| پرویز ناتل خانلری | |
|---|---|
 سرنوشتم از آغاز فقر و تنگدستی بود [۱] | |
| زمینهٔ کاری | ترجمه، نقد ادبی، شعر، تصحیح انتقادی متون، دستور زبان فارسی |
| زادروز | اسفند ۱۲۹۲ تهران |
| پدر و مادر | میرزا ابوالحسن خان |
| مرگ | اوّل شهریور ۱۳۶۹ تهران |
| علت مرگ | سرطان |
| جایگاه خاکسپاری | بهشت زهرا |
| بنیانگذار | بنیاد فرهنگ ایران، انتشار مجلۀ سخن |
| پیشه | استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران مدیر مجله سخن مدیر مؤسسه بنیاد فرهنگ ایران دبیر کلّ فرهنگستان ادب و هنر ایران دبیر کل سازمان پیکار با بی‌سوادی رئیس پژوهشکده فرهنگ ایران سناتور مازندران وزیر فرهنگ |
| تخلص | پژوهنده، پ.ن.خ |
| همسر(ها) | زهرا خانلری (کیا) |
| فرزندان | ترانه و آرمان |
پرویز ناتل خانلری شاعر، محقق، معلم، مدیر و بزرگترین عامل تحوّل و توسعه و نشر فرهنگ ایران بود.
خانلری نخستین دانشمند ایرانی است که سنجش خود را به پژوهش گذاشت تا دریابد که وزن شعر و عروض سنتی از روزگار نگارش ترجمان البلاغهٔ رادویانی تا فرصتی که بحورالالحان فرصت شیرازی قلمی شد چه تحولاتی یافته است و چه نکته‌های برجسته‌ای از آن به دست آمدنی بوده است[۲].
داستانک
داستانک‌های انتشار
داستانک عشق
داستانک استاد
داستانک شاگرد
داستانک مردم
ده تا بیست مطلب از مجلات دورهٔ خود
داستانک‌های دشمنی
داستانک‌های دوستی
داستانک‌های قهر
داستانک‌های آشتی‌ها
داستانک نگرفتن جوایز
داستانک حرفی که در حین گرفتن جایزه زده است
داستانک‌های مذهب و ارتباط با خدا
داستانک‌های عصبانیت، ترک مجلس، مهمانی‌ها، برنامه‌ها، استعفا و مشابه آن
داستانک نحوهٔ مرگ، بازتاب خبر مرگ در روزنامه‌ها و مجلات و نمونه‌هایی از آن
داستانک‌های دارایی
داستانک‌های زندگی شخصی
داستانک برخی خاله‌زنکی‌های شیرین (اشک‌ها و لبخندها)
داستانک شکایت‌هایی از دیگران کرده به محاکم و شکایت‌هایی که از او شده
داستانک‌های مشهور ممیزی
داستانک‌های مربوط به مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و حضور رادیو یا تلویزیون یا فضای مجازی همراه ارايه نمونه‌هایی از آن برای بخش شنیداری و تصویری
عکس سنگ‌قبر و داستانکی از تشییع جنازه و جزيیات آن
داستان‌های دیگر
زندگی و تراث
۱۲۹۲: متولد ۲۹اسفند در تهران، پدر و مادر وی هردو مازندرانی بودند. پدرش اعتصام‌الملک فرزند خانلرخان اعتصام‌الممالک که سفرنامهٔ وی به طبع رسیده است، و مادرش ملیحه کاردار.
۱۳۰۰ تا ۱۳۰۹: تحصیل نزد پدر و به طور پراکنده در مدرسهٔ سن لوئی و مدرسهٔ آمریکائی، به پایان رساندن اول متوسطه، ادامهٔ تحصیل در رشته ادبی به تشویق فروزانفر.
۱۳۰۹: مرگ پدر، چاپ نخستین نوشته از وی در روزنامهٔ اقدام مرحوم خلیلی، دوستی با خالقی و سرودن شعر برای کنسرتهای وی، آغاز دوستی و ارتباط با نیما یوشیج.
۱۳۱۰: آغاز تحصیل در دانشسرای عالی.
۱۳۱۳: تشکیل شدن گروه ربعه: هدایت، علوی، فرزاد، مینوی.
۱۳۱۴:فارغ‌التحصیل لیسانس ادبیات فارسی از دانشگاه تهران.
۱۳۱۵: رفتن به سربازی و پذیرفتن شغل دبیری ادبیات در رشت.
۱۳۱۸: سرودن شعر عقاب که به صادق هدایت تقدیم کرد.
۱۳۲۰: ازدواج با همکلاسیش دردورهٔ دکتری ادبیات فارسی زهرا کیا و آغاز تدریس در دانشگاه که تا سال ۱۳۵۷ ادامه یافت.
۱۳۲۲: گذراندن رسالهٔ دکتری ادبیات فارسی به راهنمایی ملک الشعراء بهار و نظارت بدیع الزمان فروزانفر و محمد تدیّن، موضوع پایان‌نامه: «تحقیق انتقادی در عروض فارسی».
۱۳۲۲: انتشار مجلهٔ سخن با همکاری دکتر ذبیح‌الله صفا (دورهٔ اوّل) و سپس مستقلاً و جمعاً بیست و شش دوره نشر شد.
۱۳۲۵: عضویت در نخستین کنگرهٔ نویسندگان ایران، کفیل دبیرخانه دانشگاه تهران، رپیس ادارهٔ انتشارات و روابط فرهنگی دانشگاه تهران، خدمت در ادارهٔ تعلیمات عالیهٔ وزارت فرهنگ.
۱۳۲۷ تا ۱۳۳۰: سفر به فرانسه جهت مطالعه در فونتیک و زبان شناسی، تحقیق در موسسهٔ «انستیتو دو فونتیک» وابسته به دانشگاه سوربن.
۱۳۳۰: انتشار مجدد مجله سخن، تأسیس کرسی «تاریخ زبان فارسی» در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران.
۱۳۳۲: استاد سخنران «فرهنگ و هنر ایران» در دانشگاه سن ژوزف بیروت.
۱۳۳۴: معاون وزارت کشور.
۱۳۳۶: سفر به آمریکا به دعوت وزارت فرهنگ آن کشور به مدت سه ماه.
۱۳۳۶: سناتور انتصابی مازندران.
۱۳۳۷: تأسیس انتشارات سخن که تا سال ۱۳۴۰ ادامه یافت و جمعاً حدود ۳۶۰ عنوان کتاب منتشرکرد.
۱۳۴۱: تصدی وزارت فرهنگ (یک سال) در دولت اعلم،ایجاد سپاه دانش، تأسیس مجلهٔ سخن علمی (دانش و فن) که هشت دوره منتشر شد.
۱۳۴۴: تأسیس «بنیاد فرهنگ ایران» و تصدی دبیر کلی و مدیر عاملی آن تا بهمن ۱۳۵۷ و انتشار نزدیک به ۳۵ کتاب در مجموعه‌های مختلف.
۱۳۴۶: مدیر عامل سازمان پیکار با بی‌سوادی تا سال ۱۳۴۹.
۱۳۵۰: دکترای افتخاری دانشگاه دولتی «لنین» از شوروی.
۱۳۵۱: عضویت و ریاست «فرهنگستان ادب و هنر ایران»، تأسیس «پژوهشکدهٔ فرهنگ ایران».
۱۳۵۷: برکناری از همه مشاغل رسمی و آغاز دوران خانه‌نشینی.
۱۳۵۸: توقیف و زندان (به مدت یکصد روز از ۲۰ فروردین) که با پادرمیانی مرتضی مطهری از زندان آزاد شد.
۱۳۶۹: درگذشت در هفتاد و هفت سالگی اوّل شهریور.
کودکی و نوجوانی، جوانی، پیری
پرویز ناتـل خانلری در اسفند ۱۲۹۲ شمسی تهران متولد شد. پدر و مادرش مازندرانی بودند. خانوادهٔ پدری خیلی زودتر از مازندران (بابل یا بارفروش) کوچ کرند. هم خانوادهٔ پدر و هم مادر در حکومت قاجار شغل دیوانی داشتند. جدش ابتدا عنوان خانلرخان و بعد لقب «اعتصام الممالک» (۱۲۸۸-۱۳۴۹ ق) گرفت. او تا آخر عمر مشاغلی در وزارت خارجه داشت و مدیر کل ادارهٔ انگلیس وزارت خارجه بود. مأموریت‌هایی هم از طرف ناصرالدین شاه به او می‌دادند از جمله رسیدگی به اختلافات حکام و والی و غیره. پدرش میرزا ابوالحسن خان در اوایل جوانی پدرش را از دست داد و وارد خدمت اداری شد،البته در مقامی پایین‌تر از پدرش. ده سال مأموریت‌های سیاسی در خارج ایران داشت: در تفلیس و سن پطرزبورگ نایب سفارت ایران بود. بعد از برگشتن از مأموریت، که مقارن دعوای مشروطیت بود، مدتی مجبور شد در رشت بماند چون در اثر انقلاب راه تهران باز نبود، در همان سال پیروزی مشروطیت به تهران آمد. در همان سال ازدواج کرد. مادر خانلری سلیمه کاردار مازندرانی بود از اهالی نورآباد مازندران بود. مادر خانلری دختر خالهٔ نیما بود و در آبان ۱۳۴۹ درگذشت. اخوان ثالث یک سه رباعی در رثای مادر خانلری و ستایش خانلری با عنوان «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» دارد[۲].
پدر خانلری که با تعلیم و تربیت اروپایی آشنایی داشت و با زبان فرانسه، روسیه و انگلیسی آشنایی داشت پسرش را به مدرسه نگذاشت و خود به کمک معلمان سرخانه تعلیم فرزند را شروع کرد. بعد از مرگ پدر مادرش او را به مدرسه سن لوئی می‌فرستد. در سال ۱۳۰۰ در واقع تحصیلات مدرسه‌ای وی شروع شد. [۳]
درسهای سه سالهٔ اول دبیرستان را به طور متفراقه ادامه داد و به توصیه فروزانفر در سال ۱۳۰۹ وارد رشته ادبی دارالفنون شد و در سال اول اولین مقالهٔ خود را به پایمردی عبرالرحمن فرامرزی در روزنامهٔ اقدام به چاپ رسانید.
ناتل نام قدیم شهری است در مازندران که یاقوت حموی از آبادی و رونق آن سخن گفته است میان بابل و بابلسر قرار دارد. استاد نام خانلری را به مناسبت لقب جدش میرزا احمد مازندرانی معروف به خانلرخان نویسندهٔ سفرنامهٔ میرزا خانلرخان گرفت و به پیشنهاد نیما نام ناتل را بر نام خانوادگی خود افزود. [سخنوران نامی معاصر ایران، برقعی، ج۲، ۱۲۵۴، حاشیه ۱]. نام خانوادگی خانلری از لقب جد او خانلر خان گرفته شده است. کلمه ناتل (نام قدیمی شهری در مازندران) به پیشنهاد نیما یوشیج (پسرخاله مادرش) بر نام خانوادگی او افزوده شد[۲].