از معنا تا صورت

از معنا تا صورت: طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی
نویسنده	سخن
ناشر	سخن
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۸۸
تعداد چاپ	چاپ دوم در ۱۳۹۰
شابک	جلد اول: ۹۷۸۹۶۴۳۷۲۳۵۷۶ جلد دوم: ۹۷۸۹۶۴۳۷۲۳۵۸۳
تعداد صفحات	جلد اول: ۶۵۸ جلد دوم: ۶۰۲
موضوع	نقد ادبی
زبان	فارسی
قطع	وزیری
تعداد جلد	۲
نوع جلد	گالينگور

کتاب «از معنا تا صورت: طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی» اثری از مهدی محبتی است که در دو جلد توسط انتشارات سخن آن را در سال ۱۳۸۸ در تهران منتشر شده است. اثر شایسته تقدیر سومین جایزه ادبی جلال‌ آل‌احمد در بخش نقد ادبی و اثر شایسته تقدیر بیست‌وهشتمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از جمله افتخارات این کتاب است.

***

کتاب «از معنا تا صورت» در حقیقت تلاشی برای بناگذاشتن، ساختن و به اثبات‌رساندن یک نظریه ادبی بومی و ایرانی‌ می‌باشد؛ زیرا دکتر مهدی محبتی به‌شدت به این مسئله اعتقاد دارد که نمی‌توان بدون تکیه بر مبانی نظری، آثار ادبی را، آن هم در بالاترین سطح ممکن خود، ساخت و خلق کرد.

برای سنت ادبی و ادبیات سنتی ایران‌زمین که در هر شرایطی و از هر منظری برخی از مهم‌ترین اثرهای ادبی را در دل خود پرورانده است و همواره با آثار ضعیف و ناسالم مبارزه کرده و در زمان تکوین و پیدایش آن‌ها، از قرار‌گرفتنشان در زمره آثار والا ممانعت به عمل آورده است، چطور مقدور بوده که ببالد و قوی شود و بسط پیدا کند، اگر به زیربنای نظری، نقد و تئوری متکی نبوده است؟

اگر بهترین آثار ادبی ما بر اساس سنت‌ها و دیدگاه‌های قوی و هماهنگ بنا شده‌اند، این مبانی نظری و معیارهای انتقادی کجا هستند و چگونه پایه‌گذاری شدند؟ آیا می‌توان با این اجماع رایج و عامیانه موافق بود که فرهنگ و ادبیات ایران هرگز از نقد و نظریه نظام‌مند ادبی بهره‌ای نبرده است؟

مهدی محبتی نویسنده و پژوهشگر و استاد دانشگاه است. این نویسنده بیش از ۱۶ کتاب و ۴۵ مقاله منتشر کرده است.

خلاصه اثر

دو جلد کتاب کنار هم

کتاب «از معنا تا صورت» در دو جلد مجزا و مستقل تألیف شده است. در «مقدمه»، ابتدا به معرفی کلی اثر و مؤلف یعنی ویژگی‌های بیرونی کتاب و سپس ارائه توصیف کلی از اثر، عنوان موضوع و محتوا کتاب،  فهرست عناوین اصلی، طرح پرسش‌های بنیادین و نهایتاً به نقد و ارزیابی کتاب در قسمت نتیجه‌گیری پرداخته شده است.

بخش «نتیجه‌گیری» در حقیقت بخش اصلی و عمده این کتاب را تشکیل می‌دهد و اثر مورد نقد را ذیل عناوین عقلانیت و شهود، گرایش شخصی و عاطفی نویسنده به فرهنگ و تمدن اسلامی، واقع‌گرایانه ترین فصل کتاب، صراحت و تیزبینی، بازی‌های زبانی و ... مورد نقد قرار می‌دهد. در پایان، طرح کلی اثر، ایده و نقد شخصی نویسنده اثر بررسی می‌شود.

کل کتاب «از معنا تا صورت» به طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی اختصاص دارد و نگارنده به پرسش‌هایی در زمینه‌های مختلف نقد ادبی پاسخ می‌دهد؛ این که ایران و ادبیات فارسی پس از اسلام را چگونه باید دید تا روشی متناسب برای تحلیل آن برگزید؟ معیار ایرانی‌بودن چیست؟

شعر و فکر و شرع و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر در ایران و ادب فارسی را چگونه باید تبیین کرد تا هم واقعیت‌های تاریخی، اجتماعی در ایران از یاد نرود و هم واقعیت‌های فرهنگی کم‌رنگ نشود؟ همچنین زمینه‌های پیدایش نقد ادبی، نقد و نظریه ادبی در ایران و ادبیات کلاسیک فارسی بررسی مفصل شده است.

درباره نویسنده

نویسنده اثر؛ مهدی محبتی

مهدی محبتی (متولد ۱۳۴۴) نویسنده، پژوهشگر ادبیات فارسی در حوزه نقد ادبی و عرفان‌ و استاد تمام دانشگاه زنجان است. وی دارنده نشان عالی یونسکو نیز می‌باشد.

مهدی محبتی، فارغ‌التحصیل دوره کارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، کارشناسی‌‌ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد و دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران است.

برخی از آثار

• کتاب غصه نان، اکسیر جان: قصه های منظوم؛
• کتاب غصه نان اکسیر جان: آثار منثور؛
• کتاب قرن‌های بی زمان؛
• کتاب اللمع فی التصوف؛
• کتاب در جدال با خویشتن؛
• کتاب پیمانه‌های بی‌پایان (دو جلد)؛
• کتاب نقد ادبی در ادبیات کلاسیک فارسی؛
• کتاب آینه‌های خندان؛
• کتاب فارسی عمومی؛
• کتاب ابن فارض؛
• کتاب فارسی عمومی نو؛
• کتاب از معنا تا صورت (دو جلد)؛
• کتاب بدیع نو؛
• کتاب پهلوان در بن بست.

نظر نویسنده درباره اثر

یک صفحه از کتاب

انگیزه‌ اصلی تألیف کتاب

انگیزه‌ اصلی تألیف این کتاب، بحث‌هایی است که دوشنبه عصرها در منزل استادان ادبیات فارسی در می‌گرفت که آیا در سنت ادبی فارسی، نقد و نظریه‌ای وجود دارد یا خیر؟ و بیشتر این نگاه غالب بود که نقد نظری و ادبی رهاورد غرب است.

ما بعد از مشروطه و کمی پیش از آن با این سنخ از مباحث نقد نظری و ادبی آشنا شده‌ایم و آنچه به معنا نقد ادبی در جامعه شکل گرفته، اختصاص به ما ندارد و رهاورد غرب است. مدت‌ها به این نظریه اندیشیده‌ام که آیا با این نگره‌ امروز نقد ادبی و نظری می‌توان به سراغ متونی رفت که در آن زمان هویت گرفته‌اند؟ بهترین راه این است که ما به نظام زیبایی‌شناختی بپردازیم زیرا ما با دو رویکرد روبه‌روییم، این مسئله ذهن مرا بسیار به خود مشغول کرده بود که آیا شعرهای گذشته ما متکی بر آثار افلاطون و ارسطوست؟ و در تحقیقاتم دریافتم که ۱۷ درصد می‌توان متون ادبی گذشته را برگرفته از تمدن هلنیک، افلاطون و ارسطو دانست.

این اشعار جایگاه مستقلی دارند که باید به سراغ آن‌ها با ابزار دیگر رفت. این مسئله دربردارنده این معنی نیست که نقد ادبی ما در تقابل با آن‌ها قرار دارد. ما نظریه ادبی قوی در گذشته داشته‌ایم اما این به آن معنا نیست که بگوییم نظام زیباشناختی ما با نظام زیباشناختی غرب مغایر است یا بر آن برتری دارد، در مجموع مقایسه و رجحان یکی بر دیگری اشتباه است.

نقش تئوری در ادبیات

ما نمی‌توانیم به نفی تئوری و نقد در ادبیات برسیم، زیرا نقد درخشان ادبی لزوماً باید بر یک تئوری عمیق درونی استوار باشد و به این معنا نیست که حافظ با یک تئوری شعر خود را سروده باشد؛ بلکه خلاقیت بر تئوری اثر می‌گذارد و نظم خلاق است که همدیگر را جهت و معنا می‌دهند. گردآوری این کتاب با مشکلات بسیار و کمرشکن همراه بوده است، زیرا کتابی در این زمینه به رشته تحریر درنیامده بود که بتواند راه‌گشای جمع‌آوری مطالب این کتاب در نقد ادبی باشد.

تاریخ شعر فارسی

در گردآوری این کتاب از قرن سوم و چهارم تا مشروطه پیش آمده‌ام و دریافتم نخستین جوانه‌های شعر فارسی در این هزار سال شکوفا شده است. در گذشته هر کسی که کاری نداشته، با شعر گفتن خود را سرگرم می‌کرده است تا بتواند مطرح و مشهور شود. در تحقیقاتم به این نتایج دست یافته‌ام که در دوره صفویه در یک روستایی که ۲۰۰۰ خانوار جمعیت داشته، ۴۰۰ نفر آن شاعر دیوان‌دار بوده‌اند. آثار عرفانی، تذکره‌ها، منشأت، قابوس‌نامه، چهار مقاله و... حرف اصلی را در ادبیات فارسی ما می‌زنند. همچنین بهترین نگره‌ها و نگاره‌ها در کتاب‌های تازی مطرح شده و نخستین کتاب بلاغی ما بسیار پریشان و از نظر فکری بی‌بوته بوده است.

جوایز و افتخارات

• اثر شایسته تقدیر سومین جایزه ادبی جلال‌ آل‌احمد در بخش نقد ادبی در سال ۱۳۸۹؛
• اثر شایسته تقدیر بیست‌وهشتمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۹.

نشست‌های مهم درباره اثر

نشست نقد و بررسی کتاب. مرکز فرهنگی شهر کتاب. ۷ مهر ۱۳۸۸

• نشست نقد و بررسی کتاب «از معنا تا صورت» در تهران در سال ۱۳۸۸. نشست هفتگی شهر کتاب مورخ سه‌شنبه هفتم مهرماه با حضور دکتر کوروش صفوی، دکتر مجتبی بشردوست و دکتر مهدی محبتی با محوریت نقد و بررسی کتاب «از معنا تا صورت» در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

اظهارنظرها درباره اثر

علی‌اصغر محمدخانی؛ معاون فرهنگی شهر کتاب

پاسخ به پرسش‌های نقد ادبی و زیبایی‌شناختی

« محبتی در اين كتاب نشان می‌دهد كه آثار ارزشمندی در ايران خلق شده و آفرينش‌های ادبی بسياری در زمينه نقد ادبی صورت گرفته است. همچنين پاسخ بيشتر پرسش‌هایی را كه درباره نقد ادبی و زيبایی‌شناختی وجود دارد در اين كتاب می‌توان مشاهده كرد. »

دکتر مجتبی بشردوست؛ عضو گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زنجان

مباحث تئوریک در کتاب

« کتاب «از معنا تا صورت» نظریه‌ای را دنبال می‌کند که در ایران نقد ادبی داشته‌ایم و ۵۰۰ صفحه مباحث تئوریک را به خود اختصاص داده است. محبتی سعی می‌کند که توده عظیم بی‌شکلی را شکل بخشد. فردی که جلد نخست این کتاب را می‌خواند، با واژه‌های متون عربی روبرو می‌شود که باید به دکتر محبتی آفرین گفت که این کتاب‌های مشکل را مطالعه کرده است. »

برشی از متن

یادداشت مؤلف

سنت -و مجموعه قلمروهای آن- وقتی ارزشمند و عزیز و کاراست که برای امروز و آینده باشد نه به جای آن. در حقیقت طرح سنت و نگاه به ارزش‌های موجود در آن، بدان خاطر نیست که ما چون آینده‌ای نداریم، رو به گذشته می‌آوریم؛ بلکه دقیقاً برعکس، چون آینده را بهتر و زیباتر می‌خواهیم، سنت و گذشته را باز می‌کاویم. در واقع، سنت -به مثابه هویت تحقق‌یافته و حافظه تاریخی ما- می‌تواند با مجموعه عظیمی که از تجربیات و آموزه‌های حوزه‌های مختلف خویش دارد، نقش و تأثیری بی‌بدیل در تکوین هویت امروز و تحقق نوع موجودیت فردای ما داشته باشد، که هر قوم و انسانی برای رفتن -و پیش رفتن- ناگزیر باید گامی استوار در پس و گامی پوینده در پیش داشته باشد، چون طرد و ترک هر کدام، ایستادن است و افتادن.

افتادن نگاه به ادبیات کلاسیک فارسی و طرح قلمروهای موجود در آن -از جمله نوع تفکرات انتقادی- هم برکنار از این قاعده نیست. شکل‌گیری و پیدایش نظریه‌ها و روش‌های نوین ادبی-انتقادی هم آنگاه ممکن است و میسور که فرهنگ و ادب و زبان فارسی در یک کلیت یکپارچه و منسجم دیده و بررسیده شود و با تکیه بر مشترکات و درج متشابهات و همچنین استفاده از پنجره‌ها و منظره‌های نوین و نویافته، به سمت‌وسوی نوعی سیستم‌سازی و تئوری‌پردازی و روش انتقادی سوق داده شود.

این کتاب در حقیقت جزء نخستین کوشش‌ها در روشمندسازی و تئوری‌پردازی در مبادی و مبانی ادبیات کلاسیک فارسی برای دستیابی به گونه‌ای نقد و نظریه ادبی بومی و فارسی به شمار می‌رود که -بی‌تردید- لغزنده‌ترین و دشوارترین حوزه در حیطه تحلیل و پردازش امر ادبی هم هست -و به همین خاطر، عرصه مناقشه‌ها و مجادله‌های بسیار -که البته در نفس خود امری بسیار مبارک و میمون خواهد بود و نویدبخش آغازگری‌های استوارتری برای پی‌اندازی نقد و نظریه‌ای نهایی‌تر و کامل‌تر که هم درک عمیق‌تر و گسترده‌تری از مبانی و مبادی سنت ادبی در خود داشته باشد و هم در ساخت و بافت و اجزاء، هماهنگی‌ها و همخوانی‌های محکم‌تری را دارا باشد و هم در عرصه بیان و عرضه تحلیل از گیرائی‌ها و زیبایی‌های بیشتری برخوردار باشد.

شکی نیست که انگیزه اصلی از طرح مباحث کلاسیک نقد ادبی -به تعبیر ولک و نورتروپ فرای و بسیاری از منتقدان صاحب‌نظر دیگر- صرفاً پردازش امور کهنه نیست؛ بلکه روشن‌سازی و تبیین وضعیت موجود است. به همین دلیل نه نیازی به طرح تاریخ تکاملی آن است و نه الزامی به پی‌ریزی نوعی جریان‌سازی و تدوین شیوه‌های عام جمعی -که هرگونه افراط‌گرایی در هر دو محکوم به شکست است- چون در نقد ادبی بیش از همه ابتکار فردی است که مهم است و حرف اول و آخر را می‌زند. دقیقاً به همین دلیل، هر نوع بازبینی و پردازش جدی افراد و آثار ادبیات کهن، نوعی نقد جدی ادبیات معاصر است و طرح دقیق آراء و افکار یک اندیشه‌ورز ادیب معاصر، گونه‌ای بازشناسی انتقادی تاریخ تکاملی نقد ادبی و شناسایی دقیق‌تر جریان‌های انتقادی-ادبی است.

هدف اصلی این پژوهش در واقع ایجاد همین گفت‌وگوها در همین حوزه است؛ چه هرگز -و به هیچ طریق- نمی‌توان به باور رسید که زبان و فرهنگی با ارائه بخشی از ناب‌ترین تولیدات ادبی، فاقد مبانی نظری و نیز نوعی روشمندی برای تولید و تحلیل بوده است که تفصیل ماجرا در مقدمه آمده است. اگر این بحث‌ها -حداقل- فضایی برای گفت‌وگوهای بیشتر در باب نقد و نظریه ادبی بومی بگشایند و در دل‌ها و دیده‌ها انگیزه‌ پرهیز از مصرف همه‌جانبه نظریه‌های وارداتی را وارد سازند و تمایلی را -هرچند اندک- برای باور و اعتماد به وجود نوعی نقد و نظریه ادبی بومی در فرهنگ و ادب فارسی زنده سازند تا یکسره مصرف‌‌کننده دیگران نباشیم و در مواردی هم -به ویژه در زمینه‌های فرهنگی و ادبی- به گفت‌وگوی دوجانبه بنشینیم و حرفی از خود بزنیم؛ مؤلف به هدف رسیده است و میوه کوشش‌های خود را چیده است.

مشخصات کتاب‌شناختی

کتاب «از معنا تا صورت: طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی» از مهدی محبتی، شامل دو جلد است. هر دو جلد این اثر، در سال ۱۳۸۸ توسط انتشارات سخن در تهران به چاپ رسیده است.

جلد اول این اثر در ۶۵۸ صفحه در قطع وزیری و با جلد گالینگور منتشر شده است.

جلد دوم این اثر نیز ۶۰۲ صفحه در قطع وزیری و با جلد گالینگور به چاپ رسیده است. این کتاب در سال ۱۳۹۰، به چاپ دوم رسید.

منابع و مآخذ

• صهبا، نادر. (۱۳۹۹). نقد و بررسی کتاب از معنا تا صورت. چهارمین همایش بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی.