جلال ستاری

میرجلال‌الدین ستاری
زادروز	۱۴ مرداد ۱۳۱۰ رشت
مرگ	۹ مرداد ۱۴۰۰ کرج
علت مرگ	سکته مغزی
لقب	کتابخانهٔ سیار
پیشه	اسطوره‌شناس
شریک(های) زندگی	لاله تقیان
مدرک تحصیلی	دکتری روان‌شناسی تکوینی
دانشگاه	ژنو
اثرپذیرفته از	ژان پیاژه
جوایز دریافت نشان هنر و ادب درجه شوالیه از دولت فرانسه

میرجلال‌الدین ستاری، مترجم، اسطوره‌شناس، منتقد تئاتر، پژوهشگر ادبیات کلاسیک و مدرن (در گستره‌ای وسیع از ادبیات پارسی تا ادبیات ملل) بود.

* * * * *

آثار او ازجمله معتبرترین پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه است که به دور از تعصبات ملی‌گرایانه هستند. دامنهٔ علایق و مطالعات ستاری بسیار گسترده بود و این را می‌توان از کارنامه‌ٔ پرباری که امروز از او بر جای مانده است، دریافت. ستاری از محققان و نویسندگانی بود که هم با ادبیات کلاسیک ایران و غرب آشنا بود و هم با ادبیات مدرن جهان و چنین بود که نگاه او در آثار مختلفش گستره وسیعی را دربر می‌گرفت.
جهان‌بینی ستاری اسطوره بود. در ابتدا مجذوب قصه‌های هزارویک‌شب شد و همین شیفتگی او را به دنیای مرموز و لاهوتی اساطیر کشاند. باید اعتراف کنیم او یک دایره‌المعارف زنده بود. او در زمینه‌های مختلفی چون قصه، تئاتر و ادبیات، چهل‌سال تحقیق و تفحص کرد و حاصل آن ۹۰ عنوان کتاب است که نیمی از آن ترجمه‌های مختلفی از نویسندگان متعدد را تشکیل می‌دهد.
ستاری در بخش مهمی از آثارش، به دو وجه غایب ادبیات ایران در سال‌های اخیر پرداخته است؛ یعنی به تاریخ و اسطوره. ستاری نه فقط ما را با نظریه‌های نو در این عرصه آشنا کرد، بلکه فراتر از آن اسطوره و تاریخ را در داستا‌ن‌نویسی و شعر فارسی پی گرفت و در واقع الگویی مشخص از به‌کار‌بردن این نظریه‌ها در مواجهه با ادبیات ایران ارائه داد.
تألیف و ترجمه اثر سترگی به نام جهان اسطوره‌شناسی باعث شده تا او را یکی از بزرگ‌ترین اسطوره‌شناسان ایران بنامند و دیگر آثار او که در زمینه‌های مختلفی به چاپ رسید را در سایه قرار داد.
او یکی از منتقدان جدی و از محققان واقعی عرصهٔ تئاتر و نمایش نیز بود. از او مقاله‌های متعددی دربارهٔ آثار کلاسیک تئاتر از آنتیگون و آژاکس گرفته تا فدر و همچنین نمایشه‌های پل کلودل را می‌توان دید. یکی از ثأثیرگذارترین و به یادمانی‌ترین اثر او در حوزهٔ نمایش، کتابی است تحت عنوان تئاتر و دین که دو مقالهٔ مفصل آن از گابریل مارسل متفکر فرانسوی است که به فارسی برگردانده و در پایان نیز خود مقاله‌ای به نام هنر دینی بر آن افزود؛ مقاله‌ای شگرف و راهگشا که به رغم کوتاه بودنش، نشان‌دهندهٔ درک درست او از مقوله‌ٔ هنر و دین و چندوچون آمیزش این دو است. در عرصهٔ نمایش بهترین آن، کتاب آنتونن آرتو، شاعر دیده و صحنهٔ تئاتر است. او تنها کسی بود که شیفته‌وار همهٔ همتش را صرف شناساندن آرتو به جامعهٔ ایران کرد. تئاتر از نظر ستاری، خلاقیت زیبایی‌شناختی هدفمندی برای تصور فضای خودجوشی و آزادی‌ بود و شاید به همین دلیل بخش زیادی از تألیفات و ترجمه‌های ایشان، به تئاتر اختصاص یافت.
جلال ستاری در تمام نوشته‌هایش تلاش کرد نحوهٔ عملکرد نظام ذهنی اسطوره‌اندیش را نشان دهد تا بتواند زمینه‌ها و نشانه‌های تعدّی این نظام به حریم عقل و پیامدهای آن را برای جامعه آشکار کند. مطالعهٔ فرهنگ ایران زمین بدون رجوع به کارهای بزرگانی مانند ستاری ناممکن است، از این‌رو می‌توان گفت نه تنها آثار این استاد نمودی از فرهنگ ایران زمین است، بلکه خودشان به مثابه یک الگو و شخصیت فرهنگی، بخشی از این سنت فرهنگی و میراث معنوی فرهنگ ایران زمین هستند.

جلال ستاری در جوانی

جلال و لاله

از راست کیکاووس جهانداری، ایرج افشار، جلال ستاری، حبیب یغمایی، ؟، ضیاءالدین سجادی، محمدابراهیم باستانی پاریزی، ؟، کاوه دهگان (خرم آباد بالای قلعه فلک‌ الافلاک)

از میان یادها

نام میرجلال‌الدین

« فرزند اول خانواده بودم. برای خانواده‌ها مهم بود که بچهٔ اول خانواده پسر باشد. قبل از اینکه من به دنیا بیایم گویی مادرم بیمار شده بود از این‌رو مرا وقف آستانه اشرفیه سیدجلال‌الدین اشرف می‌کنند، مادرم از بیماری رهایی پیدا می‌کند و بدین خاطر نامم میر‌جلال‌الدین می‌شود و من ۸ ماهه متولد شدم. »

خانه بزرگ

« کودکی‌ام در خانه‌ای بزرگ در رشت گذشت. در جمع اعضای خانوادهٔ مادرم که مهربان بودند و دوستم داشتند. این محیط سرشار از محبت به من احساس خوش‌بینی و اعتماد به‌نفسی بخشید که بعدها به کمکم‌ آمد. در میان آنها، رضا پدرِ مادرم سیمای برحسته‌ای دارد، چون‌که شبانه‌روز کتاب می‌خواند و از خوانده‌هایش برای من نقل می‌کرد. در سنین بالاتر من مسؤل کتاب خریدن برای پدربزرگم شده بودم و یکی دوبار کتاب‌هایی که برای خودم جمع‌آوری کرده بودم را به او دادم. »

دوران شاد کودکی

« ۵ یا ۶ سالم بود. خوب یادم است که ماه رمضان بود مرا از طبقهٔ بالای خانه که در آن‌جا می‌خوابیدم آوردند به اتاقی که همه در آن جمع بودند و لبخند می‌زدند. مادرم به من می‌گفت چون تو می‌خواستی بیدارت کردم و برای اینکه به تو خوش بگذرد برایت کشمش پلو پختم. من هنوز شیرینی آن غذا و لبخند دلنشین آن آدم‌ها را به یاد دارم. »

آقا آصف

« به سبب شاگرد اول شدنم در امتحانات سال ششم دبستان رشت آقای آصف مدیر دبستان کتاب منتخب شاهنامه و ادارهٔ فرهنگ شهرستان رشت نیز کتاب آئین نگارش (حسین سمیعی) را به عنوان جایزه به من دادند. آقاآصف و ناظم مدرسه به نام رحیمی‌نژاد حق بزرگی به گردن من دارند و مرا به درس و مشق دوچندان دلبسته کردند. »

عشق دیرینه‌ به تئاتر

« ستاری از همان ابتدای نوجوانی به تئاتر علاقه داشتم و در هنرستان هم درس هنرپیشگی ‌خوانده بودم. وقتی هم وارد سوئیس شدم و در جمع هم‌دوره‌هایم مثل داوود رشیدی قرار گرفتم هر کاری کردم تا بتوانم ارتباط خود را با تئاتر نزدیک‌تر کنم، حتّی برای داوود رشیدی هم بازی کردم اما سرنوشت مرا به سمت دیگری ‌برد. »

آشنایی با جمال زاده

« محمدعلی جمال‌زاده سال‌ها پیش از اینکه من به سوئیس بروم، آنجا زندگی می‌کرد. به سوئیس رفتم، می‌دانستم آنجا مقیم است؛ اما نمی‌دیدمش. خانه‌ام جایی نزدیک یک قهوه‌خانه بود. یکی چند کوچه پایین‌تر از خانه‌ام همان قهوه‌خانه بود. می‌دیدم گاه جمال‌زاده به آنجا می‌آمد. آشنایی من با ایشان از اینجا آغاز شد؛ چاپ جدیدی از «یکی بود، یکی نبود» با مقدمه مبسوطی به قلم محمدعلی جمال‌زاده از ایران برایم رسیده بود. او در مقدمه نوشته بود لزومی ندارد به دنبال مکتب‌های غربی برویم. ما ایرانی‌ها سوررئالیسم، رمانتیسم و رئالیسم داریم. پیش خودم فکر کردم ما از کجا در کدام آثار سوررئالیسم داریم که من خبر ندارم؟ نامه‌ای به وی نوشتم. خواستم مرا راهنمایی کند که از کجا می‌توان این‌ سبک‌ها و ژانر‌های ادبی را در آثار ایرانی بازیافت و خواند، جواب مرا به تفصیل داد. هشت ـ نه صفحه بود، قانع نشدم نامه‌ای دیگر نوشتم. بله، آشنایی ما از این نامه‌نگاری آغاز شد. مرا به خانه‌اش دعوت کرد. بعد هم تعدادی از دانشجو‌ها را جمع کرد و نشست‌هایی را برگزار می‌کرد. مرا به‌عنوان دبیر نشست‌ها انتخاب کرد.. »

علاقه‌مندی به اسطوره

« علاقه‌مندی‌ام به اسطوره‌ از دوران دانشجویی شروع شد. خب خیلی چیز‌ها در باب تاریخ، فرهنگ و قصه‌ها خوانده بودم. پی‌بردم به این‌كه اسطوره اولین جوانهٔ تمدنی بشر است. اسطوره‌ها غالباً مربوط به خلقت بشرهستند. اولین اسطوره‌ها به خلقت می‌پردازند؛ امّا هرچقدر سخیف و نازل، اولین بذر تفكر بشری هستند. نخستین‌بار در اسطوره‌ها بشر فكر كرده که چرا جهان پدید آمد است. پیش خودم فکر کردم باید از اسطوره‌ها آغاز کنم. چرا این به ذهنم آمد؛ برای این‌که یکی از استادانم که روان‌شناس بزرگی بود، سر کلاس می‌گفت نمی‌خواستم روان‌شناس شوم، می‌خواستم در باب تکوین معرفت فکر کنم؛ اپیستومولوژی. دیدم اگر بخواهم این کار را بکنم، باید از پوزیتیویسم شروع کنم و بگویم که چطور شیء درست شد و پدید آمد. مفهوم زمان و مکان چیست. از کودکی شروع کردم در باب زمان و کودک تا برسم به این‌که چطور این علمی شده است. »

دوری از سیاست

« در همان سال‌هایی که موفق به ادامه‌ٔ تحصیل در اروپا شده بودم شاهد اوج‌گیری جریان‌های چپ بودیم و من هم زود جذب آن‌ها شدم. بعد از گذشت زمانی كوتاه، از رفتار‌های آن‌ها سرخورده شدم و زود فهمیدم كه نباید درگیر این دست مسائل شوم. آن چیزی كه مرا از توجه به مسائل سیاسی منصرف كرد و باعث شد از چپ‌روی و توده‌ای بازی دست بكشم و درگیر نشوم، رفتن به فستیوال جوانان برلین بود. فستیوال غریبی بود و از تمام دنیا به برلین می‌آمدند. آن‌چه مرا به تعجب واداشت، برخورد توده‌یی‌های ایرانی با هم بود. جز یک نوع حالت بی‌اعتنایی و تحقیر‌آمیز درباره‌ٔ كسانی كه عقیده‌ٔ دیگری داشتند، در آن‌ها ندیدم. ما از فرنگ به جمع آن‌ها رفتیم، گمان می‌بردند ما در ناز و نعمت زندگی می‌كنیم و نسبت به درد مردم بی‌اعتنا هستیم. خُب بله در سوییس بودم، امكانات رفاهی خوبی بود؛ امّا از یاد نبرید بالأخره زندگی خوابگاهی ـ دانشجویی بود كه اصلاً خوشایند نبود. »

فستیوال جوانان برلین

« سال ۱۹۵۱ بزرگ‌ترین فیستیوال در حیات استالین در برلین با گروهی از ایرانی‌های مقیم فرانسه و سوییس یک دسته تشکیل دادیم و از ژنو با قطار به طرف برلین حرکت کردیم. برای رفتن به آنجا باید از اتریش می‌گذشتیم که یک قسمتی از آن در دست آمریکایی‌ها و قسمت دیگرش در دست روس‌ها بود. وقتی وارد آنجا شدیم ما را نگه داشتند حدود ۵۰ نفری بودیم به مدت یک شبانه‌روز در یک کوپه حبس شدیم به گونه‌ای که در تمام مدت سرپا و چسبیده به هم به سر بردیم. در چنین شرایطی ناگهان کوپه حرکت کرد و ما صدای تیراندازی شنیدیم. بعداً دانستیم که گویا سوزن‌بان یا رانندهٔ قطار دست‌چپی بوده و به این ترتیب می‌خواسته دین خود را ادا کند. به هرحال از این ماجرا جان سالم به در بردیم. »

ژان پیاژه و مسیر علمی‌اش

« این مرد بزرگوار بارها سر کلاس می‌گفت که نمی‌خواسته است روانشناسی کار کند، بلکه می‌خواسته راجع به معرفت‌شناسی (اپستومولوژی) بنویسد که البته در سه جلد آن را نوشت؛ می‌گفت به خودم گفتم نمی‌شود معرفت‌شناسی را از بزرگسالی شروع کرد، بلکه باید ببینیم که مفاهیم عقلانی چگونه از کودکی نضج می‌گیرد مثل علیت، حرکت، زمان و مکان و ... این بود که به خودم گفتم باید روانشناسی آموخت و به این ترتیب ۳۰ سال روانشناسی آموخت، این نکته با اطلاع کمم به ذهنم رسید که حالا که این طور است، شاید بهتر باشد که در مقولهٔ فرهنگ هم باید رفت و بنمایه‌های فرهنگ را پیدا کرد. به این ترتیب کم‌کم در ذهنم این معنی نشست که شاید بتوان برای قصه و اسطوره هم چنین نقشی قایل شد و اینچنین مسیرم عوض شد .
»

کابوکی‌ها

« سفری پرخاطره به ژاپن داشتم. در همین سفر بود که برای اولین‌بار تئاتر سنتی ژاپنی‌ها یعنی همان «کابوکی» را دیدم که بسیار باشکوه بود. نمایش به مدت شش ساعت در سالن عظیمی اجرا می‌شد. آنجا پر از تماشاگرانی که از پیر و جوان کنار هم نشسته بودند. بازی در حد کمال ظرافت‌ و هنرمندی بود و نقش زنان در نمایش کابوکی را مردان، با چنان مهارتی ایفا می‌کردند که تشخیص جنسیت واقعی آنها کار بسیار دشواری بود. آن‌طور که من فهمیدم همهٔ هنرمندان آن نمایش، بازماندگان نخستین بازیگران کابوکی بودند که گویا چندین قرن پیش در ژاپن بنیان گرفته بود و نسل به نسل تا به امروز رسیده بود. »

جلال ستاری و ناصر فکوهی

جلال ستاری و ابوالقاسم اسماعیل‌پور

ارزیابی مقالات سمینار جشنواره آیینی و سنتی در دیدار با جلال ستاری سال ۱۳۹۸

با دکتر جلال ستاری و دکتر احسان نراقی ۱۳۸۲

زندگی و تراث

پدرم در ۱۲۸۰ در محلهٔ خانی‌آباد تهران زاده شد. نیاکانش معماران بنام قمی: حاج نعمت‌الله و حاج استاد حسن و کربلایی استاد حسین بودند و پدرش عباسقلی پسر کربلایی حسین معمار بود. در مدرسهٔ «سن‌لویی» تا پایهٔ شش درس خواند. در سال ۱۳۱۰ در ادارهٔ مالیهٔ رشت استخدام شد و پس از چندی رئیس دایرهٔ مالیات غیرمستقیم و روسومات شهرستان رشت و بعدها کفیل دارای گیلان و در سال ۱۳۲۴ رئیس دارایی بندر انزلی شد و پس از انتقال به تهران به عضویت ادارهٔ تمرکز حساب‌های وزارت دارایی درآمد. مادرم متولد ۱۲۸۹ زنی روستایی و پدرش تاجری ورشکسته بود.
دورهٔ ابتدایی در مدرسهٔ عنصری رشت سال ۱۳۲۳ تحصیلاتم تمام شد و پس از اتمام دورهٔ ابتدایی،‌ یک سال در رشت و یک سال در بندرانزلی و چهار سال در دارالفنون درس خواندم. در سال ۱۳۲۴ در «دبیرستان شاپور» رشت به پاس شاگرد اول شدنم از پرداخت شهریه معاف شدم. چهار سال هم در «دارالفنون» درس خواند. در کنکور فراخوان اعزام محصل در زمان نخست‌وزیری رزم‌آرا به اروپا شرکت کرد با اولین دورهٔ بعد از رضاشاه در سال ۱۳۲۹ به سوییس رفت. جزو محصلین اعزامی بود كه برای رشتهٔ «تعلیم و تربیت» اعزام شدند. چون دیپلم ادبی داشت باید به سراغ روان‌شناسی می‌رفت. از سال ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۳ آن‌جا بود که ۱۳ سال طول كشید. در رشتهٔ روانشناسی (پسیکولوژی) درس خواند و ژان پیاژه یکی از استادان او بود. او دغدغه‌ای فراتر از روانشناسی فردی داشت و تمرکز خود را بر روانشناسی جمعی و شناخت تأثیر مثبت یا منفی کهن الگوها و اسطوره‌ها و افسانه‌ها در ناخودآگاه جمعی معطوف کرد.
در طول دوران اقامت خود در سوئیس سفرهای فراوانی به نقاط مختلف اروپا کرد و به صورت داوطلبانه در کلاس‌های آموزشی متعددی شرکت جست؛ امری که بر دامنهٔ دانش او افزود و موجب ارتقا بینش او در زمینه‌های مختلفی که بعدها در آنها به فعالیت پرداخت گردید. اولین ازدواجش در سال ۱۳۴۳ بود که چندسالی بیشتر دوام نیاورد و در سال ۱۳۴۷ ازهم جداشدند و پس از ده سال در خرداد ۱۳۶۳ با خانم تقیان ازدواج کرد. دوران اقامت نسبتا طولانی مدت او در سوئیس هرگز موجب دلبستگی به این کشور و فرهنگ یا مردم آن نشد. به همین دلیل او پس از پایان تحصیلاتش به کشور خود بازگشت و تا پایان عمر در ایران زندگی کرد.

شخصیت و اندیشه

موسیقی

پدرم در جوانسالی معلمی به نام شوقی داشت او «نت سیاق» را جلوی من می‌گذاشت و می‌گفت ساز بزن و دانستم چون این روش مبتنی بر حافظه یعنی سمبلیک و تمثیلی است نمی‌توانستم آن را بخوانم آن را رها کردم و پدرم مرا به نزد آقای یروان برد او به من سازنوازی را با نت‌خوانی یادم داد.

رمان

در دورهٔ دبیرستان دوستی داشتم که پدرش اسماعیل‌‌خان جنگلی نام داشت. او برای من از میرزا کوچک‌خان می‌گفت و از نهضت جنگل. من شیفتهٔ آن بودم و حرف‌هایش را با ولع گوش می‌دادم در حقیت این خانواده بودند که مرا رمان‌خوان کردند. دختر این خانواده به من گفت: رمان بخوان اگر رمان نخوانی نمی‌فهمی زندگی و آدم‌ها جند لایه دارند.

نقاشی

در سن ۱۷ سالگی نقاشی‌هایی با آبرنگ انجام می‌دادم آن را رها کردم از آن دوران فقط پنج‌تا از نقاشی‌ها باقی مانده‌اند. منب‌ت‌کاری هم انجام می‌دادم چون در انزلی چوب‌هایی که در دریا شناور می‌شد مدت‌ها در دریا می‌ماند و پوک می‌شد و بسیار راحت با کارد تراشیده می‌شد. برای این کارها معلمی‌نداشتم.

فرزند

من و لاله با هم تصمیم گرفتیم بچه‌ نداشته باشیم تا بتوانیم کار دلخواه‌مان را انجام دهیم و زندگی‌مان خیلی مرفه نبود که بتوانیم از عهدهٔ خرج زندگی خودمان و فرزند و تحصیلاتش برآییم.

پایان‌نامه

در مقطع دکتری پیاژه موضوعی به من پیشنهاد داد در باب ادارک بصری که در آن هنگام مشغلهٔ ذهنی‌اش بود. من حدود یک‌سال در این موضوع کار کردم و به ستوه آمدم. در این اثنا محمدعلی جمال‌زاده ازم خواست با دوستش بازیل نیکتین مستشرق معروف روسی تماس بگیرم، شاید سرپرستی تحقیقی در باب روان‌شناسی اجتماعی را بپذیرد ولی نیکتین مرا به خود محمدعلی جمال‌زاده حواله داد.

فعالیت‌های فرهنگی

Y بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۱ و تدریس زبان فرانسه در دانشکدهٔ دامپزشکی دانشگاه تهران
Y استخدام سازمان برنامه در سال ۱۳۴۱؛ در آن زمان، این سازمان مشغول تدوین برنامه‌ای پنج ساله برای فرهنگ ایران بود که به عنوان کارشناس در قسمت امور تربیتی استخدام شد
Y از سال ۱۳۴۳ مشغول به فعالیت در سمت معاونت در بخش فرهنگ و هنر و جهانگردی سازمان برنامه شد و سپس در مقام کارشناس
Y عضویت در بخش علمى بنیاد فرح پهلوى
Y سال ۱۳۴۶ تدریس زبان فرانسه در هنرکدهٔ هنرهای تزئینی به مدت دوسال
Y در سال ۱/ ۴/ ۱۳۵۰، به وزارت فرهنگ و هنر منتقل شد و در آنجا مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی بود. بعد کارشناس مدیریت فرهنگ و جهانگردی و بعد به امضای مدیر سازمان برنامه، خدادا رمانفرمائیان به وزارت فرهنگ و هنر منتقل شد
Y سال ۲/ ۵/ ۱۳۵۳ مشاور فرهنگ و هنر مهرداد پهلبد که وزیر فرهنگ شد
Y تدریس درسی با عنوان کارگزاری فرهنگی در سال ۱۳۵۶ در دانشگاه فارابی
Y سال ۱۳۵۸ پس از ۱۷ سال و ۱۰ ماه و ۸ روز خدمت به دلیل پاکسازی و ایجاد محیط مساعد برای رشد نهاد انقلاب اسلامی اخراج شد. با تنزل از گروه از پایهٔ ۱۱ به گروه پایهٔ ۵ (و بعدا ۹) که حسن حبیبی وزیر فرهنگ و هنر آن را امضا کرد
Y دورهٔ ریاست جمهوری خاتمی: عضو شورای تئاتر
Y تدریس نشانه‌شناسی در دانشگاه تهران

عتیق رحیمی، دکتر جلال ستاری، محمود شکراللهی

طرح از هادی حیدری، صفحه اول روزنامه سازندگی

دیدگاه‌های فرهنگی

اسطوره‌های بومی و ملی

ستاری معتقد بود که نگاه ما به پیشینهٔ فرهنگی و هنری ایران نباید نگاهی مشابه با نگاه بازدیدکنندگان یک موزه باشد؛ بلکه باید فرهنگ و هنر و اسطوره‌های بومی و ملی را به شکل عنصری پویا مشاهده کرد و برای نوسازی و به‌روزرسانی آن تلاش نمود. در واقع او دوست نداشت که ما اساطیر و قصه‌های کهن خود را پشت ویترین موزه‌ها قرار دهیم و تنها به آنها ببالیم و آنها را در قالب پدیده‌های منسوخ و به تاریخ پیوسته بنگریم. علاقه اصلی او این بود که اهالی فرهنگ و هنر راهی برای ورود این قصه‌های قدیمی و شخصیت‌هایشان به قصه‌ها و آثار داستانی جدید بیابند و آنها را نوسازی و به‌روزرسانی نمایند. او هنگام ورق‌زدن داستان‌های جدید همواره به دنبال کشف ردپایی از حضور اساطیر قدیمی با ظاهر نوین می‌گشت و برای یافتن شخصیت‌های داستانی شاخصی که بتوان آنها را اساطیر جدید و نوظهور ایرانی نامید کنجکاو بود.

فرهنگ ایرانی

در نگاه او فرهنگ ایرانی به سوی آفرینشی خواهد رفت که ما نمی‌دانیم، چیست، یعنی فرهنگ ایرانی در حال رکود نیست، در حال جهش به سوی آینده است که از بابت آفرینش درخشان خواهد بود و به هیچ وجه به عقب برنمی‌گردد، به کهنه‌پرستی اعتقاد ندارد، خیلی به حرف‌های دیگران هم ایمان ندارد، به سوی خلاقیتی می‌رود که هنوز خیلی نمایان نیست، ولی در بسیاری موارد یک جرقه‌هایی از آن می‌بینید، آیندهٔ فرهنگی ایران را اگر بخواهیم خلاقیت ادبی تعریف کنیم، درخشان می‌بینم.

هنر دینی

«با دلی که به غفلت خفته است و نمی‌لرزد و جانی افسرده که آتش نمی‌گیرد، نمی‌توان تنها با ردیف کردن کلمات مطنطن و انشانویسی‌های تکلف‌آمیز و عبارت‌پردازی‌های باسمه‌ای اثری دینی آفرید که بی‌مایه فطیر است. زیبایی‌دوستی و عشق به کائنات، لازمهٔ آفرینش هنر دینی است. نمی‌توان با حقارت طبع و دیده‌ای که زیبایی را نمی‌بیند و دلی که بر مخلوق خدا شفقت ندارد و از رشک و ریمنی در حق خلق لبریز است، زیبایی را دریافت و تجلی قداست را باز شناخت. ز آب خُرد، ماهی خُرد خیزد. کور، کور را می‌جوید و آب، گودال را. بنابراین هنر دینی، الزاما هنری محزون و فقیر نیست بلکه برعکس باید مظهر جلال و شکوهی باشد که اقتضای مقوله «فراواقعی» است. اما این شکوه و جلال و جمال بیش از آن‌که ظاهری باشد، باطنی است و باید از درون بترواد نه آن‌که چون پیرایه‌ای بر موضوع و مضمون بسته شود و چنین درک و دریافتی را از هنر که گونه‌ای نهان‌جویی و نهان‌بینی است، جز به دست‌گذاری عشق، چگونه ممکن است حاصل آید؟.

شبی با جلال ۱۳۹۳

یادمان و بزرگداشت‌ها

سال ۱۳۸۴ مجله بخارا در همان سال، جشن‌نامه‌ای را برای او منتشر کرد و ۱۰ سال بعد، در ۱۳۹۴، ناصر فکوهی پژوهشگر و استاد دانشگاه، کتاب گفت‌وگو با جلال ستاری را منتشر کرد. و نیز در هشتم آذر سال ۱۳۹۳، معاونت پژوهش و آموزش خانه هنرمندان ایران، مراسم بزرگداشت و نکوداشتی در تالار جلیل شهناز خانه هنرمندان به پاس خدمات او برگزار کرد.

از نگاه دیگران

عباس مخبر
ستاری در کنار استاد بهار به نسل اول اسطوره‌شناسان ایرانی تعلق دارد. او در شمار آن گروه از اسطوره‌شناسان بود که اسطوره‌ها را صرفاً پدیده‌ای متعلق به گذشته نمی‌دانست، و درباره‌ٔ اسطوره‌های نوین غرب، اسطوره‌های بورژوازی، اسطوره‌های فکری در ایران معاصر می‌نوشت. ستاری ادبیات، تئاتر و موسیقی را خوب می‌شناخت و پژوهش‌های او در اسطوره‌شناسی بر دانشی وسیع او در این حوزه‌ استوار است.
ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق
بسیار از او آموختم و از محضر پرفیض او بهره‌ها گرفتم. یک زمستان کامل با فروغ هفته‌ای دو شب به شهرکی در کرج پیش او می‌رفتیم خاطراتی پربار از او داریم و حاصل آن شد آخرین کتاب او اسطوره و نماد در ادبیات و هنر. کاری که جوانان ما با تخت جمشید و دیگر اماکن تاریخی می‌کنند این است که در ویترین بگذارند و آن را تقدیس کنند، ستاری این کار را عبث می‌دانست و معتقد بود باید از سنت درس بگیریم و تحلیل امروزی کنیم. این دیدگاه او بسیار جای کار دارد، من اسم دیدگاه او را «اسطوره‌شناسی ایرانی» می‌گذارم.
احمد جلالی فراهانی
جهان بیرونی جلال ستاری اسطوره است. او سال‌های عمرش را صرف اسطوره کرد. او بیش از هرچیز یک دایرةالمعارف زنده بود.
رضا براهنی
«من و جلال ستاری پلی هستیم میان شرق و غرب».
جبار رحمانی
جلال ستاری در تمام نوشته‌هایش تلاش کرد نحوهٔ عملکرد نظام ذهنی اسطوره‌اندیش را نشان دهد تا بتواند زمینه‌ها و نشانه‌های تعدی این نظام به حریم عقل و پیامدهای آن برای جامعه آشکار کند.
ناصر فکوهی
ردّپای شخصیت فردی (روان‌شناسانه) و اجتماعی (جامعه‌شناسانه) را در کارهایش می‌توانیم ببینیم. هرگز به یاد ندارم که حتّی در یکی از جلسات بزرگداشت خودش شرکت کرده باشد. وقتی از او می‌پرسیدن چرا؟ همیشه می‌گفت: «واقعاً خجالت‌ می‌کشم که آن بالا بایستم و یک عده برایم هورا بکشند! نه آقا، این کار من نیست، اصلاً مگر می‌شود؟!».
فرهاد مهندس‌پور
هیچگاه یادم نمی‌رود واکنشی که ایشان بر کار پژوهشی ساده‌ای که انجام داده بودم، واقعاً حیرت‌انگیز بود تشویق ایشان بر من تاثیر گذاشت. این منشش دربرخورد با جوان‌ها بود. در عین حال متانت در کلاس، تازگی مباحث، زنده بودن مباحث و گفت‌و‌گوها درنظر گرفتن سطح دانش ما، باعث شده بود کلاس درس ایشان برای همهٔ ما بسیار جذاب باشد؟!».
علی دهباشی
زمینهٔ مطالعات و پژوهش‌ها کار ایشان در نوع خود بدیع بود. او از اولین نویسندگانی بود که با اتکا به دانش و دستاوردهای شناخت نقد ادبی، فرهنگی و هنری دنیای غرب به تحلیل آنها پرداخت؟!».
محمد میرشکرایی
نمی‌دانم استاد را چطور بنامم؛ اسطوره‌شناس، مردم‌شناس، مترجم و یا چندین عنوان دیگر. او بیش از هر محققی دل به کار هزارویک‌ شب داده و بیش از همه نقش زن آن، یعنی شهرزاد را بسیار ارج می‌نهاد. او شهرزاد را نمایش چیرگی عشق و ایمان بر نفرت می‌داند و شخصیت و هوشمندی شهرزاد را دلیل اصلی کشش او به هزارویک‌ شب عنوان می‌کند. ستاری همیشه می‌گفت: «رسالت تئاتر، القای اندیشه و بیدارکردن ذهن است؟!».
نعمت‌الله فاضلی
استاد نه فقط مترجم و یا نویسنده، بلکه از کنشگران بزرگ فرهنگ در تاریخ معاصر ایران بود. و چون میزان ترجمه‌ها و تألیفات استاد زیاد است، نقش کنشگری ایشان بسیار کمتر دیده شد. اولین گزارش یا متنی که ما درباب سیاستگذاری فرهنگی داریم، تألیف ستاری است و بعدها او گزارشات متعددی منتشر کرد. او سهمی مانند آندره مالرو در زمان ژنرال دوگل در فرانسه در ایران داشت آن هم به دلیل اینکه جایگاه خاصی برای تئوری‌پردازی در حوزهٔ فرهنگ درنظر می‌گرفت.
پوپک عظیم‌پور
اصیل‌ترین منابع نمایشی، به ایشان اختصاص دارد. اصلاً نمی‌توان بدون نام ایشان، وارد بسیاری از مقولات شد. در زمانی که ما شاید دچار غفلت‌زدگی و یا در هیجان غرب‌زدگی در مقابل «ایسم»‌های متعدد غربی میخکوب شده بودیم، استاد جلال پژوهش در باب قصه اصحاب کهف، قصه یونس و ماهی، شیخ صنعان و دختر ترسا، قصه سلیمان و بلقیس گفتگوی شهرزاد و شهریار و ... انجام می‌دهند و بار سنگین مطالعات بین‌رشته‌ای را که می‌بایست اهالی آن رشته‌ها در زمینه‌های متعدد اسطوره‌شناسی، تئاتر و ادبیات به دوش می‌کشیدند، یک تنه به دوش کشیدند؟!».
محمدحسین ناصربخت
در شناساندن بسیاری از شاخه‌های دانش و علوم جدید و اندیش‌های اسطوره‌شناسان و به ویژه در عرصهٔ نمایش، کاری عظیم را به ثمر رساند و در این عرصه‌ها پیشتاز بود به طوری‌که موجب آشنایی ایرانیان با این حوزه‌ها شدند. ماندگارترین و تأثیرگذارترین اثر ستاری در این عرصه‌ها، ترجمهٔ کتاب جامعه‌شناسی تئاتر اثر ژان دووینیو است که راهنمای بسیاری از پایان‌نامه‌ها و چراغ راه اساتید و دانشجویان بود؟!».

کیمیاگری تئاتر

به گمان وی تئاتر به مثابه کیمیاگری است که پیش از هرچیز به کارگردان امکان می‌دهد تا واقعیت بازیگران و فضای صحنه را به وهم و پندار تغییر دهد. تئاتر چون رمان ماشینی جهان‌آفرین است یا به گفته‌ای دیگر وسیله گریز. و به همین سبب بود که او با بهره‌گیری از دانش وسیع و نگاه نقادانه خود تألیفاتی را نیز در این باب نوشت. به نقل خودش این تئاتر عبدالحسین نوشین بود که با تئاتر کاری کرد که احزاب می‌کرد. از نگاه او رمان را در خلوت و تنهایی می‌خوانیم اما در تئاتر با موجودات زنده سروکار داریم.

دمکراسی و تئاتر

دمکراسی را معادل با تسامح و تساهل نمی‌دانم، برای اینکه تسامح و تساهل همیشه برای گفت‌وگو نیست. وقتی که امپراطوری هخامنشی هست، امپراطوری رم هست، آن‌ها دربارهٔ اقوام امپراطوری‌شان، تسامح دارند ولی اهل گفت‌وگو نیستند. امپراطوری برای اینکه امپراطوری خودش را حفظ کند. در قبال دین اقوام مختلف، تسامح نشان می‌دهد. یعنی می‌گوید هرکاری که می‌خواهید بکنید ولی ابداً سزار اهل گفت‌وگو نیست، اسکندر با وجود اینکه از پیش‌قراولان منشور برادری میان ملت‌هاست اهل گفت‌وگو نیست. بنابراین تسامح می‌شود جزئی از دمکراسی، ولی اگر نباشد، اصلاً دمکراسی پا نمی‌گیرد. ولی دمکراسی فراتر از این می‌رود، آرمان این است که به یک جایی باید با هم برسیم که همان هدفی است که من فکر می‌کنم اگر نباشد. گفت‌وگو بی‌معناست. گفت‌وگو در نهایت این است که به یک همدلی برسیم. چیزی که بیش از هر چیز دیگر می‌تواند وارد عرصهٔ گفت‌وگوی فرهنگ‌ها شود تئاتر است. در تئاتر شما همه قشر آدمی را می‌توانید ببینید؟!».

نظر تئاتریان

داوود فتحعلی‌ بیگی
ستاری یکی از کم‌نظیرترین افراد متفکری بود که من در این عمر هفتاد ساله دیدم و شناختم و افتخار آشنایی و نزدیکی با او را داشتم. به شکلی اعجاب‌آور از مطالعه و تحقیق و پژوهش خسته نمی‌شد. نکته‌ای که می‌توانم به آن اشاره کنم، شکل روش‌شناسی و تحقیق و پژوهش او بود. در هر پژوهشی از ارجاعی به ارجاعی دیگر می‌رفت و چنین کار بزرگی واقعاً از توان و عهده هر پژوهشگری ساخته نیست.
محمدرضا خاکی
یکی از ویژگی‌های خاص ایشان سبک نوشتاری‌اش بود. البته این مسئله تنها دربارهٔ آثار تالیفی‌اش نبود، حتّی در ترجمه‌های خود هم نثر ویژه‌ای داشت. آن‌چنان‌که کافی بود یکی از آثارش را بخوانیم تا متوجه شویم یکی از نوشته‌ها یا ترجمه‌های ستاری پیش روی‌مان قرارگرفته است. بخشی از این نثر فاضلانه و فاخر نشأت گرفته از احاطه‌ای بود که به ادبیات کلاسیک ایران داشت. امّا نکته دیگر دربارهٔ فعالیت‌های ستاری به نگاه جامعه‌شناسانه‌ او که به تئاتر داشت بازمی‌گردد. او با مهارت بسیاری به سراغ انتخاب واژه‌های معادل در ترجمه و حتّی خلق آن‌ها می‌رفت؛ آن‌چنان‌که گاهی به واژگانی در نوشتار او برمی‌خوریم که خاص خودش و منحصر به‌فرد هستند.
هادی مرزبان
به قول معروف در سایه بود یعنی به دنبال مطرح شدن نبود. او یکی از پایه گذاران تدریس و آموزش به هنرجویان شهرستانی بود و توانست از این طریق تئاتر شهرستان را به تبلور برساند. به همین دلیل همیشه در حال خواندن و نوشتن بود و به دیدن تئاترهای بسیاری می‌رفت در حقیقت به نوعی همراه اهالی تئاتر بود. در هر حوزه‌ای اطلاعات کافی و جامعی داشت. از نوشتن و مطبوعات گرفته تا حوزه تجسمی.
قطب‌الدین صادقی
من سال‌ها با ایشان روابط خانوادگی داشتم و ایشان را از نزدیک می‌شناختم؛ ستاری خوش سخن بود و کتاب زیاد خوانده بود. این پژوهشگر و محقق علاوه برپختگی کامل به زبان فارسی، تسلط بسیاری به زبان‌های مختلف داشت و مجموعه‌ای از بهترین کتاب‌ها ترجمه کرد. همت و تلاشی که موجب غنی‌شدن کتابخانهٔ فرهنگی ایران شد و براین اساس خدمت بزرگی برای فرهنگ و ادبیات ایران انجام داد.

موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران

هوشنگ گلشیری
او روایت‌های قدیمی را گرفت و به آنها جامه‌ای نو پوشاند و خیلی هم استادانه این کار را کرد؛ اما متأسفانه در داستان‌های او خیلی چیزها گنگ و مبهم می‌ماند و من آن خط اصلی را در داستان‌هایش پیدا نمی‌کنم. ممکن است نقص خود من باشد. وقتی رمان می‌خوانم دنبال این هستم که نویسنده چه می‌خواهد بگوید و حرفش چیست. در مورد گلشیری خب زیبایی نثرش را و این را که نویسنده توانایی است درک می‌کنم، امّا متوجه نمی‌شوم چه می‌خواهد بگوید. درحالی‌که مثلاً پروست را که می‌خوانم می‌فهمم دقیقا چه می‌خواهد بگوید.
محمود دولت‌آبادی
او نویسنده‌ای است که واقعاً جامعه امروز ایران را در کارهایش منعکس کرده و رمان همین‌طور باید باشد. گذشته از این دولت‌آبادی نفس رمان‌نویسی دارد و واقعا کار می‌کند. امّا خب متأسفانه رمان هنوز در اینجا و در جامعه امروز ما درست جا نیفتاده است.
ابوالحسن نجفی
من نمی‌توانم از میان انبوه کارهای درخشان این انسان شریف کاری را به‌عنوان نمونه اسم بیاورم. فقط می‌توانم بگویم همهٔ کارهای این بزرگوار قابل‌تحسین و احترام است؛ چرا که کوهی از تلاش، کوشش و دقت پشت سر آنهاست. مقالاتی را هم که دربارهٔ ادبیات و ترجمه در مجله‌ها چاپ می‌کرد، بسیار مهم بود که به‌شخصه بسیار از آنها آموختم و بی‌هیچ اغراقی می‌توانم بگویم برای هرکسی که در حوزهٔ ترجمه کار می‌کرد، یا می‌خواست کار کند، این مقالات بسیار راهگشا و آموزنده بود.
رضا براهنی
به نظر من در نقد استادتر است تا در رمان. نقدهایش خیلی پخته است و در آنها خیلی درست و بجا به منتقدان بزرگ غرب ارجاع می‌دهد و از نظریات آنها در نقد استفاده می‌کند.
محمدعلی سپانلو
آقای سپانلو جدا از اشعار زیبای بسیار پخته‌ای که دارد در زمینه نقد ادبی هم کارهای ارزنده‌ای دارد. خوبی سپانلو این بود که هم ادبیات کهن فارسی را خوب می‌شناخت و هم به جز شعر، به داستان‌نویسی معاصر توجه داشت. دربارهٔ ادبیات دورهٔ مشروطیت هم کارهای گران‌قدری انجام داد. سپانلو آدمی چندوجهی بود. چند فیلم هم بازی کرد. نثرش هم نثر خوب و پخته‌ای بود.
رضا قاسمی
بین نویسندگانی که در ایران نیستند، رضا قاسمی بهتر از بقیه توانسته وضعیت خود را به‌عنوان یک مهاجر در رمان همنوایی شبانه ارکستر چوبها روایت کند. در آن رمان به خوبی به وضعیت یک مهاجر پرداخته است.

اندیشه‌های فرهنگی

هویت ملی

فرهنگ ملی نیاز به یک فرایند ساختن دارد. این فرایند با یک برنامهٔ از پیش تعیین شدهٔ سیستماتیک هم لزوماً انجام نمی‌شود. هرگاه انجمن‌های مردمی و غیردولتی به مفهوم واقعی شکل بگیرد و حمایت دولتی نه، بلکه عنایت دولتی هم برای رفع کمبودها وجود داشته باشد، انجمن‌ها می‌توانند افراد زبده را دور هم جمع کنند. اگر این اتفاق نیفتد، ما در همان سطحی که هستیم، خواهیم ماند.

«روشنفکر»
می‌‏گوییم وظیفهٔ روشن‏فکر چون و چرا کردن در همه چیز است، پس تفکر آزاد دارد و آزادانه می‌‏اندیشد؛ یعنی تابع ایدئولوژی خاصی نیست؛ بنابراین، به جای آنکه بگوییم روشن‏فکر چپ یا روشن‏فکر راست یا روشن‏فکر دینی، بهتر است بگوییم متفکر چپ، متفکر راست یا متفکر دینی؛ زیرا اگر مفهوم روشن‏فکر با چپ یا راست یا دینی بودن بخواهد جمع شود، دچار نوعی تناقض می‏‌گردد. البتّه ممکن است روشن‏فکر گرایش داشته باشد یا نداشته باشد. خیلی از روشن‏فکران هستند که حتّی گرایش چپ و راست هم ندارند امّا به هر حال، یک نفر که معتقد به ایدئولوژی خاصی باشد مبلِّغ ایدئولوژی خاصی خواهد بود. اگر در آغاز، جبهه‌‏گیری مشخصی در یک مسئله باشد که بخواهند به آنجا برسند، این دیگر روشن‏فکری نیست، بلکه از مقولهٔ ایدئولوژی است، آن موقع از روشن‏فکری ایدئولوژی می‏‌ماند.

ادبیات آرمانی

ادبیات باید آرمان‌خواه باشد و «ادبیاتی که آرمان‌خواهی در آن نباشد، چیزی به مردم نمی‌آموزد». البته تلقی او از آرمان این نیست که نویسنده در اثرش بیانیه صادر کند و خیلی رو و آشکار پیامش را فریاد بزند. او می‌گوید: «آرمان‌خواهی باید در اثر هنری مستتر باشد نه اینکه هنرمند آن را به زور و از بیرون به اثر الصاق کند. درواقع آرمان‌خواهی باید به نحوی در یک اثر هنری متجلی شود که مخاطب خودش به تدریج به آن پی ببرد».

شیفتگی غرب به شرق

بعضی‌وقت‌ها این شیفتگی غرب نسبت به شرق، ما را عقب انداخته. مثلاً بعضی شرق‌شناسان اواخر دورهٔ قاجار و اوایل دورهٔ پهلوی طوری از گذشتهٔ ما صحبت می‌کنند که انگار ما عیناً باید همان حرف‌های گذشتگان خودمان را تکرار کنیم. خب چنین نگاهی با پیشرفت جامعه سازگار نیست. برای همین است که می‌گویم نگاه شیفته‌وار بعضی از شرق‌شناسان به شرق ما را عقب انداخته، چون تحت تأثیر این نگاه و تعریف و تمجیدی که آن شرق‌شناسان از فرهنگ گذشتهٔ شرق کرده‌اند، آن‌قدر شیفته گذشتگان خود شده‌ایم که در گذشته درجا زده‌ایم. من کم دیده‌ام شرق‌شناسی را که مثل ادوارد براون بیاید و نقد ادبی گذشته را بکند و درعین‌حال حرف خودش را هم بزند؛ مثلاً برای فرانسوی‌ها تصوف برترین و عالی‌ترین اندیشه بود؛ درحالی‌که این‌طور نیست. تصوف روزگاری زبان انتقادی گشود و از این نظر اهمیت داشت؛ اما اینکه بخواهیم امروزه با شیفتگی مطلق با آن مواجه شویم درست نیست».

غیبت انسان مدرن در رمان‌های معاصر

انسان مدرن است که در رمان‌های معاصر حضور ندارد. این همان حضور پیدا نکردن اسطوره‌های مدرن است در این رمان‌ها. رفتار رمان ایرانی هنوز به یک جریان تبدیل نشده است. اگر می‌خواهید مثلاً از تاریخ مشروطه بنویسید باید داستان خلق کنید و تاریخ نگویید وگرنه احمد کسروی تاریخ را نوشته است که البته این خلاقیت می‌خواهد که کار سختی است.

اندیشه‌های روشنفکرانه سیاسی

دولت ایدئولوژیک

به باور من نمی‌شود با دولت غیرایدئولوژیک طوری رفتار کرد که یا جذبش شد یا فقط در او به چشم خصم نگریست. هیچ دولت غیرایدئولوژیکی نیست که فقط بد باشد و یا فقط خوب خوب. البته ممکن است که اندازهٔ این خوبی و بدی از دولتی به دولت دیگر فرق کند، ولی حتّی در سایه دولت ایدئولوژیک نباید مثلاً به سبب اعمال شدید سانسور دست از کار کشید. بی‌گمان سانسور زیان‌آور است و باید با آن مخالفت کرد ولی این دلیل نمی‌شود که چون سانسور حاکم است پس نمی‌شود و نباید هیچ‌کاری انجام داد.

درخودمانی

ما دیالوگ با غرب نداریم برای اینکه با خود دیالوگ نداریم؛ نمی‏دانیم که چه بگوییم. گرچه مرکز بین‏‌المللی گفت‏وگوی تمدن‏ها داریم، ولی گفت‏وگو نمی‌‏کنیم. نمی‌‏توانیم گفت‏وگو کنیم؛ چون اصولاً دیالوگ را نمی‏شناسیم. ما در واقع مونولوگ می‌‏کنیم: یعنی دو نفر می‌‏نشینند با هم حرف می‏زنند. این برای خودش، آن هم برای خودش. دیالوگ باید مبتنی بر این باشد که من خودم را به او بشناسانم و او هم خودش را به من بشناساند. به هیچ وجه قصد توافق در آن اهمیت ندارد؛ من نمی‌‏خواهم بر او غلبه کنم. او نمی‌‏خواهد بر من غلبه کند فقط می‌‏خواهیم همدیگر را بشناسیم. شناخت متقابل ممکن است منجر به همکاری بشود، ممکن هم هست نشود؛ تا غیر خودت را نپذیری و با او گفت‏وگو نکنی، نه تنها روشن‏فکری لنگ می‏‌زند، بلکه همه چیز لنگ می‌‏زند. این می‌‏شود اوتیزم (درخودمانی)، همان بلایی که قرن‌‏هاست سر ما آمده؛ از خود بگیر به خود بده، ولی تا کی؟.

نویسندگان مهاجر

بین کارهای ایرانی که آن طرف منتشر شده کار خوب خیلی کم است. آنهایی که دربارهٔ ایران می‌نویسند کارهاشان بیشتر توریستی است و به مردم‌شناسی می‌ماند تا رمان، یعنی از دید آدمی راجع به ایران می‌نویسند که از بیرون به ایران امروز نگاه می‌کند. بعضی‌هاشان هم طوری با ما که در ایران مانده‌ایم برخورد می‌کنند که انگار ما گناه کرده‌ایم که مانده‌ایم. فکر می‌کنند هر چه خوبی است مال آنهاست و همهٔ ما عقب‌افتاده هستیم. برای همین داستان‌هاشان هم ربطی به اوضاع و احوال ما ندارد و بیشتر مربوط به زندگی خانوادگی خودشان و برادر و خواهرهاشان است. من کارهای احمد محمود را که می‌خوانم می‌فهمم که او چه می‌گوید. یا محمود دولت‌آبادی، یا بین نویسندگان خیلی قدیمی‌تر، محمد مسعود. اینها حرفی‌ که می‌خواهند بزنند روشن و معلوم است و من این نوع کارها را می‌پسندم. البته بین رمان‌نویس‌های سال‌های اخیر ایران هم نویسنده خوب هست. مثل فریبا وفی و زویا پیرزاد که به نظر من نویسندگان خوبی هستند. آنچه زویا پیرزاد در رمان چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم می‌خواهد بگوید صرفاً یک مسئله و مصیبت زن و شوهری نیست. او از خلال روایت زندگی این زن و شوهر دریچه‌ای باز کرده به یک مسئله فراگیرتر و عمومی‌تر.

پرونده:ججهان‌های آشنا.jpg

جملهٔ موردعلاقه

کنایه

کنایه مال ماست. چون به لحاظ تاریخی ما جامعه‌ای استبدادزده هستیم که تقریباً در هیچ دوره‌ای از تاریخ نمی‌توانستیم حرفمان را رک بزنیم. به گمان من قصه‌ای مثل هزارویک شب از همین وضعیت سر چشمه می‌گیرد. بیم جان در بین اهل هنر و فرهنگ و فلسفه همواره وجود داشته است. از نمونه های بارز تاریخ بیهقی است. به هر حال ما خو کرده‌ایم که از حد تجاوز نکنیم. و تا حد ممکن به کنایه و اشاره حرفهایمان را بزنیم. جز در قالب قصه، و شاید اگر غیر از قالب قصه بود نمی‌گذاشتند؛ بنابراین در تاریخ ما خیلی از چیزها ناگفته مانده است و به نظرم ناگفته خواهد ماند مگر به کنایه و اشاره بتوانیم نکته‌ای را بگوییم. اگر هزارویک شب ماندگاری دارد، علت دارد، به خاطر اینکه زبان دل مردم و قدرت آرمانی مردم بوده و مردم می‌خواستند با یک غولی بجنگند و این جنگ فقط در قالب قصه ممکن بود. مردم با این قصه آسوده خاطر می‌شدند و فکر می‌کنم به همین بود که هزارویک شب در دورهٔ پهلوی رونق و روایی نداشت، چون نمی‌گذاشتند باب شود. به گمان من این قصه یگانه است. در قصه های دیگر گاهی یک پهلوان یا قهرمانی می آید با زور بازو و سلاح و قلدری مبارزه می کند ولی اینکه زنی با زبان و قدرت تخیل و اندیشه و نه با جنگ و گریز به نبرد قدرت برود این فقط در این کتاب است. با زبان است که ما توانسته‌ایم بجنگیم. در طول تاریخ بیشتر اسلحهٔ ما، زبان ما بوده و نه شمشیر و نیزه و پیکان.

انتظارات علمی جلال ستاری

ستاری انتظار داشت پس از آغاز پژوهش‌های او در زمینه شناخت بهتر قصه‌های هزارویک شب دیگران آستین بالا بزنند و با تکمیل این تحقیقات محتوای آن را به سمت جلو هدایت نمایند. وی در پژوهش‌های خود بارها به این کاستی اشاره کرده و یکی از دلایل اصلی آن را تنبلی، عادت به پخته‌خواری و انتخاب راه آسان و میان‌بر توسط ادیبان، پژوهشگران و اهالی قلم ایرانی عنوان کرد. از دید او نوشتن مطلب در مورد موضوعاتی که هزاران منبع و ماخذ و سند شناخته شده در مورد آنها وجود دارد (که اغلب آنها توسط غربی‌ها کشف شده است) همیشه ساده‌تر از تحقیق برای شناخت پاره‌های ناشناخته فرهنگی است که نوجویی در آن نیاز به دقت و حوصله کافی دارد و زمان فراوانی را طلب می‌کند. او معتقد بود که قلم به دستان ایرانی اغلب حاضر به صرف این زمان و تحمل مشقت نیستند و در بسیاری موارد کاملاً عجول و شتاب‌زده‌ عمل کرده و می‌خواهند هر چه زودتر با صرف کمترین زمان، هزینه و انرژی ممکن به نتیجه مطلوب برسند. به همین دلیل معمولاً پژوهش‌های علمی‌، موشکافانه، درخور و قابل توجهی در مورد موضوعات پرچالشی نظیر کشف خاستگاه فرهنگی انجام نگرفته و نمی‌گیرد.

تکیه‌کلام‌ها

او در تمام کارهایش، «فرهنگ یعنی گفتگو» را مطرح می‌کند. کل زندگی او نمادی از ایدهٔ گفتگو بود. حتّی در کارهای تاریخی، گفتگوی میان میراث تاریخی با ایران معاصر را پیش می‌کشید. او براساس تئوری گفتگوی فرهنگی، سعی می‌کرد بین هنرمندان، نظریه‌پردازان و نخبگان جامعه بین عرصهٔ سیاست با تودهٔ مردم گفت‌وگو ایجاد کند. یکی از معدود روایت‌ها در پاسخ به پرسش مهم «ایران چیست؟»، روایت استاد جلال ستاری‌ست.

خلقیات

ستاری شیفته کسانی بود که نخست زندگی می‌کنند و سپس کار. نه آنکه زندگی را فدای کار کنند یا در برج عاج بنشینند و فارغ از جهان و کار جهان بیندیشند.
همراه منتقد و اهل چون و چرا بود نه دنباله‌رو و همین خلق او بود که به بداخلاقی تعبیر می‌شد. حرف نادرست را قبول نمی‌کرد و می‌گفت نباید در هر شرایط نرم‌تن بود و با هرکسی مدارا کرد.

اسطوره

شاهنامه

ببیند «شاهنامه» از مهم‌ترین متن‌هایی است كه به اسطوره‌ها می‌پردازد؛ امّا بیش‌تر از بررسی اسطوره‌ها، در مواجهه با این اثر بیش‌تر شاهد تصحیح این اثر سترگ هستیم. این از آن ایرادهایی است كه به فضای فرهنگی ما وارد است. روایت و نقل روایت كردن و از طرفی مدام تصحیح كردن آسان‌تر از آن است كه پژوهش انتقادی شود. رستم باید امروزی شود. این پژوهش است. به عقیدهٔ من، باید تئاتر و دیگر امكان‌ها در خدمت امروزی كردن اسطوره‌ها باشد. مثلا فیلم «محیا» بر اساس داستان «شیخ صنعان» است؛ این یعنی روایتی نو از «شیخ صنعان». به جای آوردن شیخ صنعان با آن ظاهر، این‌جوری درمی‌آید. یا «شب دهم» كه حسن فتحی آن را ساخته است. بنابراین باید اسطوره‌ها را نو كرد. اگر اندیشه‌ای باشد كه ماندگار است، باید از آن بهره برد. «پرومته» ماندگار است و باید امروزی‌اش كرد. این كار را نمی‌كنیم و تصحیح پشت تصحیح می‌آید.

اسطوره‌های ایرانی

روحیه اسطوره ایرانی پهلوانی است، رستم، پهلوانی است که طرفدار ضعفاست و ملیت و منیت ایرانی را می‌‌خواهد حفظ کند، به خاطر جوانمردی و دلاوری با پادشاه وقت یا هر قدرتی که می‌خواهد جوانمردی‌اش را سرکوب کند در می‌افتد. تمام اسطوره‌های ما نشان‌دهندهٔ این است که یک پهلوان و انسان اسطوره‌ای در رسیدن به چیزی است که برای او ارزش دارد، البته برای ما هم ارزش دارد، مثل عشق، جوانمردی و... این درس بزرگ اسطوره‌های ماست از خطرها می‌گذرد تا به آن برسد. بی‌دلیل نیست که این نوع اسطوره‌ها مورد علاقه‌ٔ مردم است و برای آن داستان می‌سازند، چرا؟ برای اینکه با پادشاهی که می‌خواهد زورگویی کند درمی‌افتد، پهلوانی مثل او مدافع جوانمردی، دلاوری و پاکدامنی است. این نوع اسطوره‌ها ماندگارند.

اسطوره بنیان گذار فرهنگ ما

اسطوره ما اسطوره شاه‌کشی است نه خداکشی. شاهانی که در برخی اساطیر کشته می‌شوند، نماد شر و حکومت غیرمشروع هستند. در فرهنگ ایرانی،‌ شاه باید در خدمت اهورا و خیر باشد و هرگاه از این وظیفه سرکشی کند، یک قهرمان یا مردم، علیه این شاه ظالم شورش و او را نابود می‌کنند. بعد از اسلام هم این اندیشه در میان مردم وجود دارد. مثل شورش امام حسین (ع) در برابر شر. این تفکر به بهترین وجه در تعزیه نمایان می‌شود. شبیه‌خوانی بر اساس همین امر بنیان گذاشته شد. امام حسین (ع) در سیمای یک شخصیت فرمانروای اسطوره‌ای تجسم می‌یابد. به همین دلیل بعد از اسلام عنصر تازه‌ای به اساطیر ایرانی افزوده شد که آن هم «شهادت» است. سیاوش در اساطیر ایرانی مانند امام حسین (ع) ناجوانمردانه کشته شد برخی شبیه‌خوانی را به اسطورهٔ مرگ سیاوش نسبت می‌دهند که درست نیست. سیاوش گرچه ناجوانمردانه کشته شد امّا به خاطر یک آرمان سیاسی یا در راه عقیده‌اش به شهادت نرسید. او بر اثر خیانت کشته شد.

مدرن کردن اسطوره

اگر بخواهیم در ادبیات امروز شهری را اسطوره‌گون بکنیم باید بدانیم که دلیل این اسطوره‌ای کردن چیست. در این صورت ما باید تلاش کنیم تا سیاوش دوران را بشناسیم و نه فقط سیاوش شاهنامه را. برای مثال در رمان خانه ادریسی‌های غزاله علیزاده، در قالب اسطوره‌های مربوط به کیمیاگری یک نفر جاودانه می‌شود و داستان از موضوع مربوط به بود و باش عرضی به ساخت اساطیری می‌رسد. امتیاز کار عباس معروفی و [[غزاله علیزاده[[ و محمدعلی محمد به عنوان مثال در همین امر است که از اسطوره به‌جا و با الهام‌گیری از آن استفاده شده است. مجموعه‌ای که حسن فتحی در فیلم «شب دهم» انجام داد و عاشورا را در بستر زندگی روزانه جای داد. این اتفاق، اتفاق بسیار نادری بود. برای این که هنرمندی بتواند چنین کاری بکند، باید بتواند با افرادی که نسبت به اسطوره شناخت دارند، مشورت کند.

ایدئولوژی و اسطوره

امروزه برای پیدا کردن جای پای اسطوره در ادبیات باید به سراغ ایدئولوژی برویم. ایدئولوژی‌ها کم کم جای اسطوره را گرفته‌اند، بنابراین اعتقاد امروز ما به ایدئولوژی مانند اعتقاد اسطوره‌باور به اساطیر است و همان‌گونه که اسطوره‌باور چیزی غیر از اسطوره را نمی‌پذیرد، ایدئولوژی نیز همین گونه است. در ایدئولوژی نیز مانند اسطوره حکم می‌کند و هردو پذیرش‌شان بر پایه اعتقاد است.

استادان و شاگردان

از همکلاسی‌های دوران دبستان و دبیرستان خود محمدعلی امیری، هوشنگ وزیری، مظاهر مصفا و از معلمانش سعید نفیسی، عبدالعظیم قریب و عیسی سپهبدی بودند که همیشه قدردان کسانی بود که در آن دوران به او خیلی چیزها آموخته‌اند.

جایزه جلال ستاری

در تئاتر آنچنان جدی وارد شد که از سال ۱۳۹۲ جایزه‌ای را به عنوان جایزهٔ پژوهش نمایش به نام او نام‌گذاری کرده‌اند.

آثار و کتاب‌شناسی

سبک و لحن و ویژگی آثار

او توانست در قالب آثاری نظیر گفتگوی شهرزاد و شهریار و افسون شهرزاد خاستگاه قصه‌های هزارویک شب را مورد بررسی قرار دهد و این موضوع که قصه‌های این کتاب از دل عرف، آداب و رسوم، عادات و عقاید و خلقیات مردم مشرق‌زمین در قرون وسطی بیرون آمده‌اند را به تفصیل بیان کند. در این کتاب‌ها همچنین می‌توان نگاه آشنای ستاری به نقش زن در تاریخ فکری و هنری ایران که بیش از سایر آثار او در کتاب سیمای زن در فرهنگ ایران نمود یافته را نیز مشاهده کرد.

کارنامه و فهرست آثار

کتاب‌ها
حالات عشق مجنون؛ ناشر: توس؛ چاپ اول ۱۳۶۶ و چاپ دوم ۱۳۸۵؛ تعداد صفحات: ۵۳۴.
افسون شهرزاد؛ پژوهشی در هزار افسان؛ ناشر: توسن؛ چاپ اول و دوم ۱۳۶۹؛ تعداد صفحات: ۴۳۹.
جانهای آشنا(پژوهشی در فرهنگ‌های شرق و غرب)؛ ناشر: توس؛ چاپ ۱۳۷۱؛‌ تعداد صفحات: ۶۷۶.
سیمای زن در فرهنگ ایران؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۷۳ و چاپ هشتم ۱۳۹۸؛ تعداد صفحات: ۲۹۸.
عشق صوفیانه؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۷۴ و چاپ دهم ۱۳۹۸؛ تعداد صفحات: ۴۲۴.
پژوهشی در قصه اصحاب کهف: داستان هفت خفتگان؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۷۶ و چاپ دوم ۱۳۸۸؛‌ تعداد صفحات: ۱۲۸.
بازتاب اسطوره در بوف کور (ادیپ یا مادینه جان؟ )؛ ناشر: توس؛ چاپ ۱۳۷۷؛ تعداد صفحات: ۱۲۸.
پرده‌های بازی؛ ناشر: میترا؛ چاپ ۱۳۷۹؛‌ تعداد صفحات: ۲۳۲.
در بی‌دولتی فرهنگ، نگاهی به برخی فعالیت‌های فرهنگی و هنری در بازپسین سال‌های نظام پیشین؛‌ نشر مرکز؛ چاپ ۱۳۷۹ و چاپ دوم ۱۳۸۵؛ تعداد صفحات: ۳۱۲.
رمزاندیشی و هنر قدسی؛ نشر مرکز؛ چاپ ۱۳۷۶؛ تعداد صفحات: ۱۲۸.
اسطوره در جهان معاصر؛‌ چاپ اول ۱۳۷۶ و چاپ پنجم ۱۳۹۶؛‌ نشر مرکز؛ تعداد صفحات: ۲۴۲.
پژوهشی در قصه یونس و ماهی؛ از مجموعه پژوهش در قصه‌های جاودان؛‌ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۷۷ و چاپ دوم ۱۳۷۹؛ تعداد صفحات: ۱۴۴.
پژوهشی در قصه شیخ صنعان و دختر ترسا؛ از مجموعه پژوهش در قصه‌های جاودان؛ ناشر: نشر مرکز؛ تعداد صفحات: ۲۱۶.
پيوند عشق ميان شرق و غرب؛‌ ناشر: فردا؛‌ چاپ اول و دوم ۱۳۷۹؛‌ تعداد صفحات: ۵۸۴.
پژوهشی در اسطوره گیل‌گمش و افسانه اسکندر؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۸۰ و چاپ سوم ۱۳۹۰؛ تعداد صفحات: ۲۰۰.
عشق‌نوازی‌های مولانا؛ نشر مرکز، چاپ اول ۱۳۸۴ و چاپ هفتم ۱۳۹۷؛ تعداد صفحات: ۱۲۶.
اسطوره تهران؛‌ ناشر: دفتر پژوهشهای فرهنگی؛ چاپ اول ۱۳۸۵ و چاپ دوم ۱۳۸۸؛‌ تعداد صفحات: ۲۷۲.
زمینهٔ اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۸۷ و چاپ سوم ۱۳۹۸؛ تعداد صفحات: ۱۵۲.
پیوندهای ایرانی و اسلامی اسطوره پارزیفال؛‌ ناشر: نشر ثالث؛ چاپ ۱۳۸۶؛ تعداد صفحات: ۱۶۸.
جادوی تئاتر؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۹۳ و چاپ دوم ۱۳۹۶؛ تعداد صفحات: ۱۵۲.
فرهنگ و مردم؛ ناشر: گاه؛ چاپ ۱۳۹۹؛‌ تعداد صفحات: ۲۴۸.

ترجمه‌ها
زبان رمزی قصه‌های پریوار؛ مؤلف: م. لوفلردلاشو؛ ناشر: توس؛ چاپ اول ۱۳۶۷ و چاپ دوم ۱۳۸۶؛ تعداد صفحات: ۲۶۶.
هنر مقدس: اصول و روشها؛ مؤلف: تیتوس بورکهارت؛ ناشر: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)؛ چاپ اول ۱۳۶۹ و چاپ دهم ۱۴۰۰؛ تعداد صفحات: ۲۱۲.
رساله در تاریخ ادیان؛ مؤلف: میرچا الیاده؛ ناشر: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)؛ چاپ اول ۱۳۷۲ و چاپ پنجم ۱۳۹۴؛ تعداد صفحات: ۴۳۶.
عشق؛ مؤلف: رنه آلندی؛ ناشر: توس؛ چاپ اول ۱۳۷۳ و چاپ سوم ۱۳۹۸؛‌ تعداد صفحات: ۲۰۸.
رمزهای زنده‌جان؛ مؤلف: مونیک دوبوکور؛ ناشر: نشر مرکز؛‌ چاپ اول ۱۳۷۳ و چاپ پنجم ۱۳۹۴؛ تعداد صفحات: ۱۳۸.
اسطوره‌های عشق؛ مؤلف: دنی‌دو روژمون؛ ناشر: نشانه؛ چاپ اول ۱۳۷۴ و چاپ چهارم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۳۰۲.
جهان اسطوره‌شناسی ۱؛ آثاری از الکساندر کراپ، کارل آبراهام، مالینوفسکی، ژان کازنوو، لوی استروس؛ مؤلف: الکساندر کراپ؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۷۷ و چاپ ششم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۲۰۰.
شعله شمع؛‌ مؤلف: گاستون باشلار؛ ناشر: توس؛ چاپ اول ۱۳۷۷ و چاپ دوم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۱۱۲.
اسطوره و رمز در اندیشه‌ٔ میرچا الیاده؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۸۱ و چاپ پنجم ۱۳۹۴؛ تعداد صفحات: ۲۷۶.
اسطوره و حماسه در اندیشه ژرژ دومزیل؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۸۰ و چاپ پنجم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۱۶۴.
تئاتر و دین؛‌ ناشر: نمایش وابسته به موسسه انجمن نمایش؛ مؤلف: گابریل مارسل؛ سال چاپ: ۱۳۸۱؛ تعداد صفحات: ۱۰۴.
اسطوره‌ای نو (نشانه‌هایی در آسمان)؛ مؤلف: کارل‌گوستاو یونگ؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۸۲ و چاپ هفتم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۲۵۸.
اسطوره در جهان عرب و اسلام؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ اول ۱۳۸۴ و چاپ چهارم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۱۳۸.
جهان اسطوره‌شناسی ۴: آثاری از ژرژ دومزیل، روژه کایوا، ژرژ گودورف، ماسائو یاماگوشی، جیمز دارمستتر؛ ناشر: نشر مرکز؛‌ چاپ اول ۱۳۸۶ و چاپ پنجم ۱۳۹۹؛ تعداد صفحات: ۱۷۴.
مقدمه بر هزار و یک شب؛ مؤلف: آندره میکل؛ نشر مرکز؛ چاپ ۱۳۸۷؛ تعداد صفحات: ۸۰.
ملاحظاتی دربارهٔ هنر غیر تصویری اسلام؛ مؤلف برک ژاک؛ ۱۳۸۸.
نمادهای جان؛ مؤلف: کارل گوستاو یونگ؛ نشر پارسه؛ چاپ ۱۳۹۴؛ تعداد صفحات:‌ ۱۴۴.
جهان اسطوره‌شناسی III: آثاری از شارل کرنیی، لوک بنوا، ژرژ دورو، میرچا الیاده، میشل زرافا، رنه نلی، ژولیا کریستوا، ادگار کنشت، فرانسیس رامیرز؛ ناشر: نشر مرکز؛ چاپ پنجم ۱۳۹۹؛‌ تعداد صفحات: ۲۳۶.
مجموعۀ جهان اسطوره‌شناسی در دَه جلد که شامل مقالات ترجمه یا نوشتۀ ستاری در زمینۀ اسطوره‌شناسی است.

جوایز و افتخارات

به پاس خدمات و آثار ارزنده در عرصهٔ ادبیات و فرهنگ از سوی وزیر فرهنگ فرانسه نشان اُفیسیه (officier) ۱۹ خرداد ۱۳۸۴ طی مراسمی توسط سفیر فرانسه آقای فرانسوا نیکولو به جلال ستاری تقدیم شد.

بررسی چند اثر

تألیف

«افسون شهرزاد: پژوهشی در هزار افسان»
مهم‌ترین و جامع‌ترین پژوهش دراین‌باره به شمار می‌رود. انگیزه‌ای اصلی نگارنده در تألیف این کتاب یکی شوق شناخت فرهنگ مردم از طریق پژوهش در قصه‌ها بود و دو دیگر شگرفی کار زنی چون شهرزاد که پیروزیش در بیدادستیزی، فرآوردۀ کارگاه صدفه و بخت و از دولت دلفریبی و کرشمه‌ناکی نیست، زیرا از آنچه به قول می‌گوید، به فعل نمی‌کنند، بلکه زادۀ سخندانی است که سخنی دارد چون سحر و این خود جلوه‌ای‌ست از هوشیاری و کاردانی.

«جان‌های آشنا (پژوهشی در فرهنگ‌های شرق و غرب)»
شرح گفت‌وگوی دراز نفسی میان اسلام و غرب تا دوران جنگ‌های صلیبی و بعد از آن است. یعنی روزگاری که فرهنگ شرق برخلاف فرهنگ غرب، مایه‌ور و درخشان است، روزگاری صلاح‌الدین ایوبی با ریچارد شیردل گفت‌وگو می‌کند و با او شطرنج بازی می‌کند و وقتی که او بیمار می‌شود برایش یک طبیب عرب می‌فرستد. غرب در پی آشنایی با شرق درجنگ‌های صلیبی از شرق پند می‌گیرد و می‌آموزد. شرق در خود می‌ماند و به خود غره می‌شود، و در همتایش به دیدهٔ تحقیر می‌نگرد.

«سیمای زن در فرهنگ ایران»
از نادرترین کتاب‌های مرجع در مورد زن در فرهنگ ایران به شمار می‌رود. می‌گوید: «زن از آن جهت برای من اهمیت دارد که در شرق ناقل فرهنگ است. بخش عمده آن چیزی که فرهنگ می‌گوییم از مادرانمان به همه ما منتقل شده است». علاوه بر این ستاری معتقد است که «سیمای زن به طور کلی در جهان تا تاریخی نه چندان دور، اندوه‌بار است و نقشی که از او رقم خورده، بدقواره و بی‌اندام است. و حتی هنوز در بسیاری از آداب و رسوم و معتقدات جاری، شریک مرد، پایگاهی درخور خود نیافته است و سبب عمده این بیداد را نیز سیطره جهانی پدرسالاری دانستیم که از روزگاری کهن، زن را در سایه انداخته و از متن به حاشیه رانده است.
«زن رمزِ طبیعت است... زنان هر سرزمین، شعر آن سرزمین‌اند... روح هر جامعه در زنان آن جامعه، چون گل می‌شکفد یا پژمرده می‌شود».

«عشق صوفیانه»
این کتاب شرح ارجمندترین سخن صوفیه، یعنی حدیث عشق است. بررسی جامعی از دیدگاه‌های صوفیه در باب عشق و با تتبع تفصیلی در آثار بزرگان تصوف و نقل بسیاری از سخنان نغز و بدیع آنان در این باب بر گوشه‌های مختلف این بحث روشنی افکنده است. کتاب حاضر مشتمل بر پنج مقاله است. در مقالۀ نخست با عنوان «تأملی بر مفهوم، نظریه‌ها و… در عشق، با تأکید بر عشق مجازی» مفاهیمی چون عشق، شوق، محبت، شیفتگی و هوس با استناد به متون دینی تحلیل و بررسی شده است.
در مقالۀ دوم با عنوان «نظریۀ عشق بر مبنای کتاب هنر عشق ورزیدن اثر اریک فروم» دیدگاه‌ها و نظریه‌های مطرح‌شده در این کتاب در باب عشق بحث و بررسی می‌شود.
«دل‌گرفتگی یعقوب، دل‌سپردگی زلیخا و دل‌بردگی یوسف» عنوان مقالۀ سوم است که در آن از عکس‌العمل یعقوب و زلیخا در مقابل زیبایی یوسف صحبت شده و به پیام‌های داستان حضرت یوسف در قرآن اشاره گردیده است.
عنایت خداوند به سالک، اهمیت دعا در حق دیگران، مغرورنشدن از عبادات و جان‌باختن در مسیر عشق موضوعات مطرح‌شده در مقالۀ چهارم با عنوان «داستان شیخ صنعان» است.
در مقالۀ پایانی «گزارشی از شهر کبوتران و شهر خروسان» نیز مقولۀ عشق در قالب زندگی کبوترها و رابطۀ مرغ و خروس تحلیل و بررسی می‌شود.

«بازتاب اسطوره در بوف کور (ادیپ یا مادینه جان؟)»
آنچه در این دفتر آمده، بررسی نگاهی است که نشانِ عقده ادیپی را در بوف‌کور عیان می‌بیند و تلاش برای فهم این معنی که آیا شناسایی و تمییز عقده فرضی ادیپی، گره بوف‌کور را خواهد گشود یا راه به دهی نمی‌برد و باید از دیدگاهی دیگر در آن نگریست. البته گفتن ندارد که نگارنده مدعی فهم و تفسیر جامع و شامل بوف‌کور نیست و باور دارد که هنوز نکته‌ها در این مورد ناگفته مانده است که بی‌گمان دیگران خواهند گفت. در این دفتر نخست بحث مبسوطی درباره عقده ادیپ می‌آید و سپس فرض «عقده ادیپی» صادق هدایت در بوف‌کور بررسه می‌شود و آنگاه پس از شرح نظریه «مادینه جان» نگارنده می‌کوشد تا از آن نظر در داستان معروف صادق هدایت بنگرد.

«پرده‌های بازی»
در این مجموعه، مقالاتی از ستاری گردآمده است .این مقالات پیش‌تر در دو دورهٔ فصل‌نامه تئاتر طی سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷ و ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۰ به چاپ رسیده است . مقالات کتاب عمدتاً به دو مقوله تئاتر و تعزیه اختصاص دارد. برخی مقالات عبارت‌اند از: توان نمایشی آداب داستانی ما، هزارویک شب و پیدایی تئاتر عرب، گزارش و نمایش منطق‌الطیر در غرب، تئاتر در ایران، تئاتر ایرانی، تقلید و تعزیه، تعزیه، نقاط مشترک میان تعزیه‌گردانی و نمایش تراژدی یونان و تئاتر در خدمت روان‌پزشکی.

«دربی فرهنگی دولت»
این اثر در واقع دکترین اوست. در این کتاب مانند پژوهشگری که تمام عمرش را فقط و فقط صرف مطالعه در فرهنگ و وزارت فرهنگ صدسال اخیر ایران کرده است روبه‌رو می‌شویم. نگاه انتقادی‌اش نه تمجیدی است دربست از فعالیت‌های فرهنگی پیش از انقلاب و نه تکفیر آن. این کتاب بخشی از نگرش ویژه ایشان به نحوه تولید فرهنگ در ایران معاصر است. ایشان ازجمله افرادی بود که به این باور رسیده بود که ما نمی‌توانیم نقش حکومت را در شکل‌گیری و پویایی و تغییر فرهنگ را نادیده بگیریم. او از اولین نظریه‌پردازان ما در این زمینه هستند.
برشی از کتاب
«تحقیر روشنفکران مبارز ایرانی که گاه بر زبان و قلم کسانی رفته است که از دور دستی بر آتش داشتند و داخل گود نبودند،‌ حاکی از بی‌خبری و خودشیفتگی آنان است. پیکارهای سیاسی دانشجویان زادبوم در داخل و خارج کشور با استبداد حکومت‌ها نباید فقط بدین عذر و بهانه که از فرط سیاست‌زدگی، مجال اندیشیدن فراهم نیاورد و یا به اقتضای الزامات زمانه بیشتر سیاسی بود و نه مجاهدتی نظری، ‌نادیده و دست‌کم گرفته شود».

«رمزاندیشی و هنر قدسی»
در این کتاب پس از واگشایی مفهوم رمز و ارائه نمونه های گوناگونی از آن در فرهنگ و ادب و هنر در جوامع گوناگون، تفاوت های آن با تمثیل نشان داده شده و نقش و سهم هر یک از این دو در بیان وجدانیات و تجارب عرفانی و باطنی و واردات قلبی و تصویر عالم ماورا که به زبان عقل برهانی بیان شدنی نیستند وصف شده است. نیز با زدودن این تصویر نادرست که رمز پردازی را فقط در قلمرو ادب می توان یافت، از جلوه ها و کاربردهای نظام رمز در معماری و نگارگری و مینیاتور و نقش پردازی و باغ آرایی و خانه سازی و نحوه برگزاری آیین های عبادی و جشن ها و اعیاد سنتی و جامه دوزی و جامه پوشی و .... یاد می شود. بخشی از کتاب نیز درباره رابطه قداست، به مفهوم تجلی عالم مینو و فوق بشری، با هنر است. هنر قدسی با نقوشی انتزاعی و تصویر طبیعت و عناصری چون آب و آتش و بازی با حجم و نور و ظلمت، حال و هوایی روحانی بر می انگیزد چنان که گویی از عالم غیب و قداست نشانی دارد، و از نمونه های آن در هنر اعصار گذشته و نیز معاصر در این کتاب سخن رفته است.

«اسطوره در جهان معاصر»
در این کتاب بطور کلی به معرفی معنایی که اسطوره در جهان امروز یافته می پردازد. کتاب به دو بخش اصلی: در غرب، و در ایران، تقسیم میشود که در بخش نخست بیشتر نظرات رولان بارت را مطرح میکند و ایدئولوژی بورژوازی را که در نقاب اسطوره پنهان شده برملا می سازد. در بخش دوم که به اسطوره های امروزی در ایران می پردازد همچنان همان مبانی را برای توضیح اسطوره‌های جدید در ایران بکار می‌برد.
فصل آخر کتاب اسطورهٔ عصر ذرین، اشاره به این توهم دارد که در ذهن ایرانی نقش بسته، دورانی بی عیب و نقص در دوران باستان ( و یا درواقع در زمانی دور) که ایران در اوج فرهنگی، سیاسی، حتی گسترهٔ جغرافیایی، قرار دارد. برای تایید این ذهنیت به باستان‌گرایی در دوران پهلوی (حتی بصورت یک حزب)، جشن های ۲۵۰۰ ساله و… اشاره می‌کند. او توضیح می‌دهد که چگونه ایران پیش از ورود اسلام (نژاد سامی) اسطوره می‌شود. باین صورت که عقب ماندگی و بدبختی ایران و ایرانی (در ادبیات معتقدان باین اسطوره)، از آمیزش نژاد ایرانی و سامی آغاز می‌شود و تا به امروز ادامه میابد. و راه برون رفت از این تنگنا را در بازگشت به همان دوران می‌داند. در این اسطوره زرتشت نماد مذهب ایرانی، زبان خالص فارسی با زدودن هرگونه واژهٔ عربی از آن بعنوان نماد فرهنگ و ادب ایرانی و هخامنشیان بعنوان سمبل عدالت و وفور نعمت، مطرح می‌شوند و اینکه چگونه این دوران از هر کاستی و زحمتی پاک می‌شود و بصورت بسته‌ای آمادهٔ مصرف خواستنی عرضه می‌شود.
برشی از کتاب
تفاوت میان اسطوره های جدید و قدیم
تفاوت میان اسطوره های جدید و قدیم می پردازد و این نکته را مطرح میکند که اسطوره در گذشته مسایل ناشناخته را با ساده کردن و رنگ و بوی انسانی بخشیدن قابل فهم میکردند مثلاً با نسبت دادن حالات انسانی به خدایان. اما امروزه اسطوره ها برای ترویج ایدئولوژی‌های دولت ها بکار برده میشوند. مثلاً نوعی اسطورهٔ مصرف گرائی.

«پیوند میان شرق و غرب»
اساس کتاب بر این اصل نهاده شده که عاطفه عشق ممکن است از مرحله عزیزی و بهیمی راه تعالی و کمال پیموده ٬ به مرحمت عرفانی و عالی تشریف یابد ؛ حتی به اعتقاد دوروژمون عشق از آسمان به زمین فرود آمد ٬ نخست عرشی بود و سپس فرشی شد... در باب عنوان این کتاب این نکته نیز گفتنی است که نظور وصف مناصبات عاشقانه میان شرق و غرب نیست. بلکه منظور، شرح مفهومی از عشق و عاشقی است که نظریه پردازان مسلمان در ساخت و پرداختش مقدم بر ادبای ساخت و پرداختش مقدم بر ادبای غرب بوده بوده اند و هدف اصلی از تالیف پیوند عشق بیان همین معنی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است....

«اسطوره تهران و تهران در قاب شعر»
او در کتاب اسطوره تهران به چگونگی حضور تهران در رمان‌های مطرح معاصر پرداخته بود. پس از آن کتاب دیگری با عنوان تهران در قاب شعر منتشر کرد که به‌نوعی می‌توان آن را ادامه اسطوره تهران در نظر گرفت. او در این کتاب به میانجی کتاب‌های قایق‌سواری در تهران و منظومه تهران محمدعلی سپانلو و منظومه بلند «تهران» محمدرضا مدیحی، حضور تهران را در شعر معاصر فارسی نقد و بررسی کرده بود. ستاری معتقد بود که شهر تهران در ادبیات معاصر ایران، گرچه فی‌نفسه شهری اسطوره‌ای نیست اما باورهای اسطوره‌ای خیر و شر خود را به این شهر چسبانده‌اند.
برشی از کتاب
تهران اگر کلاً شهری اسطوره‌ای نیست، اما با اسطوره‌ای آشنا جوش و پیوند خورده است و آن اسطوره‌ ثنویت، دوبینی، پیکار بی‌امان و همیشگی میان نیکی و بدی است و از این‌رو در بعضی رمان‌ها، کارمندان و معلمان آزرده و دل‌خسته و کم درآمد، آرزو دارند که از شهر به روستا کوچ کنند؛ اما این پندار، یعنی افسون رهایی‌بخش روستا و پناهندگی به آن، خیال خامی است و راه به دهی نمی‌برد.

«زمینه اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران»
کتاب‌های پژوهشی درجه یکی درباب تعزیه است. این کتاب‌ جزو کتاب‌های مرجع است. ستاری خودش در توضیح این کتاب می‌گوید: «فی‌الواقع این کتاب ماهیت و کیفیت نوع نمایشی که در ایران پیش از اسلام متداول بوده را مورد بررسی قرار می‌دهد و در این کتاب تا حدود زیادی تلاش کردم ریشه‌های اجتماعی و فرهنگی ظهور و رونق تعزیه و تئاتر در ایران، که کمتر مورد توجه بوده را مورد بحث و تحلیل قرار بدهم».

«پیوندهای ایرانی و اسلامی اسطوره پارزیفال»
پارزیفال ) پرسوال) نام قهرمان رمانی ناتمام از كرتین تروایی، بزرگترین شاعر قرون وسطی، است كه در حدود سالهای 1190-1181 م تالیف شده است. نویسنده در این پژوهش با بررسی اسطورهی پررمز و راز پارزیفال به دنبال منبع شرقی آن و نمونههای برابری است كه معنای صور نوعی یا مثالی در فرهنگ ما دارد. ابتدا روایت چندی كه از اسطورهی پرسوال موجود است برای درك اختلافات فاحشی كه میان آنهاست آورده میشود، سپس منظومهی طولانی پارزیفال كه به وسیلهی وافرام آلمانی سروده شده ذكر می گردد.

«جادوی تئاتر»
علاوه بر مقالۀ بلند جادوی تئاتر در بردارنده ۹ مقالۀ کوتاه از جلال ستاری است که در سالهای بین ۱۳۵۷ تا ۱۳۸۲ در نشریات مختلف منتشر شده بودند. باید آن را به همه اهل تئاتر پیشنهاد داد و کتابی است به قلم خود ستاری که دربرگیرندهٔ خاطرات او از دوران هنرستان است و تحصیل در رشتهٔ هنرپیشگی و حرف و بحث دربارهٔ تئاترهایی که جزو تئاترهای مورد علاقه او هستند. ستاری در این کتاب مهم از زاویه اول شخص، تحلیل و دیده‌های خود را از تئاتر قبل و بعد از انقلاب روایت می‌کند و البته به جریان‌شناسی تئاتر در ایران هم می‌پردازد و ضمن آن تحلیلی هم پیرامون نقطه‌ضعف‌ها و قوت‌های تئاتر ایرانی ارائه می‌دهد.
ستاری در این کتاب دربارهٔ شیفتگی خود به این هنر می‌نویسد: «منظورم ذوق تماشای تئاتر است نه سودا و دغدغۀ بازیگری یا کارگردانی که پرداختن به آن دو هنر از عهده من خارج است. اینک که در پیرانه سری به چرایی شیفتگی ام به تئاتر می اندیشم باورم اینست که در نوجوانی و بی گمان امروزه با یقین بیشتر، تئاتر را اجتماعی ترین هنر در قیاس با موسیقی و نقاشی و ادبیات می دانستم و می دانم». خودش درباره این کتاب می‌گوید: «یکی از نقطه‌ضعف‌های تئاتر ما تأثیرپذیری یا حتی شاید بشدت زیر سایه‌ ادبیات قرار گرفتن‌اش است. در واقع نکته اینجاست که اگر هنر نمایش یعنی تئاتر، روی سخنش با توده‌های مردم است پس باید از عمومی‌ترین نگرانی‌های مردم حرف بزند».

ترجمه

«تئاتر و دین»
کتابی است که با دو یادداشت کوتاه (ناشر و مترجم) و سه مقاله درباره جنبه‌های مذهبی و اخلاقی نمایش (تئاتر) به رشته تحریر در آمده است .دو مقاله ابتدایی کتاب در اصل متن پیاده شده دو سخنرانی "گابریل مارسل"( 1889-1973) فیلسوف و ادیب فرانسوی است که در دههٔ ۵۰ میلادی ایراد گردیده است . "دین و کفرگویی در تئاتر معاصر فرانسه" عنوان سخنرانی نخست است که "مارسل " طی آن ضمن تشریح وضعیت و جایگاه دین در تئاتر، اعلام می‌کند که وضعیت تئاتر قطعا اطمینان بخش نیست .او در سخنرانی دوم دین "مفهوم درام مسیحی و ارتباطش با تئاتر کنونی "می‌گوید :به نظر می‌رسد که ممکن نیست کسانی که در باب مفهوم اساسی تئاتر مسیحی تامل کرده‌اند، وجودش را انکار کنند .اگر وجود درام مسیحی، امکان پذیر است، از این روست که ذات دیانت مسیحی درام است و آن درام، شهادت خدای حلول کرده در انسان است .میان این حلول یا تجسد و درام، ارتباط نزدیک و تنگاتنگی هست ."مقاله پایانی کتاب با عنوان "هنر دینی "از "جلال ستاری "است که ضمن توضیحاتی بر دو مقاله مذکور، بیان می‌کند که" :هنر دینی اخص از سنت است و اگر فقط محدود به نمایش و بیان مناسک و شعائر شود، از ایفای نقش اساسی‌اش که تلطیف جان و تربیت نفس و ذوق است تا وسیله ارتباطی میان جسم و روح باشد، باز می‌ماند .بر عکس باید اندیشه‌های دینی را در قالب داستان‌های نیمه تخیلی و نیمه واقعی، بسط و شرح داد .آن چنان که عطار در منطق الطیر کرده است که به اعتقاد من، شیواترین حماسه عرفانی در فرهنگ ماست و یا "پل کلودل" در نمایشنامه "زرین گیسو" که داستان ایمان آوردن اوست " آورده است.

«نمادهای جان»
مهم‌ترین کتابی که ترجمه کرد. ترجمه آثار یونگ باعث شد که او تحت تأثیر شدید او قرار بگیرد و این نکته را می‌توان در کتاب بازتاب اسطوره در بوف کوروش دید. این کتاب را می‌توان حاصل رویکرد روانکاوانه یونگی نویسنده‌اش به معروف‌ترین اثر صادق هدایت دانست. ستاری در این کتاب می‌کوشد تا انگاره‌های مغشوش و باطل خوانندگان را نسبت به هدایت و بوف‌کور و رویکرد فرویدی سطحی به این اثر را بزداید و البته بدیهی است که کار او تنها یکی از رویکردهای ممکن به این کتاب است.

نوا، نما، نگاه

خواندنی و شنیداری و تصویری و قطعاتی از کارهای وی (بدون محدودیت و براساس جذابیت نمونه‌های شنیداری و تصویری انتخاب شود)

مهم‌ترین مقوله در نزد او عشق بود که شش جلد کتاب در این باره که مهم‌ترین آن‌ «حالات عشق مجنون» است تاکنون به چاپ نرسیده است. کتاب سایه ایزوت و شکرخند شیرین در میان کتاب‌های حالات عشق مجنون این کتاب را بیش از همه دوست داشت.

منابع

1. فاضلی، نعمت‌الله و مانی کلانی (۱۳۹۸). چشم‌اندازهای فرهنگ معاصر ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۴۵۲-۱۱۳-۰.
2. فکوهی، ناصر (۱۳۹۶). گفت‌ وگو با جلال ستاری. تهران. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۱۳-۲۴۵-۴.
3. مارسل، گابریل؛ مترجم:‌ جلال ستاری (۱۳۸۱). تئاتر و دین. تهران: نمایش وابسته به موسسه انجمن نمایش. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۵۹-۶۴۹-۹.