روی زمین، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰. (پانزدهمین داستان مجلهٔ راهنمای زندگی)
  24. افسرده‌دل، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۰. (هجدهمین داستان مجلهٔ راهنمای زندگی)
  25. مهربانی، تهران: بنگاه پروین، ۱۳۲۱.
  26. نوش، تهران: بنگاه پروین، ۱۳۲۱. تجدید چاپ: تهران: بنگاه مطبوعاتی شیپور، کتابخانهٔ گوتنبرگ.
  27. استخوان زیر پی، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲. تجدید چاپ: تهران: نگارستان کتاب، ۱۳۸۷.
  28. آلامد، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲.
  29. داستان‌های ح.م.حمید، تهران: بنگاه رازی، ۱۳۲۲.
  30. گلی، تهران: بنگاه مطبوعاتی پروین، ۱۳۲۲.
  31. نرگس، تهران: بنگاه پروین، ۱۳۲۲.
  32. قصهٔ انسانیت، تهران: گوتنبرگ، ۱۳۲۳. تجدید چاپ: ۱۳۳۸.
  33. وسوسه، تهران: جیبی، ۱۳۲۴.
  34. آفت، تهران، ۱۳۳۰-۱۳۳۶.
  35. از شمع پرس قصه، تهران: بنگاه پروین، ۱۳۳۵. تجدید چاپ: تهران: بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ.
  36. بهشت، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۳۵.
  37. شهرآشوب، تهران: شیپور، ۱۳۳۵-۱۳۳۶.
  38. عشق، تهران: شیپور، ۱۳۳۶.
  39. عشق مقدس، تهران: شیپور، ۱۳۳۶. تجدید چاپ: تهران: بنگاه مطبوعاتی شیپور، کتابخانهٔ گوتنبرگ؛ روایت، ۱۳۷۱؛ جهان‌آرا، ۱۳۷۸.
  40. هوس، تهران: شیپور، ۱۳۳۶.
  41. دلخسته، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۳۷.
  42. گناه مقدس، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۴۰.
  43. آتش به جان شمع فتد، تهران: گوتمبرگ، ۱۳۴۳. (چاپ اول در مجلهٔ تهران‌مصور در سال‌های ۱۳۳۵ و ۱۳۳۶)
  44. تار شکسته، تهران: امیرکبیر، کتاب‌های پرستو، ۱۳۴۳.
  45. نقطه‌های شراب، تهران: کتاب‌های پرستو، امیرکبیر، ۱۳۴۳.
  46. مثل خدا که مال همه است (مجموعه داستان)، تهران، ۱۳۴۹.
  47. رابعه (رمان تاریخی)، ۲ جلد، تهران: نقره، ۱۳۶۹. تجدید چاپ: تهران: بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ؛ الست فردا، ۱۳۸۴ (۳ ج)؛ نگارستان کتاب، ۱۳۸۸ (۳ ج).
  48. اشک دلاوران (اشک دلاور: حماسهٔ عشق و شمشیر)، تهران: زرین، ۱۳۷۷.
  49. فتنهٔ شادیاخ: سرگذشت سلطان تکش خوارزمشاه، تهران: زرین، ۱۳۷۷.
  50. حمویه: داستانی از عشق و هجران (حمویه: شکوه و عظمت پادشاهی سامانیان و حدیث دلدادگی)، تهران: نگارستان کتاب، ۱۳۸۲. تجدید چاپ: تهران: سمیر، زرین، ۱۳۸۶؛ اکباتان، ۱۳۸۴؛ زرین، نگارستان کتاب، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۸.

ترجمه[۲][۷]

  1. یهودی سرگردان، اوژن سو، ۵ جلد، تهران، ۱۳۰۶. تجدید چاپ: تهران: موسسه انتشاراتی روزنامهٔ ایران.
  2. ژان پهلوان پسر پاردیان، میشل زواگو، ۶ جلد، تهران، ۱۳۰۷.
  3. بینوایان، ویکتور هوگو، ۵ جلد، تهران، ۱۳۰۷تا۱۳۱۰. تجدید چاپ: تهران: مطبعهٔ ایران؛ کانون معرفت؛ بنگاه مطبوعاتی گوتنبرگ؛ کتابخانهٔ علی‌اکبر علمی و شرکاء، ۱۳۲۶؛ امیرکبیر، ۱۳۳۱، ۱۳۴۹، ۱۳۶۳، ۱۳۷۰، ۱۳۷۷، ۱۳۸۲، ۱۳۸۴، ۱۳۸۷، ۱۳۸۸، ۱۳۹۰، ۱۳۹۱، ۱۳۹۲، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ (۲ ج)؛ جاویدان، ۱۳۳۱ و ۱۳۶۱ (۲ج)؛ بدرقهٔ جاویدان، ۱۳۸۶ (۲ ج). (خلاصهٔ این ترجمه در سال۱۳۳۵ و نیز در سال۱۳۸۸ توسط نشر امیرکبیر منتشر شد.)
  4. ثمیله، فردینان دوش (ژاک گیلمن دوشن)، تهران، ۱۳۱۰.
  5. معجزهٔ گرگان، مازوئل، تهران، ۱۳۱۰.
  6. ماجرای دل، مارسل الن، ۶ جلد، تهران: چاپخانهٔ ایران، ۱۳۱۴. (ترجمه و اقتباس)

سبک و لحن و ویژگی آثار

تعریف رمان پاورقی

مستعان را مطرح‌ترین پاورقی‌نویس دههٔ بیست می‌شناسند که علاوه‌بر مهارت در خلق ماجراهای عاشقانه، در نوشتن رمان‌های تاریخی هم شناخته‌شده است و شهرت خود را تا اواخر دههٔ سی هم حفظ کرد. تعریف مشخصی از داستان پاورقی در دست نیست و همین سنگ بنای بسیاری از اختلاف‌هاست.[۹] میرعابدینی می‌نویسد:

پاورقی‌نویسی شاخه‌ای از ادبیات است که خصلت سرگرم‌کنندگی و کشش داستانی‌اش برجسته‌تر از دیگر عناصر داستان‌نویسی است.[۹]

بیضاوی در تعریفی دیگر از پاورقی می‌نویسد:

به رمانی که به‌صورت منظم و دنباله‌دار در جراید به‌چاپ رسد رمان پاورقی می‌گویند. رمان پاورقی از ابتدای پیدایش در قسمت پایین یکی از صفحات جراید به‌چاپ می‌رسید. در هر نسخه از روزنامه، رمان در جایی قطع می‌گردید که خواننده برای دانستن وقایع بعدی میل و انگیزهٔ شدید در خود احساس می‌کرد. ناتمام‌ماندن وی را مشتاق و درعین‌حال بلاتکلیف نگه‌ می‌داشت؛ در نتیجه وی بی‌صبرانه در انتظار شمارهٔ بعدی روزنامه باقی می‌ماند.[۹]

نگاهی تاریخی به مقولهٔ پاورقی در ایران

این جریان در دورهٔ رضاشاه در آثار مستعان بازتاب می‌یافت و در تقابل با جریان نخبه‌گرایی قرار می‌گرفت که آثار صادق هدایت نمایندهٔ آن بود. سواد اندک در جامعهٔ آن روز باعث می‌شد مردم ساختار پیچیدهٔ آثار هدایت را کمتر درک کنند ولی آثار مستعان به‌سرعت به‌فروش می‌رسید. همین باعث شد میان مستعان و هدایت شکرآب شود و بحث‌های داغی در محافل آن روز شکل بگیرد. با مساعدشدن زمانه در دههٔ بیست، کم‌کم راه برای پذیرش آثار متعالی هم باز می‌شد تا اینکه پس از کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ دوباره رمان‌های پاورقی رونق چشمگیری یافتند. در این دوره شکست نهضت‌های مردمی و تسلط مجدد عوامل سرکوب‌گر حاکمیت، یاس عمیقی را در روح و جان مردم پدید آورد. در چنین فضایی، آنان که حوصلهٔ کتاب‌خواندن داشتند، به‌دنبال چیزی می‌گشتند که لحظه‌ای آنان را از اندوه شکست برهاند. به‌همین‌دلیل، پاورقی‌نویسی در مجلات تولدی دوباره یافت و مردم گرایشی شدید به خواندن رمان‌های عاشقانه با پایانی خوش و چاشنی طنز و شیرین‌کاری‌های شخصیت‌ها یافتند. عده‌ای نیز خوانندهٔ پروپاقرص داستان‌های تاریخی ماندند.[۹] مستعان در این‌ سال‌ها با داستا‌ن‌های متعددی که در مجله‌های «تهران‌مصور»، «سپیدوسیاه» و ... منتشر می‌کند، شهرت دوباره‌ای به‌دست ‌می‌آورد.[۱] اما در دههٔ چهل با رونق زندگی شهری و افزایش اشتغالات و به‌ویژه رواج صنعت چاپ، پاورقی به پایان راه خود می‌رسد. پاورقی نقشی را که در عادت‌دادن کم‌سوادان به کتاب‌خوانی داشت از دست می‌دهد و مخاطبان آن جذب سینما و سریال‌های تلویزیونی می‌شوند.[۹]

ادبیات به مثابهٔ کالا

اغلب مجلات عامه‌پسندی که رمان‌های پاورقی در آن‌ها منتشر می‌شود، دیدگاه مشخصی ندارند؛ ضمن اینکه از حکومت انتقاد می‌کنند و لزوم یک دگرگونی اجتماعی نامشخص را یادآور می‌شوند، صفحات خود را از مطالب غیرضروری پر می‌کنند. اگر روزنامه‌نگار پیشرو با مشارکت مسئولانه در حیات سیاسی و اجتماعی در جهت گسترش فرهنگ نو تلاش می‌کند، پاورقی‌نویس هدفی جز سرگرم‌کردن خواننده ندارد و براساس عکس‌العمل احساسی خوانندگان، داستان را پیش می‌برد، هرجا حس کند که خواننده مجذوب شده، داستان را کش می‌دهد و آن حادثه را به‌شکل‌های مختلف تکرار می‌کند و هرجا که ببیند خواننده با شوق ماجرا را دنبال نمی‌کند مسیر داستان را تغییر می‌دهد. بدین ترتیب، خواننده، نقش فعالی در چگونگی شکل‌گیری اثر ایفا می‌کند. او همچنین مجبور است خواسته‌ّهای سردبیر و ناشر مجله را هم در نظر بگیرد تا کار خود را حفظ کند. بنابراین، نویسنده به‌صورت تولیدکننده‌ای مزدبگیر درمی‌آید و پاورقی‌نویسی به پدیدهٔ ادبی اجتماعی مهمی تبدیل می‌شود. کار ادبی اینک به کامل‌ترین معنای کلمه کالا می‌گردد. یک دسته نویسندهٔ حرفه‌ای به تولید کالای ادبی برای عرضه به خوانندگان مجلات مشغول می‌شوند و در رقابت با یک‌دیگر، در جهت هیجان‌انگیزتر‌کردن کار خود می‌کوشند.[۱۰]

داستان عامه‌پسند: لازمهٔ داستان نخبه‌گرا یا سدی در برابر آن

از یک منظر دیگر هم به داستان عامه‌پسند نگریسته شده است. پاورقی‌نویسان عمدتا به مفاهیمی توجه می‌کنند که مایه‌های زندگی معمولی را تشکیل می‌دهند. از این رو خوانندگان بیشتری می‌یابند و بر ایجاد عادت کتاب‌خوانی و پدیدآوردن خواننده برای ادبیات متعالی تأثیر می‌گذارند. می‌توان گفت ادبیات عامه‌پسند و اصولاً هر نوع ادبیات سرگرم‌کننده هم‌چون پله‌ای برای گذر از مطالعات کم‌ارزش به مطالعاتی جدی‌تر عمل می‌کند. بدون وجود چنین ادبیاتی بی‌شک عده‌ای پرشمار هرگز کتاب‌خوان، ولو کتاب‌خوان سطحی و تفننی نمی‌شدند.[۹]
ضعف ساختاری داستان‌های عامه‌پسند بیش‌ازآنکه به ناتوانی نویسندهٔ عامه‌پسند در به‌کارگیری عناصر داستانی و... برگردد، مربوط به هدفی است که این نویسندگان پیش رو دارند. هم‌چنین در نظر گرفتن جنس و سن مخاطبانی که بیشترین خوانندگان این آثار هستند این مسئله را روشن‌تر می‌کند. البته گرایش به ابتذال، نگاه سطحی و دورشدن از ساختار ادبی، مهم‌ترین مشکل داستان عامه‌پسند است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. البته شاید طرد این آثار از سوی منتقدان هم در این امر بی‌تأثیر نباشد.[۹]
اگر انتشار آثار عامه‌پسند در حد چاپ پاورقی‌های مجلات بود شاید هنوز هم جای نگرانی برای داستان‌نویسان پیشرو نبود. پرشمارگان‌ترین کتاب‌های هر سال را تعداد زیادی آثار عامه‌پسند تشکیل می‌دهند و این امر مختص به ایران هم نیست. در همه جای جهان شمارگان کتاب‌های عامه‌پسند به‌مراتب افزون‌تر از کتاب‌های جدی است. البته این امر نشان‌دهندهٔ هیچ امر خطرناکی نیست؛ خطر آن‌جاست که در جامعه‌ای به هر دلیل کارکرد و نقش کتاب‌های عامه‌پسند دگرگون شود و این پدیده به‌جای‌آنکه پله‌ای برای صعود خواننده به مرحله‌ای بالاتر باشد، هم‌چون سدی در برابر او عمل کند.[۹]

بررسی چند اثر

رابعه

این رمان ۱۷۰۰صفحه‌ای، به توصیف زندگی امیری اختصاص یافته‌ که درپی رقابت‌های عشقی و سیاسی، دو پسر خود را به‌قتل می‌رساند: عمرو، پسر خلف بن احمد صفاری، شکست‌خورده در جنگ با جانشینان عضدالدوله، به سیستان بازمی‌گردد. رابعه دختر زیبای عضدالدوله همراه اوست. گفت‌وگوی آن دو خواننده را با گذشته و روحیات خلف آشنا می‌کند. او امیری است با ظاهری ملکوتی و باطنی شیطانی که برای رسیدن به مطامع شهوانی‌اش از هیچ شناعتی روگردان نیست. خلف با دیدن رابعه دل به او می‌بازد. عمرو را به سیاه‌چال می‌افکند و پس از بریدن سر او بر جنازه‌اش نماز می‌گذارد.[۱۰]
رابعه تلاش‌های خلف برای کامجویی را خنثی می‌کند. از این پس رمان گرد تعقیب و گریز این دو شکل می‌گیرد و در پس‌زمینهٔ درگیری‌های عاشقانه، تاریخ آن دوره، ضعف خلفا و درگیری‌های حکومت‌های منطقه‌ای با یکدیگر، روایت می‌شود. رابعه، دچار بلایای بسیار شده، بارها دزدیده و محبوس می‌شود؛ اما هر بار به‌نوعی از خطر می‌رهد و تن به اغوا و اجبار امیر نمی‌دهد.[۱۰]
تمامی ماجراهای این رمان پردسیسه برای رسیدن به نتیجه‌ای اخلاقی ساخته و پرداخته شده است؛ اما اخلاقیات تبلیغ‌شده در این اثر صمیمی نیست؛ زیرا که حاصل تجربهٔ مستقیم از زندگی و برآمده از درون فرم اثر نیست. در واقع نویسنده که بر هر نوع تضاد و درگیری اجتماعی چشم بسته، از موضعی اخلاقی به ارشاد خواننده می‌پردازد.[۱۰]
نویسنده برای گریز از کهنه‌شدن حادثه‌ها ماجراها و آدم‌های جدیدی را وارد داستان می‌کند. دریچه‌هایی در رمان می‌گشاید تا خواننده از آن‌ها به دنیای آشفته‌ای بنگرد که در آن هرکس برای حفظ خود، اسباب قتل دیگران را فراهم می‌کند. رابعه به وصیت عمرو با طاهر، پسر دیگر خلف، ملاقات می‌کند و به یاری او می‌گریزد. از آن پس جنگ و گریز رابعه و طاهر از سویی و خلف و جاسوسش، ابراهیم فیروز از سوی دیگر شروع می‌شود.[۱۰]
مستعان رمان خود را بر پایهٔ این باور بنا کرده که شهوت عامل تمامی تحرکات تاریخی و سیاسی است. رابعه هرجا می‌رود جمعی را شیدای خود می‌کند و بر دشمنان طاهر می‌افزاید. همواره یکی به‌دنبال رابعه می‌تازد تا او را تصرف کند. دسیسه‌ها، قتل‌ها و وقایع مرموزی رخ می‌دهد و حتی گاهی پای جادوگرانی به‌میان کشیده می‌شود که زخم‌خوردگان رو به مرگ را زنده می‌کنند.[۱۰]
مستعان نگارش این رمان را در سال۱۳۲۸ در مجلهٔ تهران‌مصور با اسم مستعار «انوشه» شروع کرد که در سال۱۳۳۰ به‌پایان رسید. پس از پایان‌یافتن رابعه، مستعان بلافاصله دو دنبالهٔ دیگر، به نام‌های «پسر رابعه» (از ۱۳۳۰تا۱۳۳۱) و «طاهر و طاهره» (از زمستان۱۳۳۱ تا تابستان۱۳۳۴)، را نیز همچنان به‌صورت پاورقی در همان مجله بر آن افزود. این سه‌گانه تا سال۱۳۳۴ خوانندگان رمان‌های تاریخی را سرگرم ساخت. مستعان پس از چند سال فاصله، رمان «توفاهی» را در مجله‌ای دیگر با زیرعنوان دنباله‌ای بر سه اثر مذکور نوشت.[۱۱]

شهرآشوب

یکی دیگر از آثار معروف مستعان که در ده‌ها جزوهٔ هفتگی طی سال‌های ۱۳۳۴تا۱۳۳۶ منتشر شد. این اثر که مایه‌ای خانوادگی، جنایی و اخلاقی دارد، سرگذشت زنی است که بدخواهی‌هایش پایانی ندارد. او به‌راحتی آدم می‌کشد، اما در حفظ اخلاقیات متعارف کوشاست. داروغه نیز، به‌شرط آنکه شهرآشوب «دیگر گرد بدی و خیانت نگردد»، جنایت‌های او را نادیده می‌گیرد. از آن پس هیجان داستان به شکلی ابتدایی ایجاد می‌شود: شهرآشوب بر ضد هوویش توطئه می‌کند؛ اما هر بار سر بزنگاه داروغهٔ تیزبین فرامی‌رسد و نقشه‌ها را نقش بر آب می‌کند تا عاقبت بر اثر سمی که شهرآشوب در غذایش ریخته‌، جان دهد.[۸]
نویسنده هر هفته درپی برآشفتن خواننده، با توصیف قتل‌ها و معاشقه‌ها، برای ترغیب وی به دنبال‌کردن ماجراست. به‌همین‌دلیل، توطئه‌های داستانی متعددی را مطرح می‌کند که هریک تنشی را در رمان پدید می‌آورند. اما این تنش‌هاکه به‌زودی تکراری می‌شوند زودگذرند و موجد تغییری اساسی در وقایع و پیش‌آوردن سوالی برای خواننده نمی‌شوند؛ زیرا رمان ساختاری به‌قاعده و درهم‌تنیده ندارد و توطئه‌ها جزئی کارآمد و برآمده از منطق حوادث نیستند؛ بلکه به سیر ماجرا تحمیل می‌شوند، بی‌آنکه بتوانند با ایجاد این وقفه‌های کوتاه‌مدت، روایت را هیجان‌انگیزتر کنند.[۸]

منابعی برای مطالعهٔ بیشتر

  • «نویسندگان پیشرو ایران» به‌قلم محمدعلی سپانلو، تهران: انتشارات زمان، ۱۳۶۲.
  • «ادبیات ایران از آغاز تا امروز» نوشتهٔ جورج موریس و دیگران، ترجمهٔ یعقوب آژند، تهران: انتشارات گستره، ۱۳۸۰.
  • «واژه‌نامهٔ هنر داستان‌نویسی» اثر جمال میرصادقی و میمنت میرصادقی، تهران: کتاب مهناز، ۱۳۷۷.
  • «درآمدی بر مقولهٔ پاورقی‌نویسی» مقاله‌ای از صدرالدین الهی چاپ‌شده در «ایران‌شناسی»، سال دهم، شماره۳و۴، ۱۳۷۷.
  • «سیری در پاورقی‌نویسی ایران» از مقاله‌های علی بهزادی، منتشرشده در «گردون»، شماره۲۵ و ۲۶، ۱۳۷۲.
  • «جایگاه پاورقی کجاست» نوشتهٔ منیژه عارفی، در مجلهٔ «ادبیات داستانی»، شماره۵۹، ۱۳۸۱.
  • «شبی که سحر نداشت» گزارشی از پاورقی‌نویسی ایران، به‌کوشش کاوه گوهرین، منتشرشده در تکاپو، شماره۶، ۱۳۷۲.
  • «پاورقی‌نویسی»مقاله‌ای به‌قلم حسن میرعابدینی، مندرج در «ادبیات داستانی»، شماره۵۹، ۱۳۸۱.


نوا، نما، نگاه

جستارهای وابسته

پانویس

  1. ↑ ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ ۱٫۱۱ ۱٫۱۲ ۱٫۱۳ ۱٫۱۴ ۱٫۱۵ ۱٫۱۶ ۱٫۱۷ ۱٫۱۸ ۱٫۱۹ ۱٫۲۰ ۱٫۲۱ ۱٫۲۲ ۱٫۲۳ ۱٫۲۴ ۱٫۲۵ ۱٫۲۶ ۱٫۲۷ ۱٫۲۸ ۱٫۲۹ ۱٫۳۰ ۱٫۳۱ ۱٫۳۲ ۱٫۳۳ ۱٫۳۴ ۱٫۳۵ ۱٫۳۶ ۱٫۳۷ بهزادی، شبه خاطرات، ۱:‎ ۵۳۹ تا ۵۵۳.
  2. ↑ ۲٫۰۰ ۲٫۰۱ ۲٫۰۲ ۲٫۰۳ ۲٫۰۴ ۲٫۰۵ ۲٫۰۶ ۲٫۰۷ ۲٫۰۸ ۲٫۰۹ ۲٫۱۰ ۲٫۱۱ ۲٫۱۲ ۲٫۱۳ ۲٫۱۴ ۲٫۱۵ ۲٫۱۶ ۲٫۱۷ ۲٫۱۸ ۲٫۱۹ ۲٫۲۰ ۲٫۲۱ ۲٫۲۲ ۲٫۲۳ ۲٫۲۴ ۲٫۲۵ ۲٫۲۶ ۲٫۲۷ ۲٫۲۸ ۲٫۲۹ ۲٫۳۰ «پابه‌پای پاورقی‌نویسان ایران». ادبیات داستانی، ش. ۵۲، ۱۵۳تا۱۵۸. 
  3. ↑ ۳٫۰۰ ۳٫۰۱ ۳٫۰۲ ۳٫۰۳ ۳٫۰۴ ۳٫۰۵ ۳٫۰۶ ۳٫۰۷ ۳٫۰۸ ۳٫۰۹ ۳٫۱۰ ۳٫۱۱ ۳٫۱۲ ۳٫۱۳ اتحاد، پژوهشگران معاصر ایران، ۶:‎ ۶۵۸تا۶۷۰.
  4. ↑ «زندگی‌نامهٔ گلاب آدینه». 
  5. ↑ «درآمدی بر مقولهٔ پاورقی‌نویسی در ایران». ایران‌شناسی، ش. ۴، ۷۱۶تا۷۳۳. 
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ ۶٫۵ «خیابان نیوگراپ». کلک، ش. ۲۵و۲۶، ۲۱۱تا۲۱۵. 
  7. ↑ ۷٫۰۰ ۷٫۰۱ ۷٫۰۲ ۷٫۰۳ ۷٫۰۴ ۷٫۰۵ ۷٫۰۶ ۷٫۰۷ ۷٫۰۸ ۷٫۰۹ «آثار حسین‌قلی مستعان از سایت کتابخانه ملی ایران». 
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ میرعابدینی، صد سال داستان‌نویسی ایران، ۱و۲:‎ ۱۵۲تا۱۵۵.
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ ۹٫۳ ۹٫۴ ۹٫۵ ۹٫۶ ۹٫۷ فروغی‌راد. «ادبیات عامه‌پسند لازمهٔ ادبیات نخبه‌گرا». مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، ش. ۳، ۱تا۱۱. 
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ ۱۰٫۴ ۱۰٫۵ میرعابدینی، صد سال داستان‌نویسی ایران، ۱و۲:‎ ۱۴تا۱۴۵.
  11. ↑ مستعان، رابعه، ۱:‎ ۷تا۱۴.

منابع

  1. اتحاد، هوشنگ (۱۳۸۷). پژوهشگران معاصر ایران. ۶. فرهنگ معاصر.
  2. بهزادی، علی (۱۳۷۶). شبه‌خاطرات. ۱. زرین.
  3. آژند، یعقوب. «پابه‌پای پاورقی‌نویسان ایران مستعان، حسین‌قلی (مستعان السلطان‌بن‌غلامحسین مستعان هوشی‌دریان)». ادبیات داستانی، ش. ۵۲ (زمستان۱۳۷۸). 
  4. میرعابدینی، حسن (۱۳۸۰). صد سال داستان‌نویسی ایران. ۱و۲. چشمه.
  5. مستعان، حسین‌قلی (۱۳۸۸). رابعه. ۱. نگارستان کتاب.
  6. فروغی‌راد، اسما. «ادبیات عامه‌پسند لازمهٔ ادبیات نخبه‌گرا». مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، ش. ۳ (پاییز۱۳۹۷). 
  7. الهی، صدرالدین. «درآمدی بر مقولهٔ پاورقی‌نویسی در ایران(۳الف)». ایران‌شناسی، ش. ۴ (زمستان۱۳۷۷). 
  8. جمشیدی، اسماعیل. «خیابان نیوگراپ». کلک، ش. ۲۵و۲۶ (فروردین و اردیبهشت۱۳۷۱). 

پیوند به بیرون

برگرفته از «https://wikiadabiat.net/index.php?title=حسین‌قلی_مستعان&oldid=48203»