قرن‌های بی‌زمان

قرن‌های بی‌زمان
نویسنده	مهدی محبتی
ناشر	هرمس
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۴۰۰
تعداد چاپ	چاپ دوم در ۱۴۰۲
شابک	۹۷۸۶۰۰۴۵۶۲۳۱۷
تعداد صفحات	۹۵۶
موضوع	نثر ادبی، درآمدی تحلیلی-معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر عطار
قطع	رقعی
نوع جلد	گالینگور

نقد ادبی «قرن‌های بی‌زمان» اثر مهدی محبتی که درآمدی تحلیلی-معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر عطار است، به‌عنوان منتخب کتاب سال در ۱۴۰۰ معرفی شد. این اثر در سال ۱۴۰۰ شمسی توسط انتشارات هرمس به چاپ رسید.

*****

مهدی محبتی، اثر را با مقدمه‌ای مفصل شروع می‌کند که در ادامه آن، هفت فصل آمده است. بدون شک این نخستین بار است که درآمدی تحلیلی-معرفت شناختی بر منطق‌الطیر عطار به این شکل و در این اندازه و حجم ارائه می‌شود. در هریک از فصل‌های هفت‌گانه کتاب «قرن‌های بی‌زمان»، جنبه‌های مختلف شعر و شخصیت عطار بررسی شده است؛ مخاطب پس از گذراندن هفت بخش از کتاب که اشاره‌ای به هفت وادی عشق در کتاب عطار است، به جهان فکری عطار ورود می‌کند.

مخاطب حتی با ورق زدن فهرست و مقدمه کتاب، مسائل مختلفی را درمی‌یابد که از جمله آ‌‌‌ن‌­ها می‌توان به اثر نهادهای سیاسی-اجتماعی در شکل‌گیری قالب‌های ادبی و تمثیل‌های عرفانی، سنت نگارش رساله و تدوین آن‌ها اشاره کرد.

در این کتاب نگاهی به سیر تحول مقامات عرفانی از آغاز تا عصر عطار، تبیین رابطه انسان و خدا در منطق‌الطیر، اندیشه‌ ابن‌عربی و عطار به‌عنوان معماران آموزه احدیت در فرهنگ اسلامی و ایرانی، مبانی ساختاری-معنایی در روایات عطار و تحلیل وضعیت روحی وی در تألیف منطق‌الطیر، صورت گرفته است.

خلاصه اثر

پشت جلد کتاب

مهدی محبتی در کتاب «قرن‌های بی‌زمان» سعی کرده است که تحلیلی بر منطق‌الطیر عطار داشته باشد و شناخت آن را به دوست‌داران این ادیب بزرگ نیشابوری هدیه کند. نویسنده، این اثر را با مقدمه‌ای مفصل شروع می‌کند که در ادامه‌ آن، هفت فصل آمده است.

همان‌طور که نویسنده تأکید نموده، این کتاب اولاً و بالذات معطوف به نقد و تحلیل منطق‌الطیر است، اما صرفاً محدود به آن نیست بلکه محتوای آن حاکی از همه آثار و به‌ویژه منظومه‌ها و شخصیت خود عطار است. نویسنده نگاهی یکپارچه و هماهنگ ابتدا به منطق‌الطیر و از طریق آن به آثار و کل معرفت و شخصیت و عرفان عطار فراهم آورده است. 

چرا با این همه متون سنگین و چهره‌های مشهور و متین، شوریده‌ای چون عطار باید چنین برآید؟ این کتاب، در اصل و اساس پاسخی به دراز آهنگ و از سر تأمل به این دغدغه و پرسش بود و در گام دوم که بسیار سخت‌تر و سنگین‌تر از اولین بود، دستیابی به شیوه‌های درست و معقول در برخورد با عرفان و آثار عطار و کشف و مشاهده حقایق صوری و معنوی-معنایی آن، هم برای شناخت حقیقی خود شعر و شخصیت عطار و هم در جهت دریافت پاسخی خردپسند و دل‌نشین برای پرسش نخستین.

از بطن این اثر تقریباً همه آثار عطار و به‌ویژه منظومه‌‌ها – و شخصیت خود عطار – نیز معرفی و نقد می‌شوند تا امکان نگاهی یکپارچه و هماهنگ ابتدا به منطق‌الطیر و ازطریق آن به آثار و کل معرفت و شخصیت و عرفان عطار فراهم آید.

در فصل اول کتاب «قرن‌های بی‌زمان»، این موضوع بررسی می‌شود که ژانر ادبی خاص رسالة‌الطیر چطور در فرهنگ اسلامی پیدا شد و چگونه به عطار و منطق‌الطیر رسید. مهدی محبتی همچنین در این فصل از نظر تاریخی، موضوعی و مفهومی کتاب منطق‌الطیر را موشکافانه نقد می‌کند.

فصل دوم به سیر تکوین و تدوین سفرها و منازل و مقامات در آثار عطار اختصاص دارد و اینکه هفت‌ وادی در منطق‌الطیر چه نقشی دارند.

نویسنده در سومین فصل کتاب به سراغ مسئله‌ توحید و رابطه‌ خدا و انسان در آثار عطار می‌رود.

فصل چهارم به نظریه‌پردازان اصلی نظریه‌ وحدت در ایران و جهان اسلام، از جمله ابن‌عربی، اختصاص پیدا کرده است.

فصل پنجم درباره‌ نحوه‌ تکامل شکل و محتوا و طرح حلقوی آثار عطار است. سیمرغ و سی‌مرغ نقشی مهم در منطق‌الطیر دارند و منتقدان آثار عطار در طول این سال‌ها، سیمرغ را نماد چیزهای مختلف در نظر گرفته‌اند.

مهدی محبتی در فصل ششم راجع به شخصیت سیمرغ در ادبیات عرفانی و تأثیر آن بر باورهای عارفان سخن گفته. در آخرین فصل از کتاب «قرن‌های بی‌زمان»، محبتی به سراغ شخص عطار می‌رود و دغدغه‌های فکری او را بررسی می‌کند.

کتاب «قرن‌های بی‌زمان» هفت فصل دارد؛ سرفصل‌ها و سرتیترهای اصلی کتاب به شرح ذیل است:

• مقدمه (شرح ماجرا)
• فصل اول: از منطق‌الطیر قرآنی تا منطق‌الطیر عرفانی

1. زبان هستی، زبان نیستی (درآمدی بر معنای سخن‌گویی مرغان)؛
2. پرنده خار زار یا مرغ خوار‌ زار (طبقه بندی و تحلیل رسالة‌الطیرها در فرهنگ و ادب اسلامی- ایرانی)؛
3. بسترها و زمینه‌های پیدایش رسالة‌الطیرها.

• فصل دوم: هفت وادی (نگاهی به سیر تکوین و تدوین منازل و مقامات عرفانی از آغاز تا عهد عطار)

1. درآمد: زمینه­‌ها و بسترهای پیدایش؛
2. سیر تاریخی تکوین و تدوین مقامات و منازل ؛
3. نقش و جایگاه خواجه عبدالله انصاری؛
4. عطار و طرح هفت وادی؛
5. شرح و تحلیل وادی‌های هفت‌گانه؛
6. نقل و نقد قول‌ها.

• فصل سوم: سایه یا خورشید (عطار و تبیین رابطه انسان و خدا در منطق‌الطیر)

1. درآمد: زمینه‌ها و بسترهای تاریخی و فرهنگی؛
2. نظریه‌های اصلی در رابطه انسان با خدا و تطورات تاریخی آن‌ها در فرهنگ و ادب اسلامی- ایرانی؛
3. وحدت به مثابه یک سیستم.

• فصل چهارم: ابن‌عربی و عطار؛ معماران نظریه وحدت در فرهنگ اسلامی- ایرانی

1. درآمد؛
2. ابن‌عربی و رویکرد نظری- تحلیلی؛
3. عطار و رویکرد تأویلی- تمثیلی.

• فصل پنجم: اکتشاف متن؛ تحلیل مبانی ساختاری- معنایی روایت‌های عطار

1. ساختار روایت عطار و منطق‌الطیر، خطی یا حلقوی؟؛
2. نکته توحید: در یگانگی پیرنگ داستانی منطق‌الطیر؛
3. منطق‌الطیر و تعامل شکل و محتوا؛
4. مقدمه منظومه‌ها: کنش‌هایی آگاهانه در تبیین و تکوین ساختار حلقوی روایت‌ها؛
5. سازمان معنایی مقدمه منطق‌الطیر؛
6. روایت‌های پنهان: خلق اصطلاحات و تمثیلات به‌مثابه رویکردی روش‌شناختی؛

• فصل ششم: سیمرغ؛ خودکامه یا خدا؟

1. درآمد؛
2. عطار در قاف؛
3. سیمرغ/ خدای منطق‌الطیر.

• فصل هفتم: در جدال نقش با نقاش (تحلیل احوال روانی عطار در سرودن منطق‌الطیر)

1. قصه و قصه‌گو، کدام‌یک دیگری را می‌سازد؟؛
2. ای برادر قصه چون پیمانه نیست؛
3. عطار قصه‌گو: جایگاه، شیوه‌ها و انگیزه‌های عطار؛
4. ناقه اسرار: اضطراب وجود؛ عطار و پناهندگی به آفرینش آثار؛
5. تجسم آمال: عطار و بازآفرینی خویش از طریق حلاج و شیخ صنعان؛
6. منطق‌الطیر و دنیای آرمانی عطار.

• کتابنامه؛
• نمایه‌ها؛
• کشف‌‌الابیات.

درباره نویسنده

مهدی محبتی؛ نویسنده اثر

مهدی محبتی نویسنده، پژوهشگر و استاد دانشگاه است. وی فارغ‌التحصیل كارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد ۱۳۶۷-۱۳۶۳ (شاگرد اول دانشگاه)، كارشناسی‌ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد ۱۳۷۰-۱۳۶۷ (شاگرد اول دانشگاه)، دكتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران (۱۳۷۴ -۱۳۷۰) است.

محبتی دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زنجان می‌باشد. کتاب «از معنا تا صورت» و کتاب «قرن‌های بی‌زمان» از آثار دکتر مهدی محبتی، به‌عنوان کتاب شایسته تقدیر در مراسم جایزه جلال آل‌احمد و کتاب سال ایران معرفی شده‌اند. اثر «از معنا تا صورت» برنده جایزه ادبی جلال‌ آل‌احمد و برگزیده کتاب سال ۱۳۹۰ شناخته شد و کتاب «قرن‌های بی‌زمان» منتخب کتاب سال  در ۱۴۰۰ شمسی معرفی شد.

نظر نویسنده درباره کتاب

نگاه جامع کتاب

این کتاب با اینکه در درجه اول به نقد و بررسی یکی از برجسته‌ترین منظومه‌های عرفانی ادبیات فارسی پرداخته، اما لزوماً محدود به این اثر عطار نیست. در هر یک از فصل‌های هفت‌گانه کتاب «قرن‌های بی‌زمان»، جنبه­‌های مختلف شعر و شخصیت عطار بررسی شده است، به‌طوری که مخاطب پس از گذراندن هفت بخش از کتاب، که اشاره‌ای به هفت وادی عشق در کتاب عطار است، به جهان فکری عطار ورود می‌کند. بدون در نظر گرفتن مجموع آثار عطار، هیچ یک از آثار وی را نمی‌توان به‌صورت مجزا و جدا از آثار دیگر فهمید و به عمق آن اثر رسید. از این‌رو در این کتاب نگاهی جامع به سیر تحول مقامات عرفانی و رابطه انسان و خدا از منظر ابن‌عربی و عطار داشته است. روش عطار تمثیل و قصه است و البته قصه در نظر او پیمانه نیست.

انگیزه پرداختن به عطار در قالب کتاب

ما امروزه با مشکلات و مسائل مهمی روبه‌رو هستیم که یا باید به آن‌ها پاسخ دهیم و یا از کنار آن‌ها رد شویم. مسائلی مثل معناداری جهان، معناداری انسان، نوع برخورد با آنچه دغدغه‌های امروزی انسان را تشکیل می‌دهد و کلان مسئله‌هایی مثل پوچ‌گرایی. مدت‌ها فکر می‌کردم که ما با این موارد باید چه کنیم. یک راه این است که بگوییم انسان در طول تاریخ هیچ‌گاه خوشبخت نبوده و امروزه هم نخواهد بود. باید بپذیریم که حدود ده تا پانزده درصد آدم‌هایی وجود دارند که دغدغه آن‌ها مسائل فرهنگی و معنوی است و اکثریتی نیز وجود دارند که نه این چیزها برایشان مهم است و نه دنبال این موارد هستند.

کتاب «قرن‌های بی‌زمان» پاسخی  به برخی از دغدغه‌ها و پرسش‌ها

این اثر، پاسخ به دغدغه‌های افرادی در گذشته است که به ما شبیه‌تر بودند. با سنت دو گونه می‌توان برخورد کرد. یکی اینکه آن را مقدس کرده و روی طاقچه بگذاریم و بگوییم خیلی ارزشمند است ولی کارا نباشد، مثل اشیا موزه‌ای. خب ادبیات و میراثی که به‌ درد نخورد، چقدر می‌تواند برای نسل امروزی که با خودش هم مسئله دارد، کارایی داشته باشد. گونه دیگر برخورد با سنت این است که بگوییم میراث کلاسیک و عرفانی ما حرف‌هایی برای انسان امروز دارد. در طول بیش از سی سال پژوهش متوجه شدم در بین این‌ها مولانا، سنایی، عطار و بسیاری از بزرگان دیگر حضور دارند، اما از جهات مختلف عطار از همه گذشتگان میراث فکری ما، امروزی‌تر است.

شاید هیچ شاعر و عارفی در طول تاریخ و فرهنگ ما، مسئله‌اش اضطراب وجود نیست. یعنی برای چه به این دنیا آمده‌ایم؟ عطار اساساً با مسئله وجود درگیر است. اینکه اگر نظام احسن است، پس این مشکلات برای آدم‌ها و برای دنیا وجود دارد، چیست؟ سعی کردیم در این کتاب این دغدغه‌ها را کمی باز کنیم که از این میراث چه بهره‌ای می‌توان برای انسان امروز برد و دیگر اینکه آیا با عرفان می‌توان آدم درست و حسابی بار آورد؟ عرفان به‌عنوان یک امر فردی و شخصی، چگونه می‌تواند جامعه را به سعادت برساند؟

دغدغه اصلی من در این کتاب این بود که نسبتی که عطار با نوع نگاه خودش به خدا، عرفان و انسان دارد، خیلی نزدیک به مشکلات امروز است که متأسفانه آن‌چنان که باید مطرح نشده بود و من سعی کردم در این کتاب پاسخ‌هایی برای این امر پیدا کنم.

نقد و بررسی اثر

انگیزه شکل‌­گیری کتاب

انگیزه شکل‌گیری «قرن‌های بی‌زمان»، اثر تازه‌ تألیف حوزه عطار‌پژوهی چنان‌که مؤلف در مقدمه کتاب یادآوری می‌کند، اولاً پاسخی از سر تحقیق به چرایی جایگاه بلند عطار در عرفان ایرانی و اسلامی و در وهله دوم شوق دست‌یابی به شیوه‌های درست و معقول در برخورد با عرفان و آثار عطار و کشف و مشاهده حقایق صوری و معنوی- معنایی آن، هم برای شناخت حقیقی خود شعر و شخصیت عطار و هم در جهت دریافت پاسخی خردپسند و دلنشین برای پرسش نخستین است.

از مهم‌ترین سؤالات این پژوهش پرحجم ۹۵۰ صفحه‌ای، پرسشی است که در چندین دهه گذشته همه عطارپژوهان بزرگ ایرانی و غربی که دست به تألیف ممتاز و درخشانی زده‌اند، به‎‌نحوی با آن درگیر بوده‌اند و آن اینکه آیا عطار در پی‌ریزی تمامی اشعار و آثارش طرح یا پیرنگی مرکزی و اساسی داشته است یا خیر؟ و مهدی محبتی سعی کرده‌ است با توجه به همه این آثار، پاسخی تازه و مقنع برای آن بیابد.

اولین­ تک­‌نگاره درباره منطق‌­الطیر

«قرن‌های بی‌زمان» با مقدمه مفصل مؤلف آغاز می‌شود و در هفت فصل پیگیری می‌شود. به جرأت می‌توان گفت برای نخستین بار است تک‌نگاره‌ای (مونوگراف) با این شیوه و کیفیت درباره منطق‌الطیر عطار ارائه شده است. اگرچه همان‌گونه که مؤلف بر آن تأکید می‌کند، این کتاب اولاً و بالذات معطوف به نقد و تحلیل یکی از مهم‌ترین منظومه‌های عرفانی ادبیات فارسی (منطق‌الطیر) است؛ اما تنها به همین کتاب عطار محدود نمی‌شود.

در هریک از فصول هفت‌گانه کتاب وجهی از وجوه مختلف شعر و شخصیت عطار بازکاوی می‌شود تا سرانجام و بعد از گذر از هفت مرحله کتاب که یادآور هفت وادی عشق در منطق‌الطیر عطار هم هست، خواننده فرهیخته و جست‌وجوگر خود را به منظومه فکری عطار راهبری کند. منظومه‌ای که مهدی محبتی معتقد است بدون در نظر گرفتن کلیت آثار او ناقص و ناتمام نمی‌ماند. هیچ‌یک از آثار عطار را نمی‌توان به صورت منفرد و گسسته از بقیه فهمید و به اعماق همان یک اثر- حتی- رسید، چراکه کل آثار عطار به‌مثابه هفت‌گانه به‌هم‌پیوسته‌ای است که دایره در دایره در هم تنیده‌اند و همدیگر را معنا می‌کنند.

کار دشوار نویسنده

توصیف و معرفی کتابی با این حجم که مدعی پاسخ به پرسش‌های مهمی است که در بالا ذکر شد، آن‌ هم در چند صفحه، البته کار دشواری است. به‌ویژه وقتی تنها با تورق در فهرست ابتدایی کتاب، مطالب متعددی جلوه می‌کند: تأثیر نهادهای اجتماعی - سیاسی در تکوین فرم‌های ادبی و تمثیلات عرفانی، سنت رسالةالطیر‌نویسی (سیر تکوین و تدوین رسالةالطیر‌).

در فصل اول؛ هفت وادی (نگاهی به سیر تکوین و تدوین منازل و مقامات عرفانی از آغاز تا عهد عطار) در فصل دوم؛ سایه یا خورشید (عطار و تبیین رابطه انسان و خدا در منطق‌الطیر) در فصل سوم؛ ابن‌عربی و عطار (معماران نظریه وحدت در فرهنگ اسلامی و ایرانی) در فصل چهارم؛ اکتشاف متن (تحلیل مبانی ساختاری - معنایی روایت‌های عطار) در فصل پنجم؛ سیمرغ، خودکامه یا خدا، در فصل ششم و در نهایت در جدال نقش با نقاش (تحلیل احوال روانی عطار در سرودن منطق‌الطیر) در فصل پایانی برمی‌خوریم که تنها گزیده‌ها و اهم مطالبی است که در این هفت فصل درباره آن بحث شده‌ است.

جدا از چاپ پاکیزه و منقح کتاب و آوردن نمایه‌های مفصل و کشف‌الابیات که کار تحقیق را بر پژوهشگران جوان‌تر و علاقه‌مندان عرفان ایرانی و اسلامی آسان کرده‌ است، عنوان برخی از بخش‌های کتاب (که هوشمندانه به صورت پرسش مطرح گردیده) به‌نحوی است تا شوق و انگیزه خواندن آن فصل و ادامه مطالب را در خوانندگانش برانگیزاند. چگونه سی‌مرغ می‌تواند یک مرغ شود؟ - در اشکالات مفهومی و روش‌شناختی منطق‌الطیر- قصه و قصه‌گو کدام‌یک دیگری را می‌سازد؟ جذبه در جمع، ممکن یا محال؟

کمبود منابع

چاپ «قرن‌های بی‌زمان» نشان می‌دهد مهدی محبتی بار دیگر و همچنان که در دیگر آثار عرفانی خود (مانند در جدال با خویشتن و ترجمه ابن‌فارض) به سراغ یکی از موضوعات یا شخصیت‌های اثرگذار عرفان ایرانی و اسلامی رفته‌ است که یا آثار جدی پژوهشی در آن حوزه اندک است یا اگر استادان ممتاز دانشگاهی در آن حوزه تألیفات ارزنده‌ای داشته‌اند، همچنان دریچه یافتن پاسخ برای پرسش‌های آن حوزه باز مانده‌ است. آنچه در اولین مطالعه این کتاب به ذهن هر خواننده علاقه‌مندی می‌رسد، تولد کتابی فربه در حوزه عطارپژوهی دوره معاصر است که شاید برخی از پیش‌فرض‌های این حوزه را به چالش بکشد و در پی طرح افکندن پرسش‌های جدی و جدیدتری در ذهن مخاطب خود باشد که قطعاً غنیمتی برای اهل اندیشه است.

برنامه‌­ای به همت کمیسیون ملی یونسکو

پوستر رونمایی کتاب در برنامه رادیویی به سوی سیمرغ. ۴ آبان ۱۴۰۰

رادیو فرهنگ در ویژه‌برنامه به‌سوی سیمرغ، مراسم رونمایی از اثر «قرن‌های بی‌زمان» به همت کمیسیون ملی یونسکو‌-‌ایران را پخش کرد. این مراسم فرهنگی که با حضور عطارشناسان و چهره‌های برجسته حوزه ادب و فرهنگ برگزار شد، درصدد آن بود که هم‌زمان با ثبت پرونده نهصدمین سالگرد میلاد حکیم عطار نیشابوری در فهرست نکوداشت‌های یونسکو (۲۰۲۱ – ۲۰۲۰)، جامعه امروز ایران زمین به‌ویژه نسل جوان سرزمین‌مان را هرچه بیشتر با آرا و افکار حکیم عطار آشنا سازد.

این مراسم رونمایی با مشارکت انجمن دوست‌داران حافظ و رادیو فرهنگ، در تاریخ ۴ آبان  ۱۴۰۰ از ساعت ۱۴ الی ۱۶ در سالن جلسات کمیسیون ملی یونسکو – ایران برگزار و همچنین به‌طور زنده از رادیو فرهنگ روی موج اف ام ردیف ۱۰۶ مگاهرتز پخش شد.

جوایز و افتخارات

• اثر برگزیده هفدهمین دوره جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بخش درباره شعر در سال ۱۴۰۱؛
• اثر برگزیده در چهلمین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۴۰۱.

نشست‌های برگزارشده درباره اثر

کمیسیون ملی یونسکو. ایران. ۴ آبان ۱۴۰۰

• مراسم رونمایی کتاب «قرن‌های بی‌زمان» در کمیسیون ملی یونسکو مورخ ۴ آبان ۱۴۰۰. در این مراسم، استادان و پژوهشگران به اهمیت کتاب «قرن‌های بی‌زمان» اشاره کردند. این کتاب از دکتر مهدی محبتی، در مراسمی به همت کمیسیون ملی یونسکو-ایران با حضور حجت‌الله ایوبی دبیر کل کمیسیون و جمعی از استادان فرهنگ و هنر رونمایی شد.
• نشست نقد و بررسی کتاب «قرن‌های بی‌زمان» در خانه کتاب مورخ ۲۴ فروردین‌ ۱۴۰۱. این نشست با حضور مهدی حیدری، استاد دانشگاه یزد، مهدی محبتی، نویسنده کتاب و محمدرضا حاجی‌آقابابایی در خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

اظهارنظرها درباره اثر

نقد و بررسی کتاب «قرن‌های بی‌رمان». خانه کتاب. ۲۴ فروردین ۱۴۰۱

محمدرضا حاجی بابایی؛ نویسنده و دبیر انجمن فلسفه هنر و ادبیات

ویژگی‌های کتاب

« کار ماندگار در این زمینه کمتر از یک دست است و به‌عنوان نمونه اثر مرحوم فروزانفر و استاد زرین‌کوب از جمله این آثار محسوب می‌شود و کتاب «قرن‌های بی‌زمان» بی‌شک پنجمین کار ارزشمند در زمینه عطارپژوهی است. این کتاب براساس خاطره پرسش شکل گرفته است. این دغدغه مطرح بوده که عطار چه گفته، چه کرده و سرانجام این نوشتن، چنین کتابی است. دکتر محبتی به اثری رسیده که نباید آثار عطار را تک‌به‌تک قضاوت کرد اما برای رسیدن به منظومه فکری عطار باید همه آثار او را بررسی کرد.

این کتاب گام بزرگی در نگاه مستقل به اندیشه عطار است. یکی از ویژگی‌های دکتر محبتی در این کتاب این است که ادبیات و فرهنگ را محصول جامعه و مناسبات اجتماعی می‌داند و از این رهگذر، سه نظریه مهم خلق، فیض یا صدور و وحدت وجود را مطرح می‌کند. از دیگر ویژگی‌های این اثر، نگاه انتقادی آن است. نویسنده پرسش سهمناکی را مطرح می‌کند که پس از سیر و سلوک و رسیدن به مرحله فنا، چه ره‌آوردی برای انسان است؟ آیا این سیر و سلوک موجب آرامش آدمیان می‌شود؟ فضای گفت‌وگو را اگر بتوانیم در جامعه تعمیم دهیم، ره‌آورد خوبی برای جامعه به دست می‌آید.

»

مهدی حیدری؛ نویسنده و استاد دانشگاه (استان یزد)

تکیه کتاب بر نظریه‌پردازی از زبان حیدری

« کسی که این کتاب را ورق بزند، نگرش همه‌جانبه یک استاد را در شاخه‌های مختلف فرهنگی، فلسفی و عرفانی کاملاً درک می‌کند. من حس می‌کنم حداقل در رشته ادبیات فارسی، نیاز جدی به نظریه‌پردازی داریم، چیزی که استادان ما کمتر به آن توجه می‌کنند و ما را بیشتر وادار به خوانش متون ادبی می‌کنند. به‌هرحال خوانش متون ادبی و درک درست زبانی متون در اولویت است، ولی این­که ما افق‌های نظریه‌پردازی را به‌طور کلی بر محصلان رشته ادبیات فارسی می‌بندیم، کار بسیار نادرستی است و من فکر می‌کنم دکتر محبتی در این کتاب به سمت نظریه‌پردازی حرکت کرده است.

مثل خود عطار که دردهای بشری را می‌بیند و این دردها او را مضطرب و بی‌قرار می‌کند و از سر بی‌قراری شعر می‌سراید. این گفتن شاید برای عطار و امثال او، راه رهایی از اضطراب‌ها و نوعی التیام است. فکر می‌کنم دکتر محبتی هم در این کتاب چنین منشی دارد و من از بعضی جهات می‌خواهم این کتاب را با آثار عطار مقایسه کنم. ساختاری که در آثار عطار وجود دارد، به‌نوعی در این کتاب هم دیده می‌شود و دغدغه‌های مؤلف یک فرم خاص و یک ساختار حلقوی به کتاب بخشیده است.

»

ساختار متناسب با منطق‌­الطیر

« آثار عطار هم سیر خطی ندارند و عطار در همه آثارش یک نگاه تلفیقی داشته و این نشان می‌دهد که نمی‌توانیم یک روند تعالی و تکامل را براساس سیر خطی در آثار عطار نشان بدهیم. این چندوجهی بودن یک ساختار دایره‌مانند برای عطار ایجاد کرده است. مثل مصیبت‌نامه عطار که سالک از یک سیر آفاقی کارش را شروع می‌کند و بعد به سیر انفسی می‌رسد و درجات حس و خیالات و عقل را درمی‌نوردد و در نهایت به‌نوعی حیرانی می‌‌رسد، در بسیاری از بخش‌های کتاب «قرن‌های بی‌زمان» این ساختار را می‌بینیم.

نویسنده از اقوال دیگران شروع می‌کند، ریشه‌ها را بیرون می‌‌کشد و بعد نظرات شخصی خود را هم بیان می‌کند که حالت همان سیر انفسی را دارد. اما در نهایت با یک حیرانی مواجه می‌شویم چون نظریه‌ها خیلی پراکنده و مختلف است که این موضوع هم می‌تواند یک وجه خوب کتاب و هم می‌تواند یک عیب برای کتاب باشد. در‌‌ نهایت به این نتیجه نمی‌رسیم که عطار در کدام جهان‌بینی قرار می‌گیرد و بسیاری از عناوین کتاب در نوعی از حیرت تمام می‌شود.

»

حامد شکوفگی؛  عضو هیئت علمی دانشگاه

توجه به مسئله توحید

« در مهم‌­ترین بخش فصل اول با چند جریان روبه‌رو هستیم و به تفاوت ارائه منطق‌الطیرها اشاره می‌شود. در قیاس رسالة‌الطیر ابن‌سینا یا غزالی، به تفاوت شیوه تربیت انسانی برمی‌گردیم. هر فصل، به‌عنوان یک موضوع نیاز به تحقیق دارد. در این کتاب، نگاه عطار به مسئله توحید و رابطه انسان و خدا، مورد توجه نویسنده قرار گرفته است. »

جمله‌های شنیدنی کتاب «قرن‌های بی‌زمان»

چنان‌­که تأمل دقیق در آثار و قرون اولیه اسلام و تفحص در علل و دلایل پیدایش فرقه‌های سیاسی و عقیدتی مسلمین نشان می‌دهد، عمدتاً انشعاب‌ها و جدایی‌ها به یکی از همین روش‌ها رخ داده و سپس به تکوین و تدوین کتاب و خصوصاً اثر ادبی انجامیده است، آثار متفکران و مطلعانی که در گذشته کوشیده‌اند علل و عوامل انشعاب مسلمین را نقد کنند و درباره آن نظر دهند، به‌ویژه کتاب‌های مشهوری چون الملل و النحل شهرستانی و فرق‌الشیعه نوبختی و بسیاری مکتوبات دیگر از این منظر بسیار جای تأمل دارند و تأویل‌پذیرند، چون با دریافت مبنای تقسیم‌بندی آن‌ها می‌توان به نکته‌هایی نیکو و ژرف در این باب رسید.

□□□

کتاب الفرق بین الفرق عبدالقاهر بغدادی (متوفی ۴۲۹ هـ.ق) است که به‌عنوان نمونه‌ای نوعی می‌تواند الگوی انبوه آثار دیگری از این‌گونه باشد که در طول تاریخ اسلام دراین‌باره قدم در عرصه وجود گذاشته است و تقریباً همگی مانند هم و انگار با نگره و پنجره‌ای واحد، به تبیین و تحلیل ریشه‌های پیدایش فرقه‌ها در جهان اسلامی پرداخته‌اند و کوشیده‌اند با تکیه بر همه داشته‌ها و ناداشته‌ها اثبات کنند که حق فقط و فقط محصور در طریق و فرقه آن‌هاست و تمامی شعب و ملل و نحل و فرق دیگر یا به‌کلی از دایره شریعت غرا خارج‌اند و کافر و ملحد و مرتد یا نهایتاً برخی از اعمالشان ممکن است با دیده قبول تلقی گردد و بخشوده‌وار به زندگی خود ادامه دهند؛ هرچند تردید نباید بکنند.

نوا، نما، نگاه

• نقد و بررسی کتاب «قرن‌های بی‌زمان»، مهدی محبتی. دیدگاه نو. ۱۴۰۰
• تیزر کتاب «قرن­‌های بی­‌زمان». دیدی­‌بوک. ۱۴۰۰

مشخصات کتاب‌شناختی

کتاب«قرن‌های بی‌زمان» اثر مهدی محبتی که با موضوع درآمدی تحلیلی-معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر عطار است در  سال ۱۴۰۰ در ۹۵۶ صفحه توسط انتشارات هرمس چاپ گردید. این اثر در سال ۱۴۰۲ به چاپ دوم رسید.

نسخه الکترونیکی این کتاب در سایت ایران کتاب  و هرمس موجود است.