شوهرِ آهوخانم

شوهرِ آهوخانم از نظر بسیاری از منتقدان و نویسندگان، مهم‌ترین رمان اجتماعی دههٔ چهل است. محمد اسلامی ندوشن، این رمان را به‌لحاظ ادبی، تاریخی و اجتماعی شاهکاری در زبان فارسی معرفی می‌کند.

شوهرِ آهوخانم
جلد کتاب
نویسنده	علی‌محمد افغانی
ناشر	نگاه
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	چاپ اول، ۱۳۴۰
تعداد صفحات	۸۰۰
سبک	داستان اجتماعی
زبان	فارسی
نوع رسانه	کتاب

***

شوهرِ آهو‌خانم نوشتهٔ علی‌محمد افغانی، داستانی خلق‌شده در دههٔ چهل است که بسیاری از منتقدان آن را ستودند و انجمن کتاب، این اثر را به‌عنوان داستان برگزیده‌ٔ سال۱۳۴۰ معرفی کرد. شخصیت اصلی این رمان، زنی زحمتکش و صبور است که آهو‌خانم صدایش می‌زنند. در صحنه‌هایی از رمان خواننده با غیبت آهو‌خانم روبه‌روست؛ اما سایه شخصیت این زن پیوسته بر سر صحنه‌های گوناگون داستان می‌افتد. «شوهرِ آهو‌خانم» با توصیف دقیق و ناتورالیستی آهوخانم و رخداد‌هایِ حواشی آن، به‌نوعی شخصیت‌ها را همان‌طورکه هستند، بازنمایی می‌کند؛ نه کاملاً پاک و سفید و نه منفی و سیاه، بلکه خاکستری‌؛ هم خوب‌ و هم بد. اثر افغانی،‌ نخستین اثر در تاریخ داستان‌نویسی ایران است که شخصیت‌هایش کاملاً رئالیستی بیان می‌شوند. جالب آنکه دیدگاه رئالیستی با توصیفات دقیق اجتماعی و سیاسی نیز همراه است. به‌همین‌دلیل، رمان از نظر سبک ادبی نیز رئالیسم‌اجتماعی خوانده می‌شود. در واقع یکی از نمونه‌های بسیار برجسته در این سبک است. «شوهرِ آهو‌خانم» آیینهٔ تمام‌نمای اجتماع ما و به‌حقیقت واژه‌نامه‌ای عظیم است از زندگی دورانی که به شتاب سپری می‌شود. هنر اصلی نویسنده در نحوهٔ نگارش داستان و حتی در تعبیرات بکر و بی‌شمار و توصیفات‌های گویای او نیست: هنر بزرگ وی این است که با آفریدن ده‌ها انسان حقیقی و به جنبش در‌آوردن صدها حادثهٔ واقعی، از یک دوران خاص اجتماعی پرده برگرفته و سیر حقیقی آن را با همهٔ زیرو‌بم‌ها و سایه‌وروشن‌هایش پدیدار می‌کند.

آنانی‌که تازه آشنا شدند!

صدای شوهرِ آهو‌خانم

«شوهرِ آهو‌خانم»، رد‌پای صداهای خاموش را پیگیری می‌کند. صدا‌های سرکوب‌شده و زجرکشیده‌ای که از اعماق تاریخ برمی‌آیند: «صدای زنان». مجلهٔ کاوه در سال۱۳۴۰ می‌نویسد: آیا تاکنون کسی بوده که تا این حد وحشیگری آشکار و ماجرای کین‌توزانه‌ای را که بر سر زن ایرانی می‌گذرد بنویسد و در جایی ثبت کند؟!

سرنخ داستان

سید‌میران سرابی، رئیس صنف نانوایان است. سیدمیران، مردی خرده‌بورژواست که طی بدرفتاری با پایین‌دستان و چاپلوسی قدرتمندان به ثروت می‌رسد. دیری نمی‌پاید که با ظهور سرمایه‌داری و البته در پی هوس‌بازی‌های خودش، اقتصاد و اخلاقش به‌سختی درهم می‌شکند. حضور دیگر کسان در زندگی میرانِ شکست‌خورده، او را به سفری دور و بی‌بازگشت می‌راند. در این‌ حین... .

کسانِ داستان

رمان سه شخصیت اصلی دارد: سید‌میران سرابی، آهو‌خانم و هما. در کنار این سه نفر، شخصیت‌های فرعی بسیاری نیز در داستان حضور دارند: همسایگان و دوستان این آدم‌ها. سید‌میران نمونهٔ انسانِ هوس‌بازی‌ است که به فقر و فلاکت می‌افتد و هرگز راضی و موفق نمی‌شود. آهو خانم، نمونه‌ای کامل از زن ایرانی است. زنی مهربان و در عین حال صبور. در طول رمان، بلاهای مختلفی بر سرش می‌آید اما او همواره با صبر آنها را تحمل می‌کند. در عین حال، او برای زندگی و خانواده نیز می‌جنگد و تسلیم نمی‌شود. در زمانه‌ای که مدرنیته، با تمام قدرت چنگ در هویت زنان می‌اندازد با درایت می‌ایستد و با آن می‌جنگد. هما، زنی افسونگر و هوس باز است، با اینکه او میران سرابی را فریفته خویش می‌کند و از او استفاده می‌کند اما نویسنده شخصیت او را فقط با زشتی و افسونگری توصیف نمی‌کند بلکه هما را زنی توصیف می‌کند که خود نیز بازیچه مدرنیته و اسباب آن شده است. این تفاوتی است که رمان «شوهرِ آهو‌خانم» را از دیگر رمان‌های مشابه این سبک، متمایز می‌کند. در واقع شخصیت‌های رمانِ افغانی، دارای گوشت و پوست هستند. آنان زنده و قابل لمس هستند.

وجه تمایز رمان

دلیل شهرت این رمان نیز از همین ویژگی‌های آن بر می‌آید. توصیف واقعی و دقیق اعمال شخصیت‌ها، به دور از داوری اخلاقی‌ و در عین حال توجه به مسائل اجتماعی و زمانه‌ٔ خویش. میرعابدینی در کتابِ «صد سال داستان نویسی ایران» می‌نویسد: «اگر بوف کور صادق هدایت، موقعیتِ روحی روشنفکران عصر رضا شاه را تصویر می‌کند و چشم‌هایش بزرگ علوی به مبارزان این سال‌ها می‌پردازد، شوهرِ آهو‌خانمِ افغانی از طریق تجسم زندگی خانوادگی، پرده از این دوران تاریخی بر می‌گیرد. این سه رمان، البته با ارزش‌هایی متفاوت، وجوه گوناگون سال‌های ۱۳۰۰تا۱۳۲۰ را تصویر می‌کنند.

تقدیم‌شده به

علی‌محمد افغانی این کتاب را نیز به یک زن تقدیم می‌کند: هدیه از آب گذشته‌ای تقدیم به مادرم به خاطر دردها داغ‌ها، مصیبت‌ها و بالاخره هجران‌هایش.

چرا باید این کتاب را خواند

علی‌محمد افغانی با تلفیق گونه نوشتاری ناتورالیستی و رئالیستی، نوعی زبان روایی خاص خویش را ابداع می‌کند که بر نویسندگان دوره‌های بعد نیز تأثیر می‌گذارد. «شوهرِ آهو‌خانم» در عین حال، رمانی است که به کالبدشکافی شخصیت زن ایرانی و جامعه نیز می‌پردازد. در واقع این رمان از چند لحاظ قابل تأمل است: سبک زبان عامیانه و مخصوص شخصیت‌ها، توجه به جزئیات، ابداع نوعی فرم روایی مخصوص و بالاخره بازنمایی زن و جامعه ایران.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

صداهای گمشده

زن بودن، صدای گمشده در میان سمفونی جامعه بود. سمفونی آمیخته با صدای بوق ماشین‌ها و شهر. آهو‌خانم چشمانش را بست. نمی‌دانست بخندد یا بگرید. در صدای شوهرش اگر نه هنوز محبت بلکه انس دیرین موج میزد. به این اندیشید که فردا دوباره شمعدانی‌ها گل می‌دهند.

جلسات نقد و بررسی

جلسات و نقد‌های بسیاری درباره این رمان برگزار شده است. از جمله جلسه نقدی که در ۲۰ تیر ۱۳۹۱ در فرهنگسرای ارسباران تشکیل شد که حسین پاینده و حسن میرعابدینی به نقد و بررسی این کتاب نشستند.

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب

داستان در سال ۱۳۱۳ در کرمانشاه اتفاق می‌افتد. سید میران سرابی رئیس صنف نانوایان است، مردی میانسال و چاپلوس حکومت.او با آهوخانم آشنا می‌شود. زن مطلقه‌ای با چهار فرزند. میران سرابی دل به آهوخانم می‌بندد و با او ازدواج می‌کند. بخش مهمی از کتاب به زندگی آهوخانم و گذشته او می‌پردازد و در عین حال به زندگی مشترک میران سرابی با آهو خانم. اما در فصل سوم کتاب، هما، زنی زیبا و در عین حال بلهوس وارد داستان می‌شود. میران سرابی در ادامه با هما آشنا می‌شود و اسیر افسون زنانه او می‌شود و او را نیز به عقد خود در می‌آورد. بخش قابل توجه‌ای از کتاب به نزاع درون خانه میان هما و آهوخانم و میران سرابی می‌پردازد. سید میران در این بین، اسیر شهوت شده است و با آهوخانم بد رفتاری می‌کند، او را کتک می‌زند و ناسزا می‌گوید. هما زنی است که دل به ظاهرات مدرن بسته است و بدین سان میران سرابی را مجبور به تغییر قیافه سنتی و کاسبکارانه خودش می‌کند. در ادامه، هما روز به روز به هوس های خود بیشتر دل می‌بندد و در این میان میران سرابی را نیز همراه خود به پایین می‌کشد. در همین حین، ثروت میران سرابی روز به روز کمتر می‌شود. فقر باعث می‌شود که رابطه هما و میران سرابی بدتر شود. میران سرابی آهو‌خانم را از خانه می‌راند. آهوخانم نیز به ده می‌رود. در این حین، میران سرابی و هما تصمیم می‌گیرند که به سفری طولانی بروند اما آهو‌خانم که از این ماجرا خبردار شده است خود را به گاراژ می‌رساند و میران سرابی را به خانه خود باز می‌گرداند. هما نیز با راننده‌اش شهر را ترک می‌کند و آهوخانم سعی می‌کند تا زندگی در‌هم شکسته‌اش را سامان بخشد.

داستان انتشار کتاب

چاپ رمانی با هزار صفحه در روزگاری که مردم ایران حوصلهٔ داستان‌های پاورقی مجله‌ها را نیز نداشتند، برای ناشران یک قمار بود. به همین خاطر علی‌محمد افغانی با سرمایهٔ خود، رمانِ شوهرِ آهو‌خانم را در دو‌هزار نسخه منتشر کرد.

سبک کتاب

جمال میر صادقی درباره این رمان می‌نویسد: «رمان شوهرِ آهو‌خانم در قالب تعریف‌های رمان‌های فرنگی نمی‌گنجد. این رمان از نظر شکل و محتوا و شخصیت‌پردازی هم ویژگی های رمان های‌فرنگی را دارد و هم خصوصیات قصه‌های بلند فارسی؛ به عبارت روشن‌تر از نظر شخصیت‌سازی و شکل و قالب شوهرِ آهو خانم یادآور رمان‌های قرن نوزدهم فرانسه است، و از این نظر شخصیت‌ها کلی بافند، و هرکدام به زبان عالمانه، فضل‌فروشی و گنده گویی می‌کنند و هویت فردی آنها از میان مکالمه‌هایشان بازنموده نمی‌شود، تا حدودی به قصه‌های بلند ایرانی شباهت پیدا می‌کند، نکته دیگر اینکه رمان محتوایی کاملاً ایرانی دارد، که بازگو کننده خصوصیت روحی و معنوی و قومی ایران است. از این نظر شوهر آهو خانم، با آنکه در گونه‌های ادبی رئالیستی می‌گنجد اما رئالیسمِ علی‌محمد افغانی همانطور که اشاره شد دارای نوعی زمینه ایرانی نیز هست. این نوع رئالیسم، همراه با توصیفات دقیق و روانشناسانه شخصیت نیز همراه است. چنانچه حسین پاینده در جلسه نقد و بررسی این کتاب اشاره می‌کند: «رمان از این حیث، بررسی روانکاوانه‌‌ای از تناقض‌‌های سید میران و تناقض‌های زندگی ماست و سعی در پاسخ دادن به سؤالاتی مانند این دارد که انسان‌ها چرا در جایی می‌شکنند که فکر می‌کنیم مانند فولاد هستند. شخصیت سید میران و تناقض‌هایش خیلی خوب در «شوهر آهو خانم» کاویده شده است. سید میران تناقض‌هایی دارد که خودش هم از آن‌ها سر در نمی‌آورد. بدین خاطر با آنکه رمان، دارای راوی دانای کل است اما در فصل‌هایی تمرکز خود را هرکدام از شخصیت‌ها می‌گذارد و به خوبی درونیات آنها را توصیف می‌کند. این چنین شخصیت‌ها هر کدام به نوعی هستی خود را می‌یابند و زنده می‌شوند. اگرچه تضاد میان شخصیت‌ها حاکم است اما این تضاد به دلیل نوع توصیفات و شخصیت‌پردازی‌های رمان، از نوع روانشناسانه است. هرکدام از شخصیت‌ها درون دنیای خود دارای منطق‌هایی هستند برای مثال در شخصیت هما، با تمام هوس‌بازی‌هایش، با نوعی شخصیت قربانی شده روبرو هستیم. درواقع هما، ذاتاً انسان بدی نیست بلکه به دلیل افتادن در دام ایدئولوژی مدرنیته، چنین شخصیتی است. رمانِ «شوهر آهو خانم» اولین داستان علی‌محمد افغانی است. اگرچه این رمان را میتوان در ادامه رمان‌های رئالیستی اجتماعی دهه‌های بیست و سی شمسی در ایران دانست اما با این حال، افغانی در این کتاب نوعی سبک رئالیسم انتقادی را باب می‌کند که با شخصیت‌ها و روایت به شکل ناتورالیستی برخورد می‌کند و در عین حال، با اضافه کردن مسائل اجتماعی، آن را از دیگر نوشته‌های این گونه ادبی، متمایز می‌کند. «شوهرِ آهوخانم» درست در مرز دورانی اجتماعی و ادبی منتشر می‌شود. پیش از آن، دههٔ سی، دههٔ گیجی بعد از کودتا و پس از آن دههٔ چهل، دههٔ تأمل و بازیابی قرار دارد. دههٔ بیست، دههٔ فضای باز سیاسی و التهابات حزبی، در مجموع به جز موارد معدودی، دست‌آورد داستانی چندانی به جز شعار‌هایی حزبی که جامهٔ گزارش گونه‌های ادبی پوشیده بودند به جای نگذاشت و با برخورد به بن بست کودتا، درونمایه رئالیسم سوسیالیستی ادبیات داستانی از هم پاشید و انبوه چنان گزارش‌هایی، از آنجا که فاقد شکل ادبی به معنای خاص آن بودند، چنان ارواحی سرگردان بر فراز فضای داستان‌نویسی دههٔ بعد از کودتا به گردش در آمدند. خود علی‌محمد افغانی دربارهٔ خلق این رمان می‌گوید: «در آن دوران کتاب‌‏هاى صادق هدایت مرا جذب می‌‏کرد. اما فقط صادق هدایت نبود، آثار چوبک و جمالزاده نیز برایم جذاب بودند و از آثار غربى هم کتاب‌های خوشه‌‏هاى خشم و جاده‏‌هاى تنباکو. که از مشکلات طبقاتى صحبت می‌کردند، برایم جذابیت داشت. بعد که وارد دانشکدهٔ افسری شدم در فعالیت‏‌هاى حزبى علیه شاه شرکت نموده و به دوستم حسن پیروزى که در کرمانشاه بود و بعدها به زندان افتاد نامه‌ه‏ایى نوشتم و چون او در فعالیت‌‏هاى حزبى بود مشوق من شد و من به حزب توده گرویدم. برایم همواره این نکته مبهم بود که آیا خدمتى که یک نویسنده می‌کند در حد مبارزات سیاسى هست؟ و لذا بعد از بازگشت به ایران و رفتن به زندان شوق نویسندگى در من بالا گرفت و دستنوشته‌هاى شوهرِ آهوخانم محصول همان دوره است.

اظهارنظر‌های منتقدان و روشن‌فکران

نجف دریابندری درباره رمان شوهرِ آهو‌خانم می‌گوید: «بی هیچ گمان، بزرگترین رمان زبان فارسی بوجود آمده و (با قید احتیاط) تواناترین داستان نویس ایرانی، درست همان لحظه‌ای که انتظارش نمی‌رفت، پا به میدان نهاده است. و نویسنده در این داستان از زندگی مردم عادی اجتماع ما تراژدی عمیقی پدید آورده و صحنه‌هایی پرداخته است که انسان را به یاد صحنه‌های آثار بالزاک و تولستوی می‌اندازد. و این نخستین بار است که یک کتاب فارسی به من جرأت چنین قیاسی را می‌دهد. حسن میرعابدینی نیز درباره رمان شوهرِ آهو‌خانم می‌گوید: «اگر از دور به ادبیات معاصر نگاهی بیندازیم، یک جریان ادبیات رئالیستی در آن وجود دارد که با آثاری چون «تهران مخوف» شروع می‌شود و شکل هنری آن را در کار‌های صادق هدایت باید جست‌وجو کرد. ویژگی خاصی هم دارد و به دلیل آمیخته شدن با جریان‌های سیاسی، ویژگی‌های هنری‌اش تقویت نشده و نیمه‌رئالیستی است. دلیل دیگر آن شاید این است که ما همه ایسم‌ها را به خوبی طی نکرده‌ایم و ملغمه‌ای از آن‌ها را داریم. رمان «شوهر آهو خانم» هم در لبه دههٔ ۴۰ و در بین رمان شبه‌رئالیستی و رئالیستی نوشته می‌شود که بعد از این رمان، آثاری چون سووشون سیمین دانشور و همسایه‌هااحمد محمود به عرصه می‌آیند. البته میر عابدینی اشاره‌هایی نیز به ضعف‌های رمان می‌کند اینکه: «ضعف عمدهٔ رمان در ساختار و زبان است. گاه حرف‌های شخصیت‌ها تبدیل به یک سخنرانی طولانی می‌شود. شخصیت‌ها مانند هم حرف می‌زنند. ۱۳۸ شخصیت در این رمان هستند که همه مثل هم حرف می‌زنند. هما که زنی تحصیل‌نکرده است، از اساطیر یونان و روم مثال می‌آورد و خودش را با شخصیت‌های داستان شکسپیر مقایسه می‌کند. اما نقطه قابل تحسین این رمان، این است که از طریق توصیف یک خانواده ایرانی، به توصیف یک دوره اجتماعی می‌پردازد؛ کاری که یک رمان رئالیستی موفق باید انجام دهد و از این نظر این رمان از نظر مطالعات اجتماعی قابل بررسی است. محمد علی س‍‍پانلو در نقد کتاب می‌نویسد: «گرچه این رمان گهگاهی دستخوش اطناب ملال آوری است، و به خصوص گفتگو‌ها زیر تأثیر رمان نویسان قرن نوزدهم و آمیخته با اساطیر و احادیث غرب و شرق است و اغلب در حد معلومات گویندگان نیست، اما در ضن نویسنده در چند خط اصلی موفق بوده است. حسین پاینده نیز با اشاره به اینکه رمان شوهرِ آهو‌خانم با روانشناسی یونگ قابل تحلیل است، میگوید: «اگرچه این رمان زواید زیادی دارد و می‌شود متجاوز از ۵۰ تلمیح را در این رمان یافت و شخصیت‌ها گاه تک‌بعدی هستند؛ اما سیدمیران چند بعدی است؛ او آمیزه‌ای از وقوف و ناآگاهی است؛ اما هما و آهو تک‌ بعدی هستند. این رمان بررسی روانکاوانه‌ای از تناقض‌هایی که از زندگی ما وجود دارد، عرضه می‌کند، توجیه این‌که چرا برخی می‌شکنند؛ چه مرد و چه زن، اگرچه در ادبیات ما صدای مردانه غالب بوده است. شخصیت دچار مسائلی است که خودش هم نمی‌داند. سیدمیران دل می‌‌بازد؛ چون فکر می‌کند به آنیمایش دل باخته است. آنیما تصویر مرد از زن ابدی-ازلی است. تصویری که هر مرد از یک زن دارد و این‌که این تصویر از کجا می‌آید، بحث پیچیده‌ای است و مادر نقش مهمی در این تصویر دارد و مردان به دنبال جایگزین مادرشان هستند.

نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب

علی‌محمد افغانی در گفت‌وگویی با مجلهٔ بخارا دربارهٔ رمان شوهرِ آهو‌خانم می‌گوید: زندان مکانى براى تمرکز حواس نبود. در بندى که ما بودیم حدود ۱۳۰ زندانى وجود داشت و در هر اتاق هم ۵تا۶ زندانى و لذا جایی براى تمرکز نبود و مدتى می‌نوشتم و بعد باید کمی کار را تعطیل می‌کردم تا شاید شرایط براى نوشتن دوباره فراهم شود. خودم هم می‌‏دانم که شوهرِ آهو‌خانم ارتباط بسیار نزدیکی با واقعیت‌‏هاى روحى، روانى و تضاد‌هاى جامعه دارد و بیانگر انقلابى است که در یک خانواده کوچک به وجود آمده و من آن را حس کرده بودم و شناختم، به همین دلیل کتاب مطرحی است، طوری که در آثار نویسندگان خارجى هم شما چنین چیزی نمی‌بینید.

این رمان از چه کتاب‌های تأثیر گرفته است؟

در این رمان، تأثیرات زیادی از نویسندگان ایرانی و خارجی دیده می‌شود، از جمله آثار صادق هدایت و جمالزاده و در میان نویسندگان خارجی تاثیرات جان اشتاین بک دیده می‌شود.

این رمان بر چه کتاب‌هایی تأثیر گذاشته است؟

رمان «شوهرِ آهو‌خانم» بر نسل‌های بعد خود تأثیرات زیادی گذاشت. از جمله رمان سووشون از سیمین دانشور و همسایه‌ها نوشته احمد محمود.

اقتباس‌های هنری انجام‌گرفته از کتاب

داوود ملاپور در سال ۱۳۴۷ با اقتباس از رمان «شوهرِ آهو‌خانم»، فیلمی با همین نام ساخت.

جمله‌های ماندگار کتاب

• افسوس، صد‌افسوس که شهر فریبنده دست از دامنم برنمی‌دارد؛ زیبایی و پول دو چیزند؛ گاه همیشه انسان را خوشبخت نمی‌کنند.(ص:۳۲)
• عقل و وجدان اجتماعی خود برای تکان‌دادن انسانی کافی هستند چه رسد به آنکه با نیروی اصلی‌تری که احساس باشد هم‌عنان شوند.(ص:۳۳)
• حافظ در جام شرابش عکس رخ یار را دیده است و این مرد در وجود تو سکه‌های طلا را. شاید هم من اشتباه می‌کنم؛ بنده شناس خداست.(ص:۱۰۱)
• عشق پیری و هوس‌های کودکی با خواب صبح همان اندازه شیرین و مفرح‌اند که رویا انگیز و پرورنده خیالات خوش.(ص:۱۴۰)
• در گفتن همیشه اثری هست که در نگفتن نیست.(ص:۲۵۶)
• طبیعت انسانی در زندگی چنان است که در مقابل بزرگترین دردها، داغ‌ها و محرومیت‌ها مقاومت دارد جز در مقابل شکنجه‌های روحی دائم.(ص:۴۳۹)
• بیان یک احساس هرگز مساوی خود آن نیست.(ص:۶۰۰)

جوایز کتاب

• برنده جایزه سلطنتی در سال ۱۳۴۰
• برگزیده انجمن کتاب ایران در سال ۱۳۴۰

مشخصات کتاب‌شناختی

• نشر امیرکبیر در ۸۸۷ صفحه و با تیراژ دو هزار نسخه
• نشر نگاه در ۷۷۸ صفحه و با تیراژ پنج‌هزار نسخه
• نشر جاویدان در ۸۱۱ صفحه و با تیراژ سه‌هزار نسخه

منبع‌شناسی

مقالات

• «نقش و جایگاه زن در رمان شوهرِ آهو‌خانم»، به‌نگارش ناصر عباس‌زاده در شمارهٔ ۲۵۴و ۲۵۵ در نشریهٔ زبان‌ و ادبیات چیستا، دی‌ و بهمن ۱۳۸۷
• «شخصیت‌پردازی قهرمانان زن در رمان‌های‌ شوهرِ آهوخانم و سووشون»، نوشتهٔ محمدکاظم، کهدویی و مرضیه شیروانی در شماره‌های ۴۸و ۴۹ نشریهٔ نامه پارسی، بهار و تابستان ۱۳۸۸
• «شوهرِ آهوخانم و مکتب‌های ادبی» به‌نگارش اسدالله واحد در شماره ۱۷ دوره جدید مجلهٔ ادب‌ و زبان متعلق به نشریه دانشکده زبان‌ و ادبیات دانشگاه کرمان،(پیاپی ۱۴)، بهار ۱۳۸۴

نوا، نما، نگاه

تصاویری از صفحات کتاب

• 
  صفحه اول کتاب
• 
  آغاز فصل هفتم کتاب

تصاویری از فیلم شوهر آهو خانم

• 
  تصاویری از فیلم شوهر آهو خانم
• 
  تصاویری از فیلم شوهر آهو خانم

منابع

• سپانلو، محمد‌علی (۱۳۶۶). نویسندگان پیشرو ایران. تهران: نگاه. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۵۱۱۳۰۲.
• «بازخوانی رمان شوهرِ آهو‌خانم». فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۸۴. 
• افغانی، علی‌محمد (۱۳۷۴). شوهرِ آهو‌خانم. تهران: نگاه. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۵۱۱۱۰۴.
• میر‌عابدینی، حسن (۱۳۸۸). صد‌سال داستان‌نویسی ایران. تهران: چشمه. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۱۹۴۷۸۶.
• «نقدی بر رمان شوهرِ آهو‌خانم». مجلهٔ کاوه، ۱۳۴۰. 
• پرهام. «نقد کتاب شوهرِ آهو‌خانم». راهنمای کتاب، ۱۳۴۰. 
• اسلامی ندوشن. «دربارهٔ شوهرِ آهوخانم». یغما، ۱۳۴۰. 

پیوند به بیرون

• «پاینده: «شوهر آهو خانم» بررسی روانکاوانه تناقض‌های جامعه ایرانی است». خبرگزاری مهر، ۲۱ تیر ۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۲۰تیر۱۳۹۸.