عقل سرخ

عقل سرخ شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی به انضمام سه داستان رمزی اثر دکتر تقی پورنامداریان از اساتید برجسته‌ی زبان و ادبیات فارسی است.

عقل سرخ
نویسنده	تقی پورنامداریان
ناشر	سخن
تاریخ نشر	۱۳۹۰
نوع رسانه	کتاب

* * * * *

عقل سرخ، نام یکی از رساله‌های شیخ اشراق، سهروردی است. کتاب عقل سرخ دکتر پورنامداریان نیز نام خود را وامدار همان اثر سهروردی است. دکتر تقی پورنامداریان که او را با رمز و داستان‌های رمزی به یاد می‌آوریم، همیشه در اندیشه‌ی آن بوده است تا درباره‌ی داستان‌های رمزی که سهروردی در آثار خود آورده است، مطلبی و شرحی بنگارد و آن را برای مخاطبان اثر توضیح بدهد و رموزش را بگشاید. آنچه در کتاب عقل سرخ می‌خوانیم شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی به انضمام سه داستان رمزی است. کتاب عقل سرخ، متن تصحیح شده‌ی تمام آثار و داستان‌های فلسفی عرفانی سهروردی و شرح تفضیلی آن‌ها است. البته به جز کتاب لغت موران.

این کتاب شامل متن تصحیح شدۀ تمامی داستان‌های فلسفی-عرفانی سهروردی و تفسیر آنها جز لغت موران که سنخیتی با دیگر داستانها ندارد و نیز نیازی به تفسیر آنها نیست، می باشد. علاوه بر هفت داستان، گزیده هایی نیز از رساله های صفیر سیمرغ، پرتو نامه و الواح عمادی نیز در این کتاب آمده است که گرچه داستانی نیستند اما خواننده را با طرح مسائل و شیوۀ بیان و استدلال سهروردی در مقام یک حکیم عارف آشنا می کنند.

آنچه در رساله های "شیخ اشراق" بر عهده ی زبان گذاشته شده، به بیان و تصویر کشیدن تجاربی است که در زمره ی تجربیات حسی و همگانی قرار نمی گیرند و با این وصف نمی توان بر اساس ساختار اولیه ی زبان که وظیفه اش بیان تجربیات دنیوی است، به آنچه مولف می خواسته بگوید یا به عبارتی تجربیاتی ماورای این جهان و ماورای حس دست یافت. بر این اساس، شرح و تاویل از رساله های این چنینی، به سطوحی از آشنایی و تسلط بر مضامین و مقوله های معارف نیازمند است که تنها عده ی معدودی از پس آن بر می آیند. دکتر "تقی پورنامداریان" یکی از این افراد است که پیش از این نیز برای نخستین بار، به جایگاه رساله های رمزی "سهروردی" و "ابن سینا" با ارائه ی مباحثی پیرامون آثار رمزی در ادبیات فارسی پرداخته بود. این اثر در بخش نقد ادبی پنجمین دوره جایزه جلال آل احمد به عنوان اثر شایسته تقدیر معرفی شد.

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

خلاصه کتاب

«عقل سرخ» پورنامداریان در واقع شمه‌ای است از شرح داستان‌های رمزی که گفته می‌شود هرچند نمونه‌هایی از آن در زبان‌های کهن چون یونان و عبری دیده می‎شود، اما کاربرد نظام‌مند آن در فرهنگ اسلامی شکل گرفته است. نمونه‌هایی از این نوع داستان‌نویسی را که می‌توان از آن با عنوان ژانر نیز یاد کرد، در آثار بزرگان حوزه حکمت و تصوف قابل یافت است؛ از ابوعلی سینا که گفته می‌شود نخستین‌ داستان‌های رمزگونه یادگار اوست، تا سهروردی که نمونه‌های درخشان این گونه به نام اوست.

در عقل سرخ، قصه با این پرسش آغاز می شود که آیا مرغان زبان یکدیگر را می فهمند. عقاب که بدواً پاسخی مثبت داده، بعداً اسیر صیادان می شود؛ چشمانش را می بندند و تدریجاً باز می کنند. عقاب به مردی سرخ روی برمی خورد که مدعی است «اولین فرزند آفرینش» است. او (هم) سالخورده است زیرا نماینده انسان کاملی است که پیش از آفرینش، به صورت مثالی، در کمال محض می زیسته، و هم جوان است زیرا از دیدی هستی شناختی با خداوند که ازلی و، بنابراین، قدیم ترین موجود است، بسیار فاصله دارد.

سپس سهروردی نمادهای زرتشتی کوه قاف، داستان زال، رستم و دیگر قهرمانان حماسی را که در شاهنامه به تصویر کشیده شده اند، به کار می برد. قاف نام کوهی است که بر قله آن سیمرغ، نماد ذات الهی، اقامت دارد. زال، که با مویی سپید به دنیا آمد و نمادی از خرد و پاکی است، پای کوه قاف رها شد. سیمرغ زال را به آشیانه خود برد و او را پرورش داد تا بزرگ شد و با رودابه ازدواج کرد و رستم از او زاده شد.

رستم، قهرمان شاهنامه، که غالباً روح ایران حماسی تصور می شود، مردی است که نهایتاً بر نفس خود دست یافت. اگرچه فردوسی، سراینده شاهنامه، بر جنبه های حماسی و تاریخی اساطیر ایرانی تأکید دارد، سهروردی توجه خود را بر اشارات عرفانی و رمزی آن متمرکز می کند.

در این کتاب نظریه سهروردی درباره علم به زبانی نمادین شبیه زبان آواز پر جبرئیل بیان شده است. وی ضمن استفاده از مشتی نمادهای جدید، پاره ای از موضوعات دیرین فلسفه و عرفان اسلامی، از قبیل تمایز میان قوه عقلانی، که او آن را عقل جزئی می نامد، و عقلی که او آن را عقل کلی می خواند، مطرح می کند. سهروردی در این کار بر نمادهای زرتشتی و منابعی از ایران باستان سخت تکیه می کند. دقیقاً تعامل بین عقل جزئی و عقل کلی است که اساس دستیابی به علم را تشکیل می دهد. همچون دیگر آثاری که در موضوع حکمت الهی است، سهروردی نظریه علم خود را در پس شبکه تودرتوی اسطوره ها و نمادهایی پنهان می کند که فقط در صورتی شخص می تواند راز آن ها را بگشاید که با مجموعه نمادهای سنتی صوفیه آشنا باشد.

این کتاب شامل بخشهای ذیل است:

بخش اول: :شرح احوال و اندیشه های سهروردی:

1. شرح احوال.
2. اندیشه ها و جهان بینی.

الف- مقدمه.

ب- حکمت اشراق.

ج- اندیشه های سیاسی.

د- عالم انوار و فرشتگان و مراتب وجود.

هـ- عالم مثال، اقلیم هشتم، ناکجا آباد.

و- رمز، تأویل، عالم مثال، معرفت اشراقی و سلوک و تجارب روحانی.

ز- خُرّه، سکینه، رهایی از زندان غرب.

1. نوشته ها.
2. دربارۀ متنهای برگزیده در کتاب حاضر، شیوۀ فراهم آوردن متن گزیده ها.

بخش دوم: :داستانها:

1. آواز پر جبرئیل.
2. عقل سرخ.
3. فی حقیقه العشق.
4. رساله فی حاله الطفولیه.
5. روزی با جماعت صوفیان.
6. قصّۀ غربت غربی.
7. رساله الطیر.

بخش سوم: :گزیده هایی از چند رساله:

1. رسالۀ صفیر سیمرغ.
2. پرتو نامه.
3. الواح عمادی.

بخش چهارم: :شرح داستانها و رساله ها:

1. شرح آواز پر جبرئیل.
2. شرح عقل سرخ.
3. شرح فی حقیقه العشق.
4. شرح فی حاله الطفولیه.
5. شرح روزی با جماعت صوفیان.
6. شرح قصّۀ غربت غربی.
7. شرح رساله الطیر.

بخش پنجم: :شرح گزیده هایی از چند رساله:

1. شرح صفیر سیمرغ.
2. شرح پرتو نامه.
3. شرح الواح عمادی.

بخش ششم: :فهرستها:

1. فهرست آیات قرآنی.
2. فهرست احادیث و اقوال عربی.
3. فهرست نام اشخاص و کتابها.
4. راهنمای تعلیقات، لغات، ترکیبات و اصطلاحات.
5. گزیدۀ منابع.

داستان نگارش کتاب

پورنامداریان پس از نگارش و انتشار «رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی» تصمیم می‌گیرد تا آنچه به صورت مجمل درباره شیخ اشراق و داستان‌های رمزی او در این کتاب یاد کرده است، به صورت مفصل‌تر در کتابی شرح دهد تا مخاطبان بیشتری را به کار آید؛ در نتیجه و با همین هدف، کتاب «عقل سرخ» را می‌نویسد.

پورنامداریان در مقدمه «عقل سرخ» درباره شیوه کارش می‌نویسد: این کتاب متن تصحیح شده همه داستان‌های فلسفی – عرفانی سهروردی و شرح تفصیلی آنها را جز لغت موران در بر دارد. لغت موران که مجموعه چند داستان تمثیلی کوتاه است چندان سنخیتی با دیگر داستان‌ها ندارد و فهم آنها نیز محتاج شرح و تفسیر نیست؛ از این روی از آوردن آن در این کتاب صرف نظر کردم. علاوه بر هفت داستان، گزیده‌هایی نیز از رساله‌های صفیر سیمرغ، پرتونامه، الواح عمادی در این کتاب آمده است که البته داستانی نیست و آوردن آنها به این منظور بوده است که خوانندگان با طرح مسائل و شیوه بیان و استدلال سهروردی در مقام حکیم عارف آشنایی پیدا کنند، به‌خصوص که رساله صفیر سیمرغ مقدمه و مؤخره‌ای رمزآمیز دارد.

کتاب عقل سرخ را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

اگر به حکمت سهروردی علاقه‌مندید و دوست دارید با آثار او آشنا شوید، کتاب عقل سرخ را بخوانید. دانش‌جویان و دانش‌آموختگان رشته‌های زبان و ادبیات فارسی، عرفان، فلسفه و الهیات نیز از مطالعه‌ی کتاب عقل سرخ بسیار لذت می‌برند.

درباره‌ی تقی پورنامداریان

تقی پورنامداریان در سال ۱۳۲۰ خورشیدی در همدان چشم به جهان گشود. او شاعر ایرانی و استاد ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. پژوهش‌های وی بیشتر در حوزه نقد و تفسیر شعر هستند. از میان آثار مهم دکتر تقی پورنامداریان می‌توان به کتاب رمز و داستان‌های رمزی اشاره کرد که رساله‌ی دکتری او به راهنمایی دکتر شفیعی کدکنی بوده است.

تحصیلات

تقی پورنامداریان تحصیلات خود را از کلاس سوم ابتدایی شروع نموده و در رشتهٔ ریاضی در زادگاهش دیپلم گرفت و به معلمی پرداخت. یکی از معلمان دبستان روستای الفوت (در حوالي همدان) وي را به ادامه تحصيل در دانشگاه ترغیب کرد. پورنامداریان پس از موفقیت در امتحانات دانشگاه در رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران از روستای الفوت به ازندریان منتقل شد. وی پس از انتقال به تهران تحصیلات خود را در دوره کارشناسی ارشد در پژوهشکده فرهنگ ایران ادامه داد. او اولین دانشجوی پژوهشکده بود که به تشویق محسن ابوالقاسمی در آزمون ورودی دکتری دانشگاه تهران شرکت کرد و در سال ۱۳۵۸ با دفاع از پایان‌نامهٔ دکتری خود تحت عنوان «رمز و داستان‌های رمزی» به راهنمایی محمدرضا شفیعی کدکنی فارغ‌التحصیل شد.

کتاب‌شناسی

• «سفر در مه: تأملی در شعر احمد شاملو»، تهران: انتشارات آبان، ۱۳۵۷ (چاپ سوم، انتشارات نگاه)
• «خانه‌ام ابری است: شعر نیما از سنت تا تجدد»، تهران: انتشارات سروش، چاپ دوم ۱۳۸۳
• «رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی»، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول ۱۳۶۴، چاپ ششم ۱۳۸۶، (کتاب سال)
• «دیدار با سیمرغ (تحلیل اندیشه و هنر عطار)»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول ۱۳۷۴. چاپ چهارم ۱۳۸۶.
• «درس فارسی برای دانشجویان خارجی»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول ۱۳۷۳. چاپ هفتم ۱۳۸۷
• «داستان پیامبران در کلیات شمس»، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم ۱۳۸۶
• «در سایه آفتاب (ساختارشکنی در شعر مولوی)»، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم ۱۳۸۴
• «گمشدهٔ لب دریا (صورت و معنی در شعر حافظ)»، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم ۱۳۸۴
• «رهروان بی‌برگ (مجموعه شعر)»، تهران: انتشارات سخن، ۱۳۸۱
• «تصحیح منطق‌الطیر» (با همکاری محمود عابدی)، تهران: انتشارات سمت
• «فرهنگ تاریخی زبان فارسی» (تألیف گروهی)
• «عقل سرخ» (دربارهٔ سهروردی)
• «ساکن چو آب و روان چون ریگ»، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۹۶
• «رهروان بی برگ»، تهران، انتشارات سخن، ۱۳۸۳