عباس یمینی‌شریف

ما چند شاعر کودکان سراغ داریم که اشعارشان حتی از ظرف زمان هم میگذرد و حافظه تاریخی چند نسل از کودکان این سرزمین را درگیر خود کند. تاثیری که بدون شک در نسل‌های آینده نیز پایدار و برقرار خواهد ماند. (هوشنگ مرادی کرمانی ، سعدی شعر کودک،‌ درباره عباس یمینی شریف در پانزدهمین سال درگذشت اش، روزنامه شرق، ۲۸ آذر ۱۳۸۳)

عباس یمینی‌شریف
پرونده:0000.jpg
زمینهٔ کاری	نویسنده، شاعر، مترجم در حوزه ادبیات کودک
زادروز	۱ خرداد ۱۲۹۸ تهران
مرگ	۲۸ آذر ۱۳۶۸ تهران
ملیت	ایرانی
محل زندگی	تهران
علت مرگ	بیماری سرطان
جایگاه خاکسپاری	گورستان شهرری
در زمان حکومت	سلسله پهلوی
فرزندان	هومن
مدرک تحصیلی	دکتری ادبیات
وب‌گاه رسمی	http://www.yaminisharif.net

در دبستان انتصاریه تجریش تهران

در دبستان شاهپور تجریش تهران

تعدادی از مجلات بازی کودکان که توسط عباس یمینی شریف تاسیس و منتشر می‌شد

اولین کتابی که یمینی شریف منتشر کرد

نخستین شماره کیهان بچه‌ها

یمینی‌شریف در کنار دانش‌آموزان دبستان روش نو در سال ۱۳۴۲

در دفتر دبستان روش نو

شورای کتاب کودک

سفر به خارج از کشور برای درمان

چاپ و نشر تمبر اختصاصی در زادروز یمینی‌شریفی

جشنواره جایزه کتاب یمینی‌شریف

حاکم، تنها حاکم مردمِ مطیع نیست. حاکم همهٔ مردم است

ابراهیم بنیاحمد و عباس یمینی‌شریف

حکایت‌ها

آوازخوانی

او خود می‌نویسد «فرخی آوازخوانی را استخدام کرده بود که اشعار سیاسی و انتقادی او را در باغی که بر روی کوه مشرف به رودخانه و جاده دربند بود، شب‌های جمعه و شب‌های شنبه که جمعیت فراوانی برای تفریح در دره‌ی دربند و سربند به آنجا می‌آمدند، به صورت آواز بخواند و پیام او را به گوش مردم برساند. آوازخوان سواد نداشت و چون من در آن موقع کودکی ده ساله بودم و می‌توانستم شعرها را بخوانم، فرخی آنها را به من می‌داد و من در کنار آن آوازخوان که در بلندترین محل باغ مشرف به رودخانه دربند می نشست، می نشستم و شعرها را از روی دست‌نویس‌های فرخی آهسته می‌خواندم و او آنها را با صدایی رسا، که چند بار در کوهستان می‌پیچید می‌خواند و دره دربند را در شور و حالی فرو می‌برد.»

سنگ نپران سنگ نپران

«یمینی‌شریف درباره چگونگی سروده شدن شعر خاطره‌انگیز سنگ‌ نپران خاطر‌ه‌ای نقل می‌کند: «در ایام تابستان بچه‌ها در کوچه‌ها جمع می‌شدند و به یکدیگر سنگ می‌زدند یا به خانه‌های مردم سنگ می‌انداختند و شیشه‌ها را می‌شکستند. ما تصمیم گرفتیم در مجله بازی کودکان، که من سردبیرش بودم، مطلبی بنویسیم. در همین اندیشه بودیم که یکی از همین سنگ‌ها به سر فرزند صاحب امتیاز مجله، ابراهیم بنی احمد، خورد و سر او را شکست. این اتفاق سبب شد که من آن مطلب را به شعر درآوردم، به طوری که وزن آن نشاط‌آور و برای بچه‌ها مناسب باشد. بدین ترتیب شعر سنگ نپران ساخته شد. (کتاب نیم قرن در باغ شعر کودکان، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۷۱، عباس یمینی شریف، انتشارات روش نو)

دلگرمی‌های پیش از مرگ پدر

هومن یمینی‌شریف فرزند عباس نقل می‌کند که «روزی برای پدرم نامه‌ای رسید از دوست قدیمی او آقای محسن دانا بهشتی. پدرم نامه را خواند و در ادامه، با خواندن نوشته دیگری که ضمیمه آن نامه بود، متاثر و منقلب شد. به آرامی گفت: «چنین سخنانی از شخصی چون احسان یارشاطر چقدر ارزشمند است.» نامه را از او گرفتم و خواندم. آقای بهشتی نوشته بود که چندی پیش یک جلد از کتاب "نیم قرن در باغ شعر کودکان" را برای احسان یارشاطر فرستاده است و یارشاطر پس از خواندن کتاب، تاییدیه‌ای بر شخصیت ادبی و آثار پدر در فصلنامه "ایران نامه" نوشت. آقای بهشتی آن متن را در نامه خود به پدرم ضمیمه کرده بود. در نوشته آقای یارشاطر از نقش عباس یمینی‌شریف در پایه‌گذاری ادبیات کودکان به گونه‌ای تجلیل شده بود که از خواندن این نوشته من نیز متاثر شدم. 	

زندگی و تراث

سال‌شمار زندگی

• ۱۲۹۸ تولد در پامنار تهران
• ۱۳۰۳ عزیمت به دهکده دربند به همراه خانواده، شروع به تحصیلات در مکتب‌خانه روستا
• ۱۳۱۴ اخذ مدرک شش ساله ابتدایی از دبستان دولتی تجریش
• ۱۳۱۷ ورود به دانشسرای مقدماتی، اخذ مدرک دوره اول متوسطه از دبیرستان دارالفنون تهران، آشنایی با ادبیات کودک و شروع به کار ترجمه
• ۱۳۱۹ اخذ گواهینامه از دانش‌سرای مقدماتی
• ۱۳۲۱ انتشار اولین شعر در مجله «نونهالان»
• ۱۳۲۳ انتشار مجله «بازی کودکان»
• ۱۳۲۴ چاپ اشعار در کتب درسی
• ۱۳۲۵ انتشار اولین کتاب او به نام «آواز فرشتگان»
• ۱۳۲۸ انتصاب به مدیریت مجلات دانش آموز و سازمان جوانان شیر و خورشید سرخ
• ۱۳۳۲ اعزام به دانشگاه کلمبیا و تحصیل یک ساله در رشته ادبیات کودک
• ۱۳۳۴ تاسیس مدرسه روش نو
• ۱۳۳۵ سردبیری مجله «کیهان بچه‌ها»
• ۱۳۴۱ تاسیس شورای کتاب کودک
• ۱۳۶۳ انتشار آخرین کتاب او با نام سیاهک و سفیدک
• ۱۳۶۸ درگذشت به سبب بیماری سرطان

در ذهن و ضمیر دیگران

صمد بهرنگی

جنس نقدهای بهرنگی که در نقد کتاب آوای نوگلان یمینی‌شریف طرح شده، سیاسی ایدئولوژیک است. او در مجموعه مقالات خود می‌نویسد «می‌توان گفت اثر عباس یمینی‌شریف خیلی از مرحله پرت است. این «جزوه ناظم» هیچ پیامی برای بچه‌ها ندارد جز مقداری سرگرمی از راه لفاظی و پرحرفی و مشتی احکام کلی اخلاقی و احیانا متحجر... ادبیات کودک نباید فقط مبلغ محبت و نوع‌دوستی و قناعت و تواضع از نوع اخلاق مسیحیت باشد، به هرآنچه و به هرکه ضدبشری و غیرانسانی و سد راه تکامل تاریخی جامعه است، باید کینه ورزید و این کینه باید در ادبیات کودکان راه باز کند.» سپس بهرنگی با تحلیل طبقاتی اثر ادامه می‌دهد‌ «تمام نوشته‌های کتاب مخصوص شهر و قابل فهم آن دسته از فارسی‌زبانان اعیان و اشراف بود، به ندرت می‌توان چیزی در کتاب‌ها یافت که با زندگی روستایی جور دربیاید.»

(صمد بهرنگی،‌سخنی درباره آوای نوگلان مجموعه شعر برای کودکان اثر عباس یمینی‌شریف، مجموعه مقالات، تبریز، شمس، ۱۳۴۸، ص ۱۷ تا ۳۷)

کاووس حسن‌لی

«در شعر گذشته‌ی فارسی، مخاطب کودک و غیرکودک جدا نبودند و کودکان، مخاطبان مستقل به شمار نمی‌رفتند. شعر یمینی‌شریف چون مرحوم باغچه‌بان حلقه‌ی اتصال شعر پیش از او و پس از اوست. باغچه‌بان و یمینی‌شریف در سروده‌های خود مخاطب کودک را با مخاطب غیرکودک جدا کردند و آنان را با هویتی مستقل نگاه کردند. بی‌گمان این خود پیشرفتی اساسی در شعر کودک بود. اما یادآوری این نکته نیز در همین جا شایسته است که هر دو نفر آنان در جایگاهی بلند، نصیحت‌گرانه به کودک نگاه کردند و نتوانستند خود را به جای کودک بگذارند و از دریچه‌ی چشم او جهان هستی را نگاه کنند.»

هوشنگ مرادی کرمانی

درونمایه سروده‌هایش بیشتر تعلیمی و نصیحتی هستند. اگرچه اکنون «کودک درون» تبدیل به شعار شده است، اما او به واقع کودک درونش فعال بود و کفش‌های کودکی به پایش تنگ نبود. از دریچه صنعت شعر، شاید اشعارش آن قوت و قدرت را نداشت اما او هیچ‌گاه برای هنرنمایی شعر نمی‌گفت. شعرهای او نه تنها خشونت را القا نمی‌کرد بلکه مثل وجود خودش، خیلی هم لطیف بود. به قول صمد بهرنگی که می‌گفت او برای کودکان نازک نارنجی شعر می‌سراید! من به جرات می توانم بگویم عباس یمینی شریف «سعدی شعر کودک» است.هوشنگ مرادی کرمانی. سعدی شعر کودک. . روزنامه شرق، ۲۸ آذر ۱۳۸۳. 

احسان یارشاطر

یمینی نزدیك نیم قرن است برای كودكان شعر می‌گوید، شعرهای مناسب، شعرهای سنجیده، شعرهای درخور فهم كودكان و سن‌های مختلف آنها، شعرهایی كه هم كودكان راخوش می‌كند، هم آموزنده است و هم درس زندگی و رفتار نیكو به آنها می‌دهد. شعر خوب برای كودكان گفتن تنها به ساده‌گویی برنمی‌آید. نكته‌های باریك‌تر هست كه رعایت آنها هم قریحه‌ی فكری می‌خواهد و هم دانستن فن. كودكان وزن و تكرارهای صوتی رادوست دارند. غالب اشعار اتل متل مانند، معنی منطقی روشنی ندارند. وزن و بازی‌های صوتی است كه آنها را مطلوب بچه‌ها می‌كند. عالم كودكان عالم دیگری است. منطق بزرگ‌ها هنوز آن را مهار نكرده است و در آن آزادی‌هایی هست كه ما آنها را از دست داده‌ایم. افراد نادری می‌توانند به آن عالم برگردند و با كودكان دمساز شوند و به زبان خودشان برای آنها شعر بگویند و قصه بنویسند. یمینی شریف سرآمد آنهاست .اشعار او نونهالان را شاد و سیراب می‌كند و بزرگسالان را با تاثیری كه در آنهاست به عالم كودكان بازمی‌گرداند.

محمدهادی محمدی

«بی‌گمان یکی از کسانی که در تحلیل‌های هم‌زمانی دستاویز ستیز و خوارشماری قرار گرفت، عباس یمینی‌شریف بوده است. اندیشه‌ها و آثار هنری او برای کودکان از سوی صمد بهرنگی و محمود کیانوش به نقد بی‌رحمانه گرفته شد و توانایی و استعداد او خوار شمرده شد.»

محمود کیانوش

«رفته رفته از میان کسانی که دل به تعلیم و تربیت کودک سپرده بودند، تنی چند به نیاز عمیق کودک امروز به شعر پی‌بردند و خود به ساختن شعر ویژه کودک پرداختند. جبار باغچه‌بان و عباس یمینی‌شریف از آن جمله بودند،‌ که اولی پاکدل و بی‌ادعا بود و دوست‌دار واقعی کودک و می‌کوشید که چیزهایی شعرگونه برای کودکان در حد نیازی که خود در باغچه‌اش داشت، بسازد. و اما دومی هرگز باور نکرد که شاعر نیست و آنچه که می‌سازد نه شعر است، نه حتی وسیله‌ای برای سرگرمی کودکان، چنان که انتظارشان را از شعر گمراه نکند و بتوانند میان آگهی‌های منظوم بازرگانی و شعر تفاوتی بگذارند، و باز باور نکرد که قبول او نشانه خالی بودن میدان بود، نه پهلوانی او»

از نظر شریف

”	«پنجاه سال پیش که به سرودن شعر برای کودکان و نوجوانان پرداختم، کس دیگری به نام شاعر کودکان وجود نداشت. تنها چند شاعر مانند ایرج میرزا، یحیی دولت‌آبادی، مهدی قلی‌خان هدایت، ملک‌الشعرا بهار، حبیب یغمایی، پروین اعتصامی، گل گلاب و یکی دو تن دیگر چند شعری برای کودکان سروده بودند.»	“

”	«من نمی‌توانم با آن عده‌ای که می‌گویند زبان شعر باید همیشه زبانی از ابهام داشته، مرموز و به طور حتم خیال‌انگیز باشد، هم عقیده باشم. به خصوص در مورد شعر کودک. زبان شعر مانند زبان نثر زبانی است قابل کاربرد برای اندیشه‌ی شاعر و بیان نظر او درباره‌ی هر چیزی از چیزها و امری از امور و موضوعی از موضوعات. اینکه عده‌ای حدود شعر را محدود و دامنه آن را کوتاه می‌کنند، کاری به جا نیست. در حالی که زبان شعر زبانی زیبا، موزون، خوش‌آهنگ ،جالب، جاذب است که سریع تأثیر می‌گذارد، چرا از آن برای امور زندگی استفاده نشود و اگر استفاده شد بگویند شعر نیست! پس چیست؟ اگر می‌گویند نام آن نظم است، کلمه‌ی نظم از ارزش این گونه شعرها نمی‌کاهد.»	“

بنیان‌گذاری

ابراهیم بنی‌احمد و عباس یمینی‌شریف

مجله بازی‌ کودکان

اردیبهشت ۱۳۲۳ انتشار بازی کودکان با صاحب‌ امتیازی ابراهیم بنی‌احمد، دانش‌آموخته و مدرس دانش‌سرای عالی تهران، و با همکاری عباس یمینی‌شریف، شاگرد بنی‌احمد و آموزگار مدرسه‌های تهران، آغاز شد. بنی‌احمد در نقاشی و یمینی‌شریف در سرودن شعر کودکانه دستی چیره داشتند و هر دو در مطبوعات کودکان دارای پیشینه فعالیت بودند. بازي كودكان در نخستين دوره با قطع بسيار كوچک شش در هفت سانتی‌متر و جلد چهار رنگ با نقاشی‌های كودكانه و مطالب و شعرهایی ساده برای كودكان خردسال پيش دبستان منتشر می‌شد. اما تا پايان دوره انتشار كه روی‌هم‌رفته چهار سال به درازا كشيد، چهار بار قطع و سه بار نام آن دگرگون شد. ​با هربار بزرگ شدن قطع مجله، زبان آن نيز دشوارتر می‌شد و گروه سنی مخاطبان نيز بالاتر می‌رفت، به گونه‌ای كه در پايان به مجله‌ای برای نوجوانان دبيرستانی تبديل شد كه صفحه‌ای برای كودكان خردسال نيز داشت. نام‌های دیگر این نشریه، رهنمای آینده، جهان تربیت و کتاب ادب و تربیت بوده است. برخی این نشریه را پيشگام مجله‌های كودكان ايران می‌دانند. بازی كودكان، نه تنها نخستين نشريه‌ی مستقل كودكان با نگرش آموزشی و پرورشی و الگوی مجله‌های بی‌شمار پس از خود بود، بلكه نخستين مجله‌ی كودكان بود كه با وجود دشواری‌های بسيار، چهار سال دوام آورد.

در هنرهای هفتگانه

• 
  طرح عروسکی از شمایل یمینی‌شریف در موزه عروسک‌های ملل تهران
• 
  اثری از حمید دریکوند مجسمه‌ساز ۱۳۹۸
• 
  اثری از محمد پیرحیاتی(مونس)برای عباس یمینی‌شریف از مجموعه‌ نقاشی‌های «چهره‌ها و چاره‌ها»
• 
  پرتره شریف اثری از سلمان طاهری

آثار و کتاب‌شناسی

تالیفات کودک و نوجوان

• آواز فرشتگان، ۱۳۲۵، مجموعه اشعار براي كودكان ۴ تا ۸ سال
• گربه‌هاي شيپورزن، ۱۳۲۸، قصه‌هاي منظوم براي ۸ تا ۱۲ سال
• قصه‌هاي شيرين، ۱۳۲۶، داستان‌هاي منظوم براي كودكان و نوجوانان
• دو كدخدا، ۱۳۲۹، قصه‌اي منثور براي كودكان ۸ تا ۱۲ سال
• دنياگردي جمشيد و مهشيد، ۱۳۳۲، داستان سفر دو كودك به كشورهاي مختلف و شرحي از آن كشورها
• بازي با الفبا، ۱۳۳۳، كتابي براي آموختن الفبا در كودكستان
• داستان عروسك ۱۳۳۷، با همكاري اسماعیل والی‌زاده، كتابي است كمك درسي براي كلاس اول دبستان
• داستان بیژن و شیر، ۱۳۳۸، با همكاري اسماعیل والی‌زاده، كمك درسي براي كلاس دوم ابتدايي
• کتاب اول دبستان، ۱۳۳۹، با همكاري پرويز كلانتري و زماني كه مدت‌ها كتاب درسي بود
• فری به آسمان می رود، ۱۳۴۴، داستاني است از حوادثي كه بر سر دختر گمشده‌اي مي‌آيد براي كودكان ۸ تا ۱۲ سال
• آوای نوگلان، ۱۳۴۵، مجموعه اشعار براي كودكان قبل از دبستان و سال‌هاي اول و دوم
• پرویز و آیینه، داستاني است به شعر و نثر براي قبل از دبستان و سال‌هاي اول و دوم دبستان
• در میان ابرها، ۱۳۴۹، حاصل همكاري دانش آموزان و آموزگار، مجموعه‌اي است از داستان‌هاي منثور براي كودكان و نوجوانان
• گل‌های گویا، ۱۳۵۰، اشعاري براي كودكان ۸ تا ۱۲ سال
• پوري و لباس‌هاي او، ۱۳۵۰، داستاني است به شعر و نثر براي قبل از دبستان و سال‌هاي اول و دوم
• همسايه عجيب، ۱۳۵۰، خاطراتي از دوران طفوليت نويسنده و همسايگان او براي نوجوانان
• باغ نغمه‌ها، ۱۳۵۲، اشعاري براي نوجوانان
• دستمال گلدار و گنج بي‌صاحب، ۱۳۵۴، نمايشنامه‌اي است از يك داستان تاريخي براي كودكان دبستان و راهنمايي
• داستان خر و خركچي، ۱۳۵۵، داستاني است از يك روستايي كه به شهر مهاجرت كرده و پشيمان شده است. براي سالهاي آخر دبستان و راهنمايي
• كتاب توكا، ۱۳۵۶، وصف حال كسي است كه آرزوي خواندن كتاب دارد. براي كودكان 8 تا 12 سال
• خانه باباعلي، ۱۳۶۱، كتابي است براي قبل از دبستان و كمكي كلاس‌هاي اول و دوم دبستان
• شعر با الفبا، ۱۳۶۲، كتابي است به شعر براي آموختن الفبا در خانه و كودكستان و كمكي كلاس اول
• سياهك و سفيدك، ۱۳۶۳، داستاني است به نثر براي قبل از دبستان و كمكي كلاس‌هاي اول و دوم دبستان
• آواز سوسک، ۱۳۸۴
• شهر ناپدیدان، ۱۳۸۴، چاپ دوم
• باغ دوستی، ۱۳۸۵، چاپ دوم
• پلنگ یکه‌تاز، ۱۳۸۵، چاپ دوم
• کتاب ما بچه‌ها، ۱۳۸۷
• دركودكستان، ۱۳۸۷

تالیفات بزرگ‌سال

• آه ايران عزيز، ۱۳۵۳، اشعاري است با وزن شكسته درباره ايران و نام خليج فارس
• سفر با تور، چاپ ۱۳۵۵، اشعار بزرگسال
• نيم قرن در باغ شعر كودكان، ۱۳۶۶
• جدال در پرتگاه توچال، ۱۳۶۸
• فارسي زبان ايرانيان، ۱۳۶۸

ترجمه‌ها

• برق و حريق، ۱۳۳۰، معلومات عمومي براي آگاهي از برق و آتش‌سوزي.
• روي زمين و زير زمين، ۱۳۳۰، گیاه‌شناسی برای کودکان، اثر اریاوبر، كتاب علمي براي پيش از دبستان و سالهاي اول دبستان
• جزيره مرجان، ۱۳۳۶، داستاني انگليسي اثر پلنتین

منبع‌شناسی

کتب

فرازها و فرودهای شعر یمینی ‏شریف. بزرگداشت یمینی شریف. بی‏جا: بی‏نا. خسرونژاد، مرتضی (۱۳۸۲)

حسن لی، کاووس(1385) فرازها و فرودهای یمینی شریف، بزرگداشت یمینی شریف، آذرماه

یمینی شریف، عباس(1345) آواز فرشتگان یا اشعار کودکان، نقاشی متن:مرتضی ممیز، چاپ چهارم، تهران:سازمان کتاب های طلایی، وابسته به مؤسسۀ انتشارت امیرکبیر

مقالات

• جهان تيغ،مريم،سبك شناسي اشعار كودك و نو جوان عباس يميني شريف، فصلنامه تخصصي سبك شناسي نظم و نثر فارسي،(بهار ادب)سال چهارم – شماره اول ،بهار 1390.
• يارشاطر،احسان، يادنامه يميني شريف،(تهران:روش نو،۱۳۷۰).
• بهرنگی،صمد،سخنی درباره آوای نوگلان مجموعه شعر برای کودکان اثر عباس یمینی شریف، (تبریز: شمس، ۱۳۴۸).
• یمینی شریف،عباس،كتاب ما و بچه ها،(تهران:اداره كل آموزش بزرگسالان،با كمك سازمان تربيتي و علمي و فرهنگي ملل متحد،يونسكو،۱۳۴۱).

پایان نامه

• شرح احوال و نقد آثار عباس یمینی‌شریف، هومن رضاییان،‌ کارشناسی ارشد، ۱۳۹۴
• بررسی مضامین برجسته شعر کودک در اشعار عباس یمینی‌شریف، محمود کیانوش و ناصر کشاورز، زهرا خانی، کارشناسی ارشد، ۱۳۹۷
• توصیف سبک شناسیک شعر کودک از مشروطیت به بعد (عباس یمینی‌شریف، جبار باغچه‌بان، محمود کیانوش، احمد شاملو، ترانه‌ها، متل‌ها و لالایی‌ها)،‌ مسعود زندوانی، کارشناسی ارشد، ۱۳۸۹
• بررسی وضعیت ادبیات کودک در نثر داستانی معاصر فارسی از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ (با تکیه بر آثار عباس یمینی‌شریف، مهدی آذریزدی و صمد بهرنگی)، فاطمه بیدقی، کارشناسی ارشد، ۱۳۹۰
• بررسی ادبیات تعلیمی کودک و نوجوان در اشعار پروین اعتصامی، محمدتقی بهار، ‌جبار باغچه‌بان، محمود کیانوش، عباس یمینی‌شریف، فاطمه اکبرنتاج بیشه، کارشناسی ارشد، ۱۳۹۲

نوا، نما، نگاه

بریدهٔ روزنامه و مجلات

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

منابع

1. یمینی‌شریف، عباس (۱۳۶۸). نیم قرن در باغ شعر کودکان. تهران: نشر روش نو.

پیوند به بیرون

• «جست‌وجو پایان‌نامه‌های مرتبط با عباس یمینی شریف». ایرانداک. بازبینی‌شده در ۲۲مهر۱۳۹۸. 
• «شاعر کودکان». وب‌سایت عباس یمینی‌شریف. بازبینی‌شده در ۲۳مهر۱۳۹۸. 
• «جایگاه عباس یمینی‌شریف از دیدگاه تاریخی به ادبیات معاصر کودکان، محمدهادی محمدی». تارنمای زبان و ادبیات فارسی (آریا ادیب). بازبینی‌شده در ۲۳مهر۱۳۹۸. 

• «سامانه گنج، جستجو پایان‌نامه‌های مرتبط با علی‌اکبر دهخدا». ایرانداک. بازبینی‌شده در ۲۲مهر۱۳۹۸. 

صمد بهرنگی. گنجینهٔ پژوهشی ایرج افشار. . گزارش میراث ۲، ش. ۴۴ (۱۳۹۰).  افشار، ایرج (۱۳۵۸). نامه‌های سیاسی دهخدا. تهران: روزبهان.

(کتاب نیم قرن در باغ شعر کودکان، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۷۱، عباس یمینی شریف، انتشارات روش نو)