سَووشون

سَووشون (به فتح سین) رمانی پیشرو و مهم است به قلمِ سیمین دانشور که در سال۱۳۴۸ منتشر شد.
این رمان به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شده است و از دسته کتاب‌های پرفروش است که تا کنون به چاپ نوزدهم رسیده است.
فرانچسکو بریوسکی که مدیر انتشارات بریوسکی در ایتالیا است؛ در مراسم رونمایی از ترجمهٔ ایتالیایی رمان سووشون در نمایشگاه کتاب شهر میلان، این کتاب را از مهم‌ترین و زیباترین رمان‌های نیم‌قرن اخیر ایران معرفی کرده است.
رمان سووشون به سبب درون‌مایهٔ قوی و پردازش صحیح شخصیت‌های داستانی، نقطهٔ عطفی در تاریخ داستان معاصر ایران محسوب می‌شود. دانشور این رمان را در دهه‌ای نوشت که نویسندگان ایرانی به سبب فشار استبداد و افزایش سانسور و خفقان، داستان‌هایی می‌نوشتند که حاوی مضامین پوچ‌گرایی، ناامیدی و تقدیرگرایی بودند. ولی سیمین با خلق سووشون بذر امید و مقاومت و هدف‌دار بودن زندگی را در ادبیات داستانی آن روزگار کاشت و پرورش داد.
سووشون آمیزه‌ای است از واقعیت و تخیل. ساختار کاملی دارد و از آن می‌توان به عنوان یک معیار قابل اعتماد برای سنجیدن رمان‌های دیگر از لحاظ ساختار استفاده کرد.
این کتاب تسلط بیگانگان بر کشور را که عامل بدبختی مردم و قحطی و مرگ‌ومیر آنها است روایت می‌کند.

سووشون
کتابی که هرگز کهنه نمی‌شود
نویسنده	سیمین دانشور
ناشر	انتشارات خوارزمی
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۴۸
سبک	واقع‌گرا، نمادگرا
نوع رسانه	کتاب

چاپ نوزدهم در سال۱۳۹۲

چاپ چهاردهم در سال۱۳۷۷ با طرحِ عاشق و معشوق از حسین بهزاد بر روی جلد

بانوی قصهٔ ایران

طرحِ روی جلد اثری از آیدین آغداشلو

یوسفِ زری همان جلالِ سیمین

نگاهی گذرا به سووشون

بارقه‌های نگارش سووشون

سووشون به معنی سوگ سیاوش است که در ادبیات فارسی بعد از مرگ سیاوش مرسوم شد. این عزاداری هنوز در برخی از نواحی فارس و کهکیلویه و بویراحمد برگزار می‌شود.

یادی از سیاوش

کیکاووس پادشاه ایران پسری داشت به نام سیاوش که از نژاد فریدون بود. سیاوش را از کودکی به رستم می‌سپارند تا او را پرورش دهد و فنون رزم را به او آموزش دهد. رستم هم در تربیت او می‌کوشد. زمانی‌که سیاوش نزد پدرش برمی‌گردد، جوانی برومند و زیبا شده است. نامادری سیاوش دل به او می‌سپارد، ولی سیاوش به خواستهٔ او تن نمی‌دهد؛ بنابراین زن به سیاوش تهمت می‌زند. کیکاووس به تحریکِ اخترشناسان و سرانِ سپاه دستور می‌دهد برای اثبات این موضوع، سیاوش باید از آتش عبور کند. عبور از آتش برای اثبات بی‌گناهی یک سنت قدیمی و مرسوم بوده است. سیاوش به سلامت از آتش می‌گذرد و بی‌گناهی او بر همگان اثبات می‌شود. در همین هنگام، افراسیابِ تورانی به ایران حمله می‌کند و رستم و سیاوش به همراه سپاهی به جنگ با او برمی‌خیزند. افراسیاب پیشنهاد صلح می‌دهد. صلح از جانب رستم و سیاوش پذیرفته می‌شود، ولی کیکاووس صلح را قبول ندارد و رستم را خلعِ وظیفه می‌کند و طوس را به جای او به عنوان مأمور جنگ برمی‌گزیند. سیاوش عهدشکنی را خلاف جوانمردی می‌پندارد و به پیمان صلح خود وفادار می‌ماند و رهسپارِ توران می‌شود. افراسیاب هم مَقدم او را گرامی می‌دارد و حکومت بخشی از توران را به او می‌سپارد. گرسیوز که برادر افراسیاب است، به سیاوش حسادت می‌ورزد و از وی نزد افراسیاب بدگویی می‌کند که سیاوش قصد سرنگونی تخت و تاج تورانیان را دارد. نیرنگِ گرسیوز کارساز می‌شود و سیاوش را اسیر می‌کنند و مظلومانه می‌کشند.

سووشون در یک بند

یوسف خان است و می‌کوشد تا رعیتش در آسودگی زندگی کند. او از آن دسته مالکانی نیست که فقر و تیره‌روزی را برای رعایا بخواهد ولی زندگی مرفه و آسوده‌ای را برای خود داشته باشد. یوسف تحصیل‌کرده است و با ستم‌ورزی و استعمار مخالفت می‌ورزد. زری هم زنی تحصیل‌کرده است. او عاشق یوسف و بچه‌هایشان است و همیشه تلاش می‌کند تا زندگی آرامی داشته باشند. ولی رویدادها خلافِ خواستهٔ زری در جریان هستند؛ یوسف محصولات خود را به نیروهای متفقین نمی‌فروشد و با استبداد مخالفت می‌کند و دست به مبارزه می‌زند. زری با تندروی‌های یوسف مخالف است و او را به آرامش دعوت می‌کند، ترس ازدست‌دادن یوسف دلش را می‌لرزاند و یوسف را همچون سیاوشی که مظلومانه کشته شد می‌پندارد.

شخصیت‌های واقعی رمان

بسیاری از شخصیت‌های رمان از شخصیت‌های واقعی برداشت شده‌اند و در کورهٔ تخیل نویسنده به شخصیت‌های متفاوتی تبدیل شده‌اند. یوسف آیینهٔ جلال آل‌احمد است. او مردی مهربان، صمیمی، صادق و البته کمی عصبی، سازش‌ناپذیر و سرسخت است. یک روشن‌فکر صریح و خشمگین که قصد دارد شیوهٔ زندگی جامعه را تصحیح کند. او با احزاب چپ موافق نیست و گروه راست را هم قبول ندارد، بلکه طرفدار مبارزه‌ای مستمر و آرام است. یوسف شخصیت پایداری دارد ولی زری در طول داستان متحول می‌شود؛ او که در آغاز داستان تنها در فکر آرامش خانواده بود و قصد داشت مقابل اهداف شوهرش بایستد، در پایان رمان دگرگون می‌شود، اهداف یوسف برایش روشن می‌شود و می‌گوید:

« می‌خواستم بچه‌هایم را در آرامش و با محبت بزرگ کنم اما حالا با کینه بزرگ می‌کنم و دست خسرو تفنگ می‌دهم. »

شخصیت نویسنده در زری حلول کرده است. زری زنی است که صلح و دوستی را به جنگ ترجیح می‌دهد. فعالیت‌های سیاسی شوهرش سبب نگرانی‌هایش است. زری همچون سیمین تحصیل‌کرده است با این تفاوت کوچک که زری خانه‌دار ولی سیمین شاغل بود. سیمین در رمان سووشون به آرزوی بچه‌دار شدنش رسیده است؛ زری سه بچه دارد. در رمان مشاهده می‌کنیم زمانی که بچه‌های زری گم می‌شوند، چه اضطراب عمیقی بر قلب او سایه می‌افکند.
چهرهٔ واقعی دکتر عبدالله خان، پدر سیمین دانشور یعنی دکتر محمدعلی دانشور است. عبدالله خان در داستان و محمدعلی دانشور در واقعیت با مردم به مهر رفتار می‌کنند و مخالف ستم هستند. هر هفته با دوستان بر مزار خواجه حافظ شیرازی می‌رفتند و غزل می‌خواندند. دکتر عبدالله خان حامی یوسف است.
داستان روزه گرفتن مهری و شکستن روزهٔ او توسط مدیر مدرسه یکی از واقعه‌هایی است که سیمین دانشور زمانی که در مدرسهٔ مهرآیین درس می‌خواند با آن مواجه شده بود.

اثری ماندگار

اغلب منتقدان رمان سووشون را شاهکار سیمین دانشور دانسته‌اند. جمال میرصادقی اظهار می‌کند رمان سووشون در بدو انتشار توجه خوانندگان و منتقدان را جلب کرد. این رمان نه‌تنها بر ذهن خوانندگان هم‌وطن تأثیر گذاشت؛ بلکه با ترجمه به زبان‌های دیگر بر ذهن خوانندگان ممالک دیگر نیز مؤثر افتاد و این تأثیر، ذهنیت مخاطبان را نسبت به درون‌مایهٔ سووشون که ایستادگی در برابر خواسته‌های ناروای زورمندان و بیگانگان بود متحول و متعالی ساخت.
زمان معیاری است که اعتبار یا بی‌اعتباری اثری را معین می‌کند. رمان سووشون را دو نسل خوانده‌اند و هنوز هم خواندنش برای جوان‌ها جالب و جذّاب است. این رمان اثری باارزش و ماندگار است که در شمار رمان‌های تثبیت‌شده و کلاسیک ادبیات داستانی معاصر درآمده‌است.

کتابی که باید خواند

سووشون یکی از اصلی‌ترین رمان‌هایی است که کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ را به شکلی هنرمندانه روایت کرده است. دانشور از روایت اسطوره‌ای سیاوش و روایت مذهبی قیام امام حسین (ع) بهره گرفته است و شخصیت یوسف را آفریده است.
در رمان سووشون شخصیت‌های داستان موقعیت تاریخی را نشان می‌دهند. جنبه‌های تاریخی و اجتماعیِ موجود در سووشون در زمان حاضر نیز هستند. مهم‌ترین کشمکش داستان، تنشی است که بین ایران و انگلیس و به طور کلی دنیای غرب وجود دارد که ایران اکنون نیز با این مسئله درگیر است. پس سووشون کتابی است که هرگز کهنه نمی‌شود.

نگاهی عمیق‌تر به سووشون

سیمین دانشور دلیل نام‌گذاری این رمان را به سووشون این‌گونه بیان می‌کند: «این رمان بدان علت سووشون نام گرفته که شخصیت اول و قهرمانش به صورتی ناجوانمردانه و مظلومانه همچون سیاوش به دست بیگانگان، همچون امام حسین (ع) در صحرای کربلا، در ده خود و به تیر ناشناسی به شهات می‌رسد. برای سیاوش کسی عزاداری نکرد. دور از وطن کشته شد و میزبانانش به عهد خود وفا نکردند. برای امام حسین (ع) به جز افراد باقی‌ماندهٔ خاندانش کسی نگریست. یوسف سووشون هم در میان خیل دشمنان یکه و تنها می‌ماند و به شهادت می‌رسد. مراسم تشییع جنازه‌اش به وسیلهٔ پلیس به هم می‌خورد و جنازه‌اش شبانه و با حضور عدهٔ قلیلی از مردم و خانواده‌اش دفن می‌شود. زری در سووشون در روز تشییع جنازهٔ یوسف از سخنان عمه‌خانوم که دربارهٔ انتقام و زنده نگه‌داشتن یاد یوسف است، به یاد حضرت زینب (س) می‌افتد.

سال‌شمار کتاب

۱۳۴۸: رمان سووشون برای نخستین بار منتشر شد.
۱۳۷۶: به زبان آلمانی با عنوان Drama der Trauer-savushun ترجمه شد.
۱۳۸۴: با عنوان suvashun به زبان اسپانیایی برگردانده شد.
۱۳۹۳: به بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب راه پیدا کرد.
۱۳۹۷: به چاپ بیست و چهارم رسید. در سی و یکمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب از نسخهٔ ایتالیایی‌اش رونمایی شد.

بُرشی از رمان:
بعضی آدم‌ها عین یک گل نایاب هستند، دیگران به جلوه‌شان حسد می‌برند. خیال می‌کنند این گل نایاب تمام نیروی زمین را می‌گیرد. تمام درخشش آفتاب و تری هوا را می‌بلعد و جا را برای آن‌ها تنگ کرده، برای آن‌ها آفتاب و اکسیژن باقی نگذاشته. به او حسد می‌برند و دلشان می‌خواهد وجود نداشته باشد. یا عین ما باش یا اصلاً نباش.

تَورق سووشون

رمان از مجلس عقدکنان دختر حاکم آغاز می‌شود. زری و یوسف نیز در این مراسم حضور دارند. در همین مراسم عروسی، فضای اجتماعی سال۱۳۲۰ ترسیم شده است؛ استان فارس پایگاهی برای نیروهای اشغالگر انگلیس شده و قحطی و فقر مردم را از پای درآورده‌بود، حاکم ایرانی این ناحیه دست‌نشاندهٔ اشغالگران بود. خان‌ها و تاجران آذوقهٔ مردم را به ارتش بیگانه می‌فروختند و بر قحطی دامن می‌زدند. در این میان خانِ روشن‌فکر و آگاهی به نام یوسف آذوقهٔ خود را به بیگانگان نمی‌فروشد و قصد دارد همه را با خود همراه کند. او سمبل آگاهی ملی است. یوسف در مراسم عروسی رفتارهایی از خود بروز می‌دهد که به مزاج انگلیسی‌ها خوش نمی‌آید، ولی زری می‌کوشد تا او را آرام کند. زری در این بلوا و آشوب به فکر آرام کردن محیط خانه‌اش است. همهٔ زنانِ رمان سووشون نمادی از ستم‌دیدگی، ناکامی، فداکاری و تحملِ زن ایرانی هستند. سه فصلِ نخست، فضای کلی رمان را به نمایش می‌گذارد و شخصیت‌های اصلی را به مخاطب می‌شناساند. زینگر جاسوس انگلیسی‌ها و مأمور فروش چرخ‌خیاطی است. عزت‌الدوله پیرزنی دسیسه‌گر و ابوالقاسم‌خان، برادر یوسف، مزدور است. مک ماهون خبرنگار ایرلندی است که از طرفی شعر درخت استقلال را در وصف یوسف می‌خواند و از طرف دیگر جشن ارتش انگلیس را توصیف می‌کند. ملک رستم و ملک سهراب، دو خان قشقایی، که دست‌نشاندهٔ اشغالگران هستند، به سمت یوسف می‌آیند تا آذوقهٔ او را بخرند و به انگلیسی‌ها بفروشند و در عوض از انگلیسی‌ها اسلحه بخرند و علیه ایران بجنگند، ولی یوسف دست بر سینهٔ آنها می‌کوبد. وقتی که یوسف خانه نیست، از طرف حاکم می‌آیند و اسب خسرو، پسر یوسف، را با زور برای دخترِ خان می‌‌برند. زری مقاومت می‌کند ولی فایده‌ای ندارد. او به‌همراه عمه‌خانوم و خواهر یوسف برای چاره‌جویی نزد عزت‌الدوله می‌روند.
زری وارد اجتماع می‌شود و نویسنده از نگاه او ناامنی، فقر و بیماری را به مخاطب نشان می‌دهد. نگرانی جدیدی برای زری ایجاد می‌شود که از جانب آقای فتوحی معلم خسرو است. آقای فتوحی مقاومت و مقابلهٔ جسورانه در برابر دشمن را برای دانش‌آموزان دیکته می‌کند و ازقضا خسرو نیز به این تعلیمات گرایش دارد و پدرش هم او را تشویق می‌کند. زری به یاد مقاومت‌های خود و دوستانش در دوران مدرسه می‌افتد. تردید به قلبش رخنه می‌کند که از تعلقات شخصی فاصله بگیرد؛ بذر این تحول و دگرگونی در وجودش کاشته می‌شود. نخستین نشانه‌های این دگرگونی ایستادگی او در برابر خواسته‌های عزت‌الدوله است.
ملک رستم و ملک سهراب با اسلحه‌های انگلیسی آشوب به راه انداخته‌اند و برای حملهٔ بیگانگان زمینه‌چینی می‌کنند. یوسف از راه، افسری زخمی را به خانه می‌آورد. اضطراب از به‌خطرافتادن یوسف بر قلب زری سایه می‌افکند و او در خواب‌هایش یوسف را همچون سیاوش می‌بیندو سرانجام جسد یوسف را می‌آورند. با مرگ یوسف بذر دگرگونی در وجود زری جوانه می‌زند، به هدف یوسف ایمان می‌آورد و ادامه‌دهندهٔ راه یوسف می‌شود. خاطرهٔ شیرین اولین روز آشنایی با یوسف از مقابل چشمان زری می‌گذرد و او زن ایلیاتی را به یاد می‌آورد که مراسم سیاووشون (سوگ سیاووش) را برایش تعریف کرده بود. زری یوسف را همچون سیاوش تصور می‌کند. مراسم تشییع جنازهٔ یوسف به تظاهراتی ضدّ استعماری تبدیل می‌شود که یکی از مؤثرترین وصف‌های حرکت مردم در ادبیات معاصر ایران است. مراسم به هم می‌خورد و زری به همراه خانواده، یوسف را شبانه به خاک می‌سپارند.

عطر بهارنارنج در آتش جنگ

داستان سووشون در شهر شیراز روایت می‌شود و مربوط به سال۱۳۲۲ است که نواحی جنوبی ایران در جنگ جهانی دوم درگیر بودند و حضور انگلیسی‌ها و نیروهای متفقین موجب فقر، قحطی و گرسنگی شده بود. سیمین دانشور علاوه بر نشان دادن فقر و قحطی، بوی گل‌های شیرازی و عطر عرقیات خوش‌بو را نیز به مشامِ مخاطب می‌رساند.

سبک کتاب

سبک رمان واقع‌گرایانه با زمینهٔ سیاسی و اجتماعی است. سیمین دانشور سبک خود را ترکیب تخیل و مستند می‌داند؛ مستند، رویدادهای تاریخی هستند که در سووشون با ورقه‌های روزنامه نشان داده می‌شوند. فضای جنگ جهانی نیز در رمان هست.
رمان سووشون به عنوان بهترین رمان اجتماعی شناخته می‌شود، دلیلش هم این است: دلال‌هایی که به حاکم وابسته هستند تلاش می‌کنند تا یوسف را راضی کنند آذوقهٔ خود را بفروشد، ولی یوسف قبول نمی‌کند و حتی مردمِ دیگر را نیز با خود همراه می‌کند. سرانجام همین سر باز زدن از دستور حاکم سبب گرفتن جان یوسف می‌شود و به تیری ناشناس کشته می‌شود. در مراسم تشییع جنازهٔ او مردم برای حمایت از یوسف تظاهرات می‌کنند و قشون دولتی به دستهٔ عزاداران حمله می‌کنند و مراسم ناتمام می‌ماند، بنابراین زری به همراه خانواده، یوسف را شبانه و غریبانه به خاک می‌سپارند. مرگ یوسف جانی تازه به پیکر مقاومت و شجاعت می‌بخشد.

پیرنگ

رمان سووشون تحولات ناحیهٔ فارس را در جنگ جهانی دوم به زیبایی به تصویر می‌کشد. تفکر غالبی که در رمان وجود دارد؛ پرداختن به انسان مبارز است، به همین خاطر در جای‌جای داستان، درگیری‌های یوسف با انسان‌های خودفروخته مشاهده می‌شود؛ و خانوادهٔ یوسف که می‌کوشند تا او را از این حرکت آزادی‌خواهانه بازدارند. بااینکه یوسف به شهادت می‌رسد ولی عامل بیداری زری و سایرین می‌شود. این رمان احساسات عاطفی مردم یک منطقه را در یک دورهٔ خاص به نمایش می‌گذارد.

زاویهٔ دید

زاویهٔ دید سوم شخص محدود به ذهن زری است. فصل‌های شش و هشت داستان با زاویه دید درونی و به شیوهٔ تک‌گویی روایت می‌شوند. در فصل هفدهم رمان نیز زاویهٔ دید از سوم‌شخص به اول‌شخص تغییر می‌کند؛ برای اینکه نویسنده قصد دارد داستان خود را گسترش بدهد.

نثر کتاب

نثر رمان دلنشین، ساده، روان، زیبا و قابل انعطاف است. دورانی که دانشور نویسندگی می‌کرد؛ نثر جلال آل‌احمد حرفِ اول را می‌زد. در آن دوران اغلب نویسندگان سعی داشتند همچون جلال بنویسند، رفتار کنند و حرف بزنند، به جز چند نفر مثل بهرام صادقی، غلام‌حسین ساعدی‌ و هوشنگ گلشیری. سیمین نثر مسلط زمانه‌ٔ خود را که دقیق، خشن و بریده بود نادیده انگاشت و نثر محمدعلی جمال‌زاده و صادق هدایت را که سرشار از اصطلاحات و تعابیر عامیانه بود ادامه داد. دانشور بااینکه نزدیک‌ترین فرد به جلال بود هرگز از او تقلید نکرد. خودش می‌گوید: «به حدّ کافی از سبک جلال تقلید می‌کردند. من دیگر نمی‌خواستم مقلّد جلال باشم.»
هوشنگ گلشیری بر این باور است که سیمین دانشور در نوشتن رمان اطوارِ نثر در نیاورد یعنی قصد نداشت نثر جدیدی را به‌وجودبیاورد. آنتون چخوف می‌گوید وقتی نثر خوانده شد باید فراموش شود. نثر نباید مزاحم مخاطب باشد. مخاطبِ سووشون خواه مخاطب عادی و خواه مخاطب متخصص، وقتی جمله‌ای را خواند؛ احتیاجی ندارد که دوباره برگردد و جمله را بخواند. ممکن است دوباره بخواهد صحنه‌ای را ببیند یا شخصیتی را بشناسد.

فضاسازی

سووشون در نشان دادن اوضاع اجتماعی شیراز در دوران جنگ جهانی دوم موفق است. نمونه‌هایی از این اوضاع نابسامان قحطی، شیوع تیفوس، بی‌توجهی حاکمان به اوضاع آشفتهٔ اجتماع، اسراف و فساد دستگاه حکومتی هستند که در رمان بیان شده است.
صحنهٔ تشییع جنازهٔ یوسف و غوغای مردم، حمام رفتن زری و بدبختی مردم بر اثر کمیابی دارو و خواروبار بسیار هیجان‌آور وصف شده‌اند. یکی از عمیق‌ترین و مؤثرترین صحنه‌های رمان جایی است که زن بر مرگ شوهرش سوگواری می‌کند، توصیف این صحنه بسیار خواندنی است.
در رمان سووشون ۲۶۷۹بار به عنصر رنگ توجه شده است که ۱۴درصد از آن مربوط به رنگ سیاه است. میزان کاربرد رنگ سیاه در سووشون با ۴۵۲بار تکرار در جایگاه اول قرار دارد و اغلب بازگوکنندهٔ مرگ و زندگی است.

شخصیت‌پردازی

شخصیت‌های رمان سووشون جاذبهٔ انقلابی دارند، در جست‌وجوی عدالت هستند و جنبه‌های اخلاقی مبارزه را به صورت پررنگ‌تر جلوه می‌دهند. میرعابدینی اظهار می‌کند: «شخصیت‌های رمان با قدرت مشاهدهٔ درخشانی ترسیم شده‌اند؛ آن‌قدر مشخص که هر یک روحیه و عملکرد گروه اجتماعی معینی را مجسم می‌کنند. البته هیچ‌یک از آنان در حد تیپ نمی‌مانند، همه‌شان فردیتی خاص دارند و به‌آسانی از یک‌دیگر تمییز داده می‌شوند.»
زری زنی تحصیل‌کرده است. هنوز سی سالش تمام نشده. پسری به نام خسرو دارد که حدوداً یازده‌ساله است و دخترهای دوقلو به نام‌های مینا و مرجان را دارد. زری قصد دارد بنیان خانواده‌اش را حفظ کند و می‌کوشد تا ایستادگی شوهرش در برابر بیگانگان، زندگی‌شان را خدشه‌دار نکند. او قهرمان اصلی داستان است. نویسنده خود را در قالب زری جا کرده است. قدرت مشاهدهٔ او بسیار دقیق است که ما صحنه‌های حساس داستان را از نگاه او می‌بینیم.
یوسف مردی شجاع و مهربان است. او در فرنگ تحصیل کرده و با اینکه از قشر ثروتمندان است، سنگ رعیت را به سینه می‌زند و حاضر نیست آذوقهٔ خود را به بیگانگان بفروشد. او به مبارزهٔ آزادی‌خواهانه‌اش ادامه می‌دهد تااینکه در این راه به شهادت می‌رسد. به‌همین‌دلیل بسیار شبیه به سیاوش شاهنامه است.
ابوالقاسم خان: برادر یوسف است ولی برخلاف یوسف با نیروهای حاکم همکاری می‌کند و مزدور است.
مک ماهون: شاعری ایرلندی است که آگاه و دوست‌داشتنی می‌نماید.
مستر زینگر: در سابق جاسوس انگلیس بوده که اکنون چهرهٔ اصلی خود را نشان می‌دهد.
عزت‌الدوله: پیرزنی بدقلب، بدچشم، اشرافی و کینه‌توز است که روزی قصد داشته زری را برای پسرش خواستگاری کند.
خانم‌فاطمه: خواهر یوسف، زنی عاقل است که خیال دارد به عتبات برود و در جوار قبر مادرش مقیم شود.
خان‌کاکا، مستر زینگر و عزت‌الدوله که شخصیت‌های منفی کتاب هستند بسیار خوب توصیف شده‌اند.
ماندگاری سووشون مدیون ایفای نقش شخصیت‌های آن است که روایت را به خوبی نقل می‌کنند. این رمان، رمان شخصیت است، چون همهٔ رویدادهایی که در رمان شاهد آن هستیم برای نمایش دادن سیر تعالی یکی از شخصیت‌ها است.

تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع‌کل تیراژ و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند

این رمان بیست و سه فصل دارد و حاوی سیصد و هفت صفحه است.

دفعات چاپ

چاپ نخست: ۱۳۴۸
چاپ دوم: خرداد۱۳۴۹
چاپ سوم: دی۱۳۴۹
چاپ چهارم: خرداد۱۳۵۱
چاپ پنجم: خرداد۱۳۵۲
چاپ ششم: بهمن۱۳۵۳
چاپ هفتم: آبان۱۳۵۵
چاپ هشتم: آذر۱۳۵۶
چاپ نهم: آبان۱۳۵۷
چاپ دهم: فروردین۱۳۶۰
چاپ یازدهم: اسفند۱۳۶۳
چاپ دوازدهم: خرداد۱۳۶۸
چاپ سیزدهم: بهمن۱۳۷۱
چاپ چهاردهم: فروردین۱۳۷۷
چاپ پانزدهم: شهریور۱۳۸۰
چاپ شانزدهم: بهمن۱۳۸۸
چاپ هفدهم: ۱۳۹۰
چاپ نوزدهم: مهر۱۳۹۲

ناشران

• انتشارات خوارزمی
• انتشارات George Braziller در نیویورک
• انتشارات بریوسکی در شهر میلان

ویژگی‌های مهم کتاب

سووشون علاوه بر صورت بیانی که دارد رمان رمزی نیز محسوب می‌شود؛ یعنی با قصد آگاهانه یا ناآگاهانهٔ نویسنده دو معنای قریب و بعید دارد. وقتی مخاطب داستان را می‌خواند؛ معنای ضمنی و قریب را متوجه می‌شود و اگر دانا باشد معنای دور و بعیدی را نیز دریافت می‌کند. البته با پدیدار شدن معنای بعید، معنای قریب از ذهن مخاطب پاک نمی‌شود.

سووشون در بازار کتاب

سیمین دانشور اظهار می‌کند اگر رمان سووشون پرفروش است و تیراژ بالایی دارد به خاطر آنچه در بطن رمان می‌گذرد و ایهامِ موجود در رمان نیست، بلکه به خاطر سطحِ رمان است. در جامعه افراد باسواد و فهمیده زیاد نیستند. سووشون کشش دارد و زبانش شیرین، ساده و در خورِ رمان است. نثر کتاب هم از هیچ‌کس تقلید نکرده است.

ترجمهٔ ایتالیایی سووشون

سووشون در جهان

ترجمهٔ انگلیسی

رمان سووشون تاکنون به زبان‌های انگلیسی، روسی، ژاپنی، فرانسوی، عربی، چینی،‌ آلمانی، اسپانیایی، ایتالیایی و ترکی ترجمه شده است.
در سال۱۹۹۰ محمدرضا قانون‌پرور سووشون را به زبان انگلیسی ترجمه کرده و برایان سیونر مقدمه‌ای بر آن نوشته که در شهر واشینگتنِ آمریکا با نام فرعی «رمانی در مورد ایران مدرن» منتشر شده است.
رکسانا زند نیز ترجمهٔ انگلیسی دیگری در سال۱۹۹۲ با نام فرعی «یک مرثیهٔ ایرانی» به چاپ رساند.
سیمین دانشور ترجمهٔ عربی را بیشتر می‌پسندد، چون ساختمان زبان‌های فارسی و عربی به هم نزدیک هستند و عرب‌زبان‌ها از لحاظ سوابق تاریخی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی با فارس‌ها هم‌سنت هستند. ترجمهٔ روسی را یکی از دوستان سیمین به نام خانم دکتر آهی خوانده و تحسین کرده بود. دانشور ترجمه‌های انگلیسی که یکی در آمریکا و دیگری در انگلیس انجام شده بود را خوانده و هیچ‌کدام باب میلش نبوده، چون ساختمان اثر و روح آن به ویژه نثر فارسی به خوبی منعکس نشده است. با این حال از آن‌ها تشکر کرده است.

سووشون در ماشینِ زمان

رمان تاریخی سووشون یکی از پرمخاطب‌ترین رمان‌هایی است که به شرح مسائل و قضایای اجتماعی و سیاسی نیمهٔ اول دههٔ بیست یعنی سال۱۳۲۲ و اواخر جنگ جهانی دوم و وضع حاکم بر ناحیهٔ فارس می‌پردازد و مقاومت‌های مردم و وقایعی از کودتای ۲۸مرداد را شرح می‌دهد.

در نگاه اهالی ادبیات

حسن میرعابدینی

سووشون آغازگر فصلی تازه در تاریخ داستان‌نویسی ایران به‌شمارمی‌آید. موضوع اصلی داستان زورگویی مزدوران حاکم و انگلیس بر ملت ایران است که متعاقب آن به خان‌های فارس حکم می‌کنند که آذوقه به مردم نفروشند تا آذوقه را برای ارتش خود تأمین کرده و با فروش اسلحه به آنها، مردم آن ناحیه را به جان هم بیندازند تا عقب‌مانده و ضعیف باقی بمانند. یوسف نمونهٔ انسانی است که به تنهایی قد علم‌ کرده‌ است و با خون خود می‌خواهد مردم منطقه را از این خفت و خواری نجات دهد.

عبدالعلی دستغیب

جهان بیرون در آینهٔ ضمیر زری منعکس می‌شود. کوچه‌باغ‌های شیراز، دشت و صحرا، مردم ساده و اشرافی و رویدادهای زمان که گاه دلهره‌انگیز و گاه عشق‌انگیز است، با عواطف او در هم می‌آمیزند. بین همهٔ این اوصاف، عشق زری به یوسف و فرزندانش جای نمایانی دارد. این عشقی است ژرف و سر به رُمانس‌های شرقی می‌زند و به همان اندازه همسایهٔ رنج و هراس است. یوسف، محبوب زری و در همان زمانه مایهٔ رنج اوست و در ضمیر زری با سیاوش یکی می‌شود. مگر نه این است که سیاوش را نیز بی‌گناه کشتند؟ یوسف نیز در زمان دیگر به همین‌سان کشته می‌شود، اما همان‌طور که مک ماهون، شاعر ایرلندی، به زری نوشته است: «درختی خواهد رویید و درخت‌های بسیار در شهر و سرزمین او.» بی‌جهت نیست که ملک رستم در جمع یاران یوسف می‌گوید: «تا هزاران سال خون همهٔ ما به کین خواهد جوشید کاکا!... جامش را سر کشید و ادامه داد: خون سیاوشان.»

احمد مسجدجامعی

« عشقی که در داستان سووشون می‌بینیم در خانهٔ سیمین و جلال تجربه می‌شود. نویسندهٔ این اثر کسی است که این عشق را در زندگی خود تجربه کرده است و فروزان نگه‌داشتن شمع زندگی مشترک و عشق در رمان سووشون جلوهٔ بسیاری داشته است. »

دیدگاه سیمین درباره سووشون

سووشون با فتح سین، شکسته‌شده با تلفظ محلی سیاوشان است و معنای آن زاری کردن بر سوگ سیاوش است. چون شیرازی‌ها سیاوش را به فتح واو تلفظ می‌کنند، بنابراین تعزیهٔ سیاوش را هم سووشون به فتح سین می‌گویند؛ اما سووشون به ضمّ واو اول و فتح واو دوم هم غلط نیست؛ چراکه در تهران سیاووش می‌گویند، به ضمّ هر دو واو، اما چون صحنهٔ اصلی رمان در شیراز است و تعزیه را هم تا مدت‌ها در ممسنی و بیشتر اطراق‌گاه‌های عشایر نمایش می‌دادند و سووشون را به فتح سین تلفظ می‌کردند، غرض خود من هم همین تلفظ است. سه بار این تعزیه را دیده‌ام و هر بار وقتی سر بریدهٔ سیاوش در طشت به حرف می‌آمد و می‌گفت: «و جدا کردن رأس مُنیرم»، بر ستم‌هایی که بر مردم ایران رفته، گریسته‌ام. این‌جور مواقع نمی‌شود خندید.
سووشون یک رمان تاریخی- سیاسی و ایهامی- رمزی است. ایهامی است چون لایه‌های مختلف دارد، مثلاً من ۲۹مرداد یوسف را کشتم، در حالی که مقصودم ۲۸مرداد روز سقوط مصدق بود. این موضوع را فقط جلال فهمید و گفت تاریخش را عوض کن. از نظر دیگر ایهامی است و رمزی چون خانهٔ زری خود ایران است و یوسف نمایندهٔ یک قشر روشن‌فکر این مملکت است. زری نمایندهٔ کل زنان این کشور است، اما رمان تاریخی است چون ما ناگزیر از دید تاریخی هستیم، در هر رمانی و در هر قصه‌ای. چراکه از برکت زمان است هرچه شده‌ایم. پس نمی‌توان زمان را نادیده گرفت؛ چراکه زمان هست که ما را می‌سازد و اما رمان سیاسی است، چون سیاست جزء زندگی است و از سیاست هم نمی‌شود منفک شد. ولی من می‌خواستم یک رمان فلسفی بنویسم و خواستم بگویم که زندگی تکرار می‌شود و تاریخ تکرار می‌شود. خواستم منعکس کنم که یحیای تعمید دهنده و امام حسین (ع) سرنوشت مشابه دارند و سیاوش و یوسف هم همین‌طور. هرچند یوسف هنوز یک انسان اسطوره‌ای نیست. خواستم بگویم سهراب فردوسی و ملک سهراب هم یک هستند،‌ اولی را پدر کشت و دومی را جامعهٔ پدرسالار. این رمان فلسفی هم هست و من هم شهودی‌ام. سرنوشت امام حسین (ع) و یحیای تعمید دهنده خیلی شبیه به هم است. سرش را می‌بُرند و توی طشت می‌گذارند و می‌آورند جلوی یزید و او با عصا می‌زند به لب آن حضرت که به حرف می‌آید. سر سیاوش را هم می‌بُرند می‌آورند پیش افراسیاب که به حرف می‌آید. برای یوسف چنین اتفاقی نمی‌افتد. شاید در یک دون دیگر یا یک دون خیلی بعدتر بیفتد، ولی درحقیقت همان سرنوشت تکرار می‌شود و تمام عزاداری‌های سووشون که گفته شد، فقط به همین قصد است. البته من وابسته به هیچ مکتب عرفانی نیستم.

اقتباس‌های هنری از سووشون

تئاتر سووشون با اقتباس از این رمان به کارگردانی منیژه محامدی و با نقش‌آفرینی افسانه بایگان در نقش زری و محمد اسکندری در نقش یوسف، از اسفند۱۳۷۹ تا اردیبهشت۱۳۸۰ در سالن اصلی تئاتر شهر برگزار شده است.

کتاب‌شناسی (منابعی که به سووشون پرداخته‌اند)

نشریات

• «عامل زمان در رمان سووشون»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارهٔ۱۰، سال۱۳۸۷
• «مدینهٔ فاضله در سووشون»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارهٔ۸۵، سال۱۳۸۷
• «تحلیل رمان سووشون از منظر عناصر حماسی»، زبان و ادبیات فارسی، شمارهٔ۷۰، سال۱۳۹۰

نوا، نما و نگاه

رمان سووشون در سایت ناملیک در چند قسمت به صورت پادکست موجود است.

منابع

1. گلشیری، هوشنگ (۱۳۷۶). جدال نقش با نقاش در آثار سیمین دانشور. تهران: انتشارات نیلوفر. شابک ۹۶۴۴۴۸۰۳۵X.
2. پناهی‌فرد، سیمین (۱۳۹۰). سیمین دانشور در آیینهٔ آثارش. تهران: انتشارات سمیر. شابک ۹۷۸۹۶۴۲۲۰۰۸۷۰.
3. دهباشی، علی. یادنامهٔ جلال آل‌احمد (تهران)، ۱۳۷۸. 
4. قبادی، حسین‌علی. «تحلیل درون‌مایه‌های «سووشون» از نظر مکتب‌های ادبی و گفتمان‌های اجتماعی». دوفصل‌نامهٔ پژوهش زبان و ادبیات فارسی ۳، ش. ۳ (۱۳۸۳). 
5. عبداللهی، مهناز. «سال‌شمار سیمین دانشور». بخارا، ش. ۷۵ (۱۳۸۹). 
6. میرصادقی، جمال (۱۳۸۲). داستان‌نویس‌های نام‌آور معاصر ایران. تهران: انتشارات اشاره.
7. دهباشی، علی (۱۳۷۹). گفت‌وگوها. تهران: انتشارات صالحان.
8. عرفانی بیضایی، محمدجواد و اشرف جوادی. «تأثیرپذیری سیمین دانشور در نگارش داستان سووشون از داستان سیاوش در شاهنامه». مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه ۳، ش. ۴ (۱۳۹۶). 
9. میرعابدینی، حسن (۱۳۹۴). صد سال داستان‌نویسی ایران. ۲. نشر چشمه.
10. غلامی، فتانه. «تحلیل رمان سووشون». مجلهٔ رشد زبان و ادب فارسی، ش. ۳ (۱۳۸۹). 
11. حیدری. «تحلیل عوامل کنشی در رمان سووشون بر مبنای الگوی کنشگران گرماس». نقد زبان و ادبیات خارجی ۳، ش. ۶ (۱۳۹۰). 
12. «بررسی مفهوم مرگ و زندگی در رمان سووشون بر پایهٔ نشانه‌شناسی رنگ سیاه». ادبیات پارسی معاصر ۲، ش. ۱ (۱۳۹۱). 
13. دانشور، سیمین (۱۳۴۸). سووشون. تهران: انتشارات خوارزمی.
14. دستغیب، عبدالعلی. «سیمین دانشور و رمان سووشون». ادبیات داستانی ۲، ش. ۱۸ (۱۳۷۲). 
15. علیجانی، محمد، حسین‌علی قبادی و سعید بزرگ بیگ‌دلی. «تحلیل اسطوره‌ای رمان سووشون با نگاه به تأثیر کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲». فصل‌نامهٔ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی ۱۰، ش. ۳۴ (۱۳۹۳). 

پیوند به بیرون

• «رونمایی از ترجمهٔ سووشون در میلان». خبرگزاری ایسنا، ۲۲اسفند۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۳اردیبهشت۱۳۹۸ (۲۳آوریل۲۰۱۹). 
• «سیمین دانشور». سایت نوار. 
• «سناپور: سووشون کتابی است که هرگز کهنه نمی‌شود». ایبنا (خبرگزاری کتاب ایران)، ۷تیر۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۱۲تیر۱۳۹۸ (۳جولای۲۰۱۹). 
• «سووشون». شهر کتاب آن‌لاین. بازبینی‌شده در ۱۲تیر۱۳۹۸ (۳جولای۲۰۱۹. 
• «فردا؛ رونمایی ترجمهٔ ایتالیایی سووشون در نمایشگاه کتاب تهران». هنر آن‌لاین، ۱۷اردیبهشت۱۳۹۷. بازبینی‌شده در ۱۲تیر۱۳۹۸ (۳جولای۲۰۱۹. 
• «انتشار ترجمهٔ ایتالیایی رمان سووشون در سال آینده». صبح اقتصاد، ۲۶آذر۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۱۲تیر۱۳۹۸ (۳جولای۲۰۱۹). 
• «معرفی کتاب/سووشون؛ رمانی بر صحنهٔ تئاتر». آخرین خبر، ۱۱فروردین۱۳۹۵. بازبینی‌شده در ۱۲تیر۱۳۹۸ (۳جولای۲۰۱۹). 
• «داستان شب؛ رمان سووشون (قسمت اول)». سایت ناملیک. بازبینی‌شده در ۱۲تیر۱۳۹۸ (۳جولای۲۰۱۹).