نادر ابراهیمی

نادر ابراهیمی
زمینهٔ کاری	نویسندگی، ترانه‌سرایی، ترجمه و فیلم‌سازی
زادروز	۱۴فروردین۱۳۱۵ تهران
مرگ	۱۶خرداد۱۳۸۷ تهران
محل زندگی	تهران
جایگاه خاکسپاری	قطعهٔ هنرمندان بهشت‌زهرا
پیشه	نویسنده، روزنامه‌نگار، فیلم‌ساز، ترانه‌سرا و مترجم
سال‌های نویسندگی	۱۳۴۰تا۱۳۸۷
کتاب‌ها	آتش بدون دود، یک عاشقانه آرام، بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم، ابن‌مشغله، ابوالمشاغل، مردی در تبعید ابدی
شریک(های) زندگی	فرزانه منصوری (ابراهیمی)
مدرک تحصیلی	لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی
اثرگذاشته بر	احمدرضا احمدی، کیومرث پوراحمد، ابراهیم حاتمی‌کیا، کمال تبریزی، فواد صفاریان‌پور و سعید کیائی
اثرپذیرفته از	جلال آل‌احمد
وب‌گاه رسمی	www.naderebrahimi.info
شمارهٔ 2382720/ صفحه در دادگان فیلم‌ها

نادر ابراهیمی قاجار معروف به نادر ابراهیمی داستان‌نویس بزرگ‌سال و پژوهشگر، قصه‌نویس و مترجم آثار کودکان بود.

* * * * *

تحصیل کوتاه‌مدت در دارالفنون، نیمه‌کاره رهاکردن دورهٔ دانشکدهٔ حقوق و اخذ مدرک لیسانس در رشتهٔ زبان و ادبیات انگلیسی، شاکلهٔ زندگی تحصیلات آکادمیکِ ابراهیمی را تشکیل داد و آن‌طورکه در زندگی‌نامهٔ خودنوشتش، ابن‌مشغله (۱۳۵۵)، می‌نگارد همواره به کارهای گوناگون از تعمیر ماشین‌آلات کشاورزی تا خبرنگاری و ویراستاری و پژوهشگری، روی آورده است، هرچند در بین اهالی ادبیات و مردم، داستان‌نویس می‌خوانندش.
پانزده‌ساله بوده که به «حزب ملت ایران» می‌پیونند. اوایل دههٔ۴۰، به‌اتفاق محمدعلی سپانلو، احمدرضا احمدی و مهرداد صمدی، «گروه طرفه» را تشکیل می‌دهد و حدوداً در بیست‌وپنج‌سالگی، نخستین داستان‌هایش را در کتاب هفته و جُنگ طرفه به‌چاپ می‌رساند. سال ۱۳۴۲ فعالیت‌هایش او را به پشت میله‌های زندان می‌کشاند و جالب‌آنکه اولین کتابش، خانه‌ای برای شب در همان دوران منتشر می‌شود.
ابراهیمی چنان‌که از مضامین داستان‌هایش پیداست، نویسنده‌ای تجربه‌گرا با افت‌وخیزهای فکری و ادبی است و گاه بسیار درگیر نثر خوش‌آهنگ، تاحدی‌که گویی ساختمان داستان را از یاد برده و دل‌مشغول اخلاقیات، بحث‌های منطقی دوسویه با نتیجه‌های نچندان روشن و وسواس در درست‌نویسی و کوشش‌های بی‌وقفه در آرایش نثر و جمله‌پردازی می‌شود.
او با همراهیِ همسرش، فرزانه منصوری و با حمایت مالی انتشارات امیرکبیر، مؤسسهٔ مطالعاتی «همگام با کودکان و نوجوانان» را در سال ۱۳۵۰ تأسیس کرد و به مطالعه، نوشتن و ترجمه‌ دربارهٔ رفتار، زبان و شیوه‌های یادگیری کودکان پرداخت و در این رهگذر قصهٔ دور از خانه‌ به سال ۱۳۴۶، کتاب برگزیدهٔ سال «شورای کتاب کودک» شد و درخت قصه، قمری‌های قصه در سال ۱۳۶۹، جایزهٔ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را از آن خود کرد.
نوشتن دربارهٔ روحیات کارمندان و روشنفکران، نگارش داستان‌های توصیفی پرماجرا و رمانتیک دربارهٔ زندگی ترکمن‌ها، خلق داستان‌های وهمناک و اخلاق‌گرایانه‌ با درون‌مایهٔ مسائل کلی جامعهٔ بشری از دیگر مضامین انتخابی اوست.

داستانک

برنامه روزانه زندگی

دوست داشت صبح زود بیدار شود؛ برخلاف من که خواب صبح را بسیار دوست دارم. صبح‌های زود پیاده‌روی می‌کرد. از منزل تا پارک را هم پیاده می‌رفت و برمی‌گشت. وقتی می‌آمد خانه شاید من و بچه‌ها تازه داشتیم بیدار می‌شدیم. حتی خرید خانه را هم سر راه انجام می‌داد. دوش می‌گرفت و با همه‌مان خوش و بش می‌کرد. بعد پشت میز کارش می‌نشست و مشغول نوشتن می‌شد. اگر هم کار بیرون داشت که می‌رفت بیرون دنبال کارهایش. وقتی بر می‌گشت اولین برنامه‌اش رسیدن به خانواده بود. شب هم که همه می‌خوابیدیم نادر پشت میزش می‌نشست و تا جایی که می‌توانست و کشش داشت و تا وقتی که ذهنش مایل بود که بنویسد، کار می‌کرد. ممکن بود تا همان ۴ و ۵ صبح کار کند و بعد از پشت میز بلند شود و برود پیاده‌روی، یا اینکه ممکن بود یکی، دو ساعت فرصت استراحت پیدا کند. یادداشت‌هایی را نادر برای خودش و برای تأکید نوشته بود و به در و دیوار اتاقش زده بود... آنجا دقیق برنامه‌ریزی کرده است. مثلاً یک ساعت ورزش، یک ساعت ساز زدن، چون نادر مدتی تار تمرین می‌کرد، نیم‌ساعت با دختر کوچکمان، ۶ صفحه پاک‌نویس، یک ساعت برای فرزان، خطاطی و... .

داستانک آشنایی

یکی از دوستانم در بانک عمران شعبه هیلتون سابق کار می‌کرد. همیشه به من می‌گفت چقدر کتاب می‌خوانی؟ خسته نمی‌شوی؟ روزی گفت: جلال (فهیم‌هاشمی) اینجا همکاری دارم که مثل توست، دایم سرش در کتاب است و مطلب می‌نویسد. گفتم: کیست؟ گفت: نادر ابراهیمی. گفتم: اتفاقا یک قصه از او در «کتاب هفته» چاپ شد. وقتی نادر آمد دو پاراگراف آن را از حفظ خواندم. خوشش آمد و شماره من را گرفت. آن زمان من مدیر تولید انتشارات روزبهان بودم. از آن موقع به بعد کتاب‌هایش را آورد پیش من. از سال ۴۷-۴۶ با هم آشنا شدیم. نزدیک ۴۰ سال با هم دوست بودیم.

داستانک علاقه مردم به نادر

یکی از افسرهای نیروی هوایی اسم پسرش را از روی یکی از کتاب‌های نادر ابراهیمی گذاشته و بعد‌ها علاقه پسر به نادر ابراهیمی باعث شد نام دخترش را از روی یکی از شخصیت‌های داستان‌های او انتخاب کند. به‌قدری مردم با داستان‌های او ارتباط برقرا می‌کردند که گاهی دنبال کوچه‌ها و خیابان‌های داستان‌ها می‌گشتند و فکر می‌کردند این نشانی‌ها و این آدن‌ها واقعی هستند.

داستانک کتک‌خوردن

روشنفکران هیچ‌وقت نادر را برای نوشتن کتاب‌هایش نبخشیدند. او و کتاب‌هایش همیشه با توطئه سکوت درگیر بودند. «آتش بدون دود» را به پول شخصی خودش چاپ کرد. به‌خاطر انتشار این کتاب و کتاب «سه دیدار» روشنفکران بسیار اذیتش کردند. هیچ کتابفروشی حاضر نشد این کتاب‌ها را بفروشد. خودش سه هفته کتاب‌هایش را برد نمازجمعه گرگان و آنها را فروخت. چهارمین هفته ریختند و او را کتک زدند و نگذاشتند کتاب‌هایش را بفروشد.

درگیری با گلاب‌دره‌ای

یوسفعلی میرشکاک نقل می‌کند: روزی در جلسه‌ای نادر ابراهیمی گفت که من رمان زندگی ملاصدرا و امام خمینی (ره) را می‌نویسم. محمود گلاب‌دره‌ای گفت: بخواب. نادر گفت: بله؟ محمود جوابش داد: بخواب! تو انقلابی نیستی.

داستانک مدرسه دارالفنون و دعوایش با داریوش آشوری

یک خوبی که مدرسه دارالفنون داشت این بود که دانش‌آموزان اجازه داشتند به صورت آزاد به هر کلاسی می‌خواستند بروند. این بود که کلاس آقای شریفیان در جلساتی که خارج از برنامه از ملی شدن نفت حرف می‌زد پر از جمعیت می‌شد، به‌طوری که روی طاقچه می‌نشستند و بحث داغ می‌شد. آن‌زمان من (محمدعلی سپانلو) بودم و ناصر شاهین‌پر و احمدرضا احمدی و بهرام بیضایی و نوذر پرنگ و عباس پهلوان و نادر ابراهیمی و داریوش آشوری. این بحث‌ها گاهی در زنگ انشا به صورت نوشتنی درمی‌گرفت. آن‌وقت‌ها می‌شنیدیم که هفته پیش در کلاس انشا داریوش آشوری انشایی نوشته و به عقاید نادر ابراهیمی حمله کرده و این هفته نادر می‌خواهد به همان صورت جوابش را بدهد.

داستانک تاسیس کانون نویسندگان

خانه‌ی داریوش آشوری بودیم. خیلی‌ها نیامده بودند. نه نفر بودیم. زن آشوری متن مخالفت ما با کنگره دولتی نویسندگان را به تعداد نه نفر تایپ کرده بود. نه نفری که بعدها رسما و اسما حلقه اصلی کانون نویسندگان را تشکیل دادند: آل‌احمد، بهرام بیضایی، داریوش آشوری، اسماعیل نوری علا، اسلام کاظمیه، فریدون معزی‌مقدم، هوشنگ وزیری، محمدعلی سپانلو و من (نادر ابراهیمی)

زندگی و تراث

کودکی و نوجوانی، جوانی، پیری

نادر ابراهیمی فروردین ماه ۱۳۱۵ در تهران به‌دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را در مدرسۀ دارالفنون طی کرد و پس از گذراندن ششم ادبی وارد دانشکده حقوق شد. مدتی با داریوش آشوری، سیروس صبوری و محمدعلی سپانلو هم‌درس بود؛ اما بعد دانشکده حقوق را رها کرد و این‌بار در رشته زبان و ادبیات انگلیسی به درجه لیسانس رسید. ارائه فهرست کاملی از مشاغل ابراهیمی کار دشواری ست. او خود در دو کتاب «ابن مشغله» و «ابوالمشاغل» ضمن شرح وقایع زندگی به فعالیت‌های گوناگون خود نیز پرداخته است. در این میان، نویسندگی را به‌طور جدی و رسمی، با اندوخته‌ای غنی از مطالعۀ کتب کلاسیک فارسی، از شانزده سالگی آغاز کرد. در سال ۱۳۴۲ اولین کتاب خود را با عنوان «خانه‌یی برای شب» به چاپ رساند که داستان «دشنام» در آن با استقبالی چشمگیر مواجه شد؛ به‌آذین و سیمین دانشور آن را به‌عنوان یکی از سه قصه برگزیده ایرانی به غرب معرفی کردند. آل‌احمد آن را ستود و داریوش مهرجویی ترجمه انگلیسی آن را به‌چاپ رساند. در همان سال، مدتی به اتهام مشارکت در تظاهرات و درگیری‌های ۱۵خرداد۱۳۴۲ در زندان شاه به سر برد. بعد به همکاری با روزنامه آیندگان پرداخت. در مدت دو سال همکاری با تلویزیون آثار مستند بسیاری نوشت و کارگردانی کرد و در همان راستا، در سال ۱۳۴۹ توانست اولین موسسه غیرانتفاعی، غیردولتی ایران‌شناسی را تأسیس کند. مدتی نیز به یاری احمدرضا احمدی، محمدعلی سپانلو، اکبر رادی و نوری علا انتشارات «طرفه» را به راه انداخت؛ اما طرفی نبست. ابراهیمی مدتی نیز در موسسه «خدمت به کودکان» مشغول بود اما فعالیت حرفه‌ای را در زمینه ادبیات کودک با همکاری همسرش فرزانه منصوری در سال ۱۳۵۰ با تأسیس موسسه «همگام با کودکان و نوجوانان» آغاز کرد؛ موسسه‌ای به‌منظور مطالعه روی کودکان و نوجوانان که فعالیتش را در حیطه نوشتن، چاپ و پخش کتاب، نقاشی، عکاسی، تحقیق درباره خلق‌و‌خو، رفتار و زبان کودکان و بررسی شیوه‌های یادگیری آنها دنبال کرده و می‌کند. ابراهیمی تصویرگری و ویرایش آثاری از نویسندگان کودک را نیز به‌عهده گرفت و ضمن ترجمه چند کتاب به فارسی، چه در زمینه کودکان و چه در زمینه بزرگسالان، چند اثرش به زبان‌های مختلف دنیا برگردانده شده است؛ به‌عنوان مثال، در کتاب «دو قصه برگزیده آسيا»، قصه ایرانی این مجموعه از اوست. دو جلد کتاب نیز در نقد و تحلیل جامعه‌شناختی داستان‌های او به زبان فرانسه در بلژیک نوشته شده است. ابراهیمی علاوه‌بر تأليف آثار تئوریکی در زمینه شیوه‌های نویسندگی به تدریس در این زمینه هم پرداخته است.

مدتی در دارالفنون به تحصیل پرداخت اما طولی نکشید که به کار روی آورد. دورهٔ دانشکدهٔ حقوق را نیمه‌تمام گذاشت و به تحصیل در رشته زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. چنان‌که از زندگی خودنوشت او، ابن‌مشغله (۱۳۵۵)، برمی‌آید به کارهای گوناگون - از تعمیر ماشین‌آلات کشاورزی تا خبرنگاری روزنامهٔ آیندگان و ویراستاری و پژوهشگری برای تلویزیون - پرداخته است اما در بین اهالی ادبیات و مردم به‌عنوان داستان‌نویس شهریت دارد. در ۱۱۳۰ به «حزب ملت ایران» که تازه تاسیس شده بود پیوست. داستان‌های اولیه‌اش را در نخستین سال‌های دههٔ ۱۳۴۰ در کتاب هفته و جُنگ طرفه به چاپ رساند. در همین دوره، او، محمدعلی سپانلو، احمدرضا احمدی و مهرداد صمدی، «گروه طرفه» را ایجاد کردند. اولین کتابش در سال ۱۳۴۲ و هنگای که در زندان به‌سر می‌برد انتشار یافت. از آن بع بعد در زندگی پر فراز پو نشیب خودُ کتاب‌های بسیاری را منتشر کرد. داستان‌هایش نشانگر آزمون‌های گوناگون در زمینهٔ نثر و مضمون‌آند؛ او را نویسنده‌ای تجربه‌گرا با افت و خیزهای فکری و ادبی معرفی می‌کنند که گاه آنقدر درگیر پرداختن به نثر خوش‌آهنگ و جملات قصار می‌شود که ساختمان داستان را از یاد می‌برد. دلمشغولی‌های شدید به اخلاقیات، وفور کلمات نغز و قصار برساختهٔ خود نویسنده، بحث‌های منطقی دوسویه با نتیجه‌های نه‌چندان روشن و وسواس در درست‌نویسی و کوشش‌های بی‌وقفه در آرایش نثر و جمله‌پردازی و یافتن سلسله کلماتی آهنگین و موزون از ویژگی‌های آثار اوست. ابراهیمی داستان‌های خود را با نوشتن داستان‌های استعاری شروع کرد. سپس آثاری دربارهٔ مشغله‌های روحی کارمندان و روشنفکران نوشت؛ و پس از نگارش چند داستان توصیفی پرماجرا و رمانتیک درباره زندگی ترکمن‌ها، داستان‌های وهمناک و اخلاق‌گرایانه‌ای در زمینهٔ مسائل کلی بشری پدید آورد. داستان‌های کوتاهش در سال‌های ۱۳۶۹-۷۰ در سه مجلد از سوی انتشارت امیر کبیر منتشر شد.

ابراهیمی برای رمان آتش بدون دود برندهٔ لوح زرین و دیپلم افتخار «بیست سال ادبیات داستانی ایرانِ» وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. او طی چهار دهه فعالیت ادبی جز داستان، شعر، نمایشنامه فیلمنامه و نقد ادبی هم نوشته است.

از میان نقدهایش، مقاله «بازدید قصهٔ امروز» (پیام نوین؛ ۱۳۴۵-۱۳۴۶) مهمترین آنان است. او به جز لوازم نویسندگی (ساختار و مبانی ادبیات داستانی؛ ۱۳۷۰)، جلد اول تاریخ تحلیلی پنج هزار سال ادبیات داستانی ایران را با نام صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها (۱۳۷۰) منتشر کرده است.

ابراهیمی در زمینهٔ ادبیات کودکان و نوجوانان نیز فعالیت دارد. او و همسرش (فرزانه منصوری) در سال ۱۳۵۰ موسسهٔ مطالعاتی «همگام با کودکان و نوجوانان» را با حمایت مالی موسسه انتشارات امیر کبیر تاسیس کردند؛ و به نوشتن و ترجمه کردن برای این گروه سنی، و مطالعه درباره رفتار و زبان و شیوه‌های یادگیری آنان پرداختند. قصهٔ دور از خانه‌ٔ (۱۳۴۶) او برای کودکان کتاب برگزیدٔ سال «شورای کتاب کودک» شد. ابراهیمی مقدمه‌ای بر فارسی‌نویسی برای کودکان (۱۳۵۳) و چند مقدمه دیگر دربارهٔ مراحل گوناگون خلق و تولید ادبیات کودکان و نوجوانان نوشت. او ضمن نوشتن داستان‌ها و آثار آموزشی برای کودکان، برخی از حکایت‌های کهن را نیز برای آنان بازنویسی کرد. در سال ۱۳۶۹ جایزهٔ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را برای درخت قصه، قمری‌های قصه گرفت. از او آثار متعددی، اعم از تالیف و ترجمه برای کودکان منتشر شده است.

از نگاه دیگران (چند دیدگاه مثبت و منفی)

جلال فهیم‌هاشمی

نوع رفتار و مخاطب کتاب‌های نادر با بقیه نویسندگان و روشنفکران فرق می‌کرد. نادر مخالف جو حاکم بر مطبوعات آن زمان بود، به همین دلیل، خودش و آثارش مسکوت بود، اما مردم عادی و مخاطب‌های کتاب‌هایش همیشه به او علاقه داشتند. چون برعکس روشنفکران جنس مردم را خوب می‌شناخت و هیچ وقت از آنها جدا نشد.

سینا به‌منش

نادر ابراهیمی شعار نمی‌دهد. باورهایش را با ما در میان گذاشت. عشق، تعصب، زمان، زمانه، وطن‌گریزی که به ساحل مه‌گرفته یا آن‌سوی ساحل مه‌گرفته می‌گریزد، کتاب، خواندن، انقلاب، حکومت و شاه را نقد می‌کند. دلیل این همه سکوت مقابل نوشته‌ها، اندیشه‌ها و نقدهای نادر ابراهیمی، آن‌هم از سوی کسانی که خود را اندیشمند و منتقد می‌دانند، چیست؟

المیرا دادور

زن‌ستیزی و زن‌ستایی موضوع جدیدی در ادبیات معاصر ایران نیست. مثلا صادق هدایت به جایی می‌رسد که مجبور می‌شود از زن اثیری دست بردارد و لکاته نصیبش شود. یا علی دشتی زن را چیزی جز فتنه نمی‌داند ولی زن در نگاه نادر ابراهیمی آرمان‌گراست. زن‌هایی که در داستان‌های او وجود دارد – چه قبل و بعد از سال ۵۷- تمام خواسته‌شان را برای عشق‌شان می‌گذارند. عشق به فرزند، عشق به همسر، میهن و ...

یوسفعلی میرشکاک

در کارهای نادر ابراهیمی به‌ویژه در «با سرودخوان جنگ» برای آنها که اهل ادبیاتند یک پیغام مهم هست: اینکه اهل تقلید نباشند و تقصیر نپذیرند. درگیری نادر ابراهیمی با روشنفکران به روزگار حال برنمی‌گردد. قبل از انقلاب هم از جنس آنها نبود. نه خرابات روشنفکران را داشت و نه مفسده‌های بیرونی آنها را. قبل از انقلاب هم خرجش از آنها جدا بود.

موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران

صادق هدایت

صادق هدایت را به یاد می‌آورند؟ «باد، او را هم با خود خواهد برد.» خیال می‌کنید جز «بوف کور»، آن هم به دلیل‌های مختلف قابل‌بحث، چیزی از آن مرحوم خواهد ماند؟

ر. اعتمادی

زمانی ما کتاب‌هایی به قلم موجودی به‌نام «ر. اعتمادی» هم خوب فروش می‌رفت؛ به‌مراتب بهتر از کارهای من.

جملات نغز از وی

« نگفتن، همان دروغ گفتن است، قدری کثیف‌تر.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ شخصیت ستون فقرات داستان است. شخصیت در حرکت، ایجاد ماجرا می‌کند. ماجرا در امتداد زمان است که شکل نهایی خود را می‌یابد و به ساختمان می‌رسد. این داستان به معنی عام کلمه است. همین داستان اگر اعتبار هنری هم داشته باشد، یعنی «بیان زیبا و متعالی احساس، عاطفه و اندیشه انسانی» باشد، می‌شود داستان به معنای هنری کلمه.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ شخصیت در داستان زاییده ذهن فعال و خلاق نویسنده است. گرچه پس از زاییده شدن و شکل گرفتن، مانند یک انسان بیرون از داستان، اراده‌‌ای فعال و عور انتخاب و حق حیات و تفکر پیدا می‌کند و راه خود را می‌یابد و خود، در کنار نویسنده به ساخت ماجرا مشغول می‌شود.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ شعر علی‌الاصول، بی‌اعنتا و بی‌نیاز به عامل زمان است. هرجا شعری یافتی که متوسل به زمان شده و از زمان برای وصول به ساختمان استفاده کرده بود و ضمن بیان مفاهیم، الزاما به زمان ساعتی و زمان تقویمی نظر افکنده بود، بدان آن شعر قبل آن‌که از شعر باشد، داستان است. بنابراین مثنوی مولوی یک‌سره داستان نه چیز دیگر.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ پایان، بی‌معنی است. پایانی وجود ندارد. داستان، نباید پایان داشته باشد؛ چون پایان مرگ است و اثر هنری نامیراست.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ اگر داستانی به‌ذهنم بیاید که نتوانم آن را به تمامی اداره کنم، یعنی سروته کمرکش داستان را بدانم و حرکت‌های شخصیت‌ها را بتوانم پیش‌بینی و طرحی کاملا دقیق و گام‌به‌گام از آن داستان در ذهن داشته باشم و هنوز آغاز نکرده، بدانم چگونه پایانی در انتظار شخصیت‌ها و ماجراست. مسلم بدانید آن داستان را – حتی اگر ماجرای اصلی‌اش بی‌نظیر باشد- دور می‌اندازم.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ انسان موجودی است سیاسی؛ هنر موجودی است انسانی؛ و داستان، نیرومندترین هنرهاست برای حرکت دادن و واداشتن او به انتخاب نگره و برانگیختنش.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ متنفرم از اینکه مخاطبانم را با داستان بخوانم.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ کسی صفحه جنگ این سرزمین را ندیده، هرچه هست، نویسنده نیست.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ هرکسی ادعای هنرمندی دارد، یا گرفتار توهم هنرمند بودن است، جسور هم هست. هنرمند محافظه‌کار، یعنی غیرممکن، یعنی دروغ. اما محصول جسارت و سخن نو آوردن و کار تازه کردن، همیشه آفرینش و بدیع نیست.♣ ♣ ♣ ♣ ♣ ♣ »

نظرات فرد دربارهٔ خودش و آثارش

خواندن بی‌هوا و بی‌دروپیکر را از ۱۳-۱۴ سالگی شروع کردم. نمی‌دانم چرا. شاید چون در ابتدای نوجوانی، حزبی شدم و میل به خودنمایی پیدا کرده بودم؛ شاید به این دلیل که درون‌گرا بودم و رابطه مطبوعی با دیگران برقرار نمی‌کردم. بد و غلط خواندم. بی‌مرشد و راهنما و مشاور. بخش عمده‌ای از عمرم را تلف کردم. شاید بهترین بخش دوران یادگیری را. نتیجه‌اش این شد که خواندن را یاد بگیرم و بعدها معتاد شدم به خواندن؛ اما متناسب نیاز خواندن.

به جز یک سال، سال ۱۳۵۹ که در آن به طور استثناء ۳۵ هزار صفحه مارکسیسم خواندم و چندهزار صفحه یادداشت برداشتم و از پی آن، کتاب کوچک و تطبیقی «اقتصاد از دیدگاه حضرت علی (ع) و اقتصاد از دیدگاه مارکس» را نوشتم و بخشی از آن را هم به دعوت استادم دکتر عابدینی در دانشگاه آزاد سخنرانی کردم.

از بیست سالگی بیش از ۲۰ هزار صفحه نخوانده‌ام و به طور معمول هر سال، طبق برنامه، ۱۲ هزار صفحه یعنی ماهی فقط هزار صفحه، روزی تقریبا ۳۳ خوانده‌ام. دیر فهمیدم چگونه باید خواند، دیر برنامه‌ریزی کردم و خیلی دیر، تدریس «روش چند کتاب‌خوانی مقابل تک‌خوانی» را شروع کردم.

در ۱۸-۱۹ سالگی، تقریبا با متن‌های قدیمی و اصلی فارسی، شعر و نثر آشنا بودم. مکررخوانی می‌کردم و علامت‌گذاری و یادداشت‌برداری. از کلاس ۱۰ تا ۱۲ ادبی، کاملا دیوانه‌وار می‌خواندم. مجنون تاریخ بیهقی شدم. شاگردانم همه می‌دانند.

آثار و منبع‌شناسی

کارنامه و فهرست آثار

فهرست فعالیت‌های سینمایی

• نویسندگی و کارگردانی و تنظیم موسیقی متن فیلم سینمایی «صدای صحرا»، سال ۱۳۵۴.
• نویسندگی و کارگردانی فیلم مستند «علم کوه و تخت سلیمان».
• نویسندگی و کارگردانی فیلم مستند «گل‌های وحشی ایران».
• نویسندگی و کارگردانی فیلم داستانی «پدر در کوهستان»
• نویسندگی و کارگردانی مجموعه ۳۶ ساعته «آتش بدون دود».
• نویسندگی و کارگردانی ۵۰ ساعت از مجموعه تربیتی، آموزشی «سفرهای دور و دراز».
• تدریس فیلمنامه‌نویسی و کارگردانی و تحلیل فیلم و داستان‌نویسی در دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم/ دفتر فیلمسازی سپاه پاسداران/ دانشکده صداوسیما * نویسندگی و مشاورت کارگردانی مجموعه کوتاه تلویزیونی «هفته دولت».
• نویسندگی و مشاورت کارگردانی و تدوین مجموعه ۱۳ قسمتی «جمعه خونین مکه».
• نویسندگی و کارگردانی و تدوین فیلم ۶۱ دقیقه‌ای «شرکت نفت در سخت‌ترین سالها».
• نگارش فیلمنامه فیلم «دست شیطان» به کارگردانی حسین زندباف، سال ۱۳۶۰.
• نگارش فیلمانه فیلم «مادر» (بر اساس شعری از بهار) به کارگردانی فتحعلی اویسی سال ۱۳۶۳.
• نویسندگی و کارگردانی و تدوین یک مجموعه تلویزیونی به نام «اسناد کهنه، تاریخ نو».
• نویسندگی و کارگردانی فیلم مستند «صحرای دوگانه».
• نویسندگی و کارگردانی فیلم «روزی که هوا ایستاد» سال ۱۳۷۷.

کتاب‌شناسی

کتاب‌های کودک و نوجوان

• دور از خانه تصویرگر: پری بیانی تهران (چاپ اول ۱۳۴۷) کتاب برگزیده شورای کتاب کودک (۱۳۴۷) و کتاب برگزیده آسیا از سوی سازمان جهانی یونسکو.
• کلاغ‌ها (چاپ اول ۱۳۴۸) برنده جایزه اول فستیوال کتاب‌های کودکان توکیو- ژاپن، برنده جایزه اول (سیب طلایی) براتیسلاوا و برنده جایزه اول تعلیم و تربیت از یونسکو.
• سنجاب‌ها تصویرگر: رمضانی (چاپ اول ۱۳۴۹)
• قصه گل‌های قالی تصویرگر: نورالدین زرین کلک (چاپ اول ۱۳۵۲)
• پهلوان پهلوانان پوریای ولی تصویرگر: علی کوثراحمدی (چاپ اول ۱۳۵۲) دریافت جایزه بزرگ جشنواره کتاب کودک کنکور نوما ژاپن (۱۹۷۸)
• باران، آفتاب و قصه کاشی تصویرگر: علی اکبر صادقی (چاپ اول ۱۳۵۳)
• بزی که گم شد تصویرگر: یوتا آذرگین (چاپ اول ۱۳۵۳)
• من راه خانه‌ام را بلد نیستم (چاپ اول ۱۳۵۳)
• سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن (۱۶ جلد) (چاپ اول ۱۳۵۶)
• این باغ بزرگ باورنکردنی (درباره کشاورزان ایران)
• پدر چرا توی خانه مانده است (قصه‌های انقلاب برای کودکان و نوجوانان، شماره یک ) (چاپ اول ۱۳۷۶)
• جای او خالی (قصه‌های انقلاب، شماره دو) (چاپ اول، ۱۳۵۷)
• نیروی هوایی (قصه‌های انقلاب، شماره سه) (چاپ اول ۱۳۵۷)
• سحرگاهان همافرها اعدام می‌شوند (قصه‌های انقلاب، شماره چهارم) (چاپ اول ۱۳۵۸)
• برادرت را صدا بزن (قصه‌های انقلاب، شماره پنجم)
• برادر من مجاهد، برادر من فدایی (چاپ اول ۱۳۵۷)
• جنگ بزرگ از مدرسه امیریان (قصه‌های اعتراض، شماره یک) (چاپ اول ۱۳۵۸)
• انقلاب به ما چه داد؟ (چاپ اول ۱۳۵۸)
• نامه فاطمه و پاسخ نامه فاطمه
• مامان من چرا بزرگ نمی‌شوم؟ بابا من چرا بزرگ نمی‌شوم؟ (از قصه‌های ریحانه خانم شماره یک) تصویرگر: جمال‌الدین خرمی‌نژاد (چاپ اول ۱۳۶۸)
• روزی که فریادم را همسایه‌ها شنیدند (قصه‌های ریحانه خانم شماره دو) تصویرگر: جمال‌الدین خرمی‌نژاد (چاپ اول ۱۳۶۸)
• آدم وقتی حرف می‌زند چه شکلی می‌شود (قصه‌های ریحانه خانم شماره سه) تصویرگر: جمال‌الدین خرمی‌نژاد (چاپ اول ۱۳۶۹)
• درخت قصه، قمری‌های قصه تصویرگر: محمدحسین تهرانی (چاپ اول ۱۳۶۹) برنده جایزه کتاب و برگزیده از سوی هیأت داوران بزرگسال کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (سومین جشنواره، ۱۳۷۰) و برنده جایزه کتاب برگزیده از سوی هیات داوران خردسال کانون (سومین جشنواره، ۱۳۷۰)
• عبدالرزاق پهلوان (از مجموعه قصه‌ها و داستان‌های پهلوانی ایران) تصویرگر: علی کوثراحمدی (چاپ اول ۱۳۶۹)
• آنکه خیال بافت و آنکه عمل کرد تصویرگر: نیره تقوی (چاپ اول ۱۳۶۹)
• حکایت کاسه آب خنک (نوسازی حکایت‌های خوب قدیم برای کودکان شماره یک) تصویرگر: امیر نساجی (چاپ اول ۱۳۷۰)
• حکایت دو درخت خرما (نوسازی حکایت‌های خوب قدیم شماره دو) تصویرگر: امير نساجی (چاپ اول ۱۳۷۰)
• آن شب که تا سحر (نوسازی حکایت‌های خوب قدیم شماره سه) تصویرگر: امیر نساجی (چاپ اول ۱۳۷۱)
• دور ایران در شش ساعت (گزارش دومین نمایشگاه ایران‌گردی ۱۳۷۱) (چاپ اول ۱۳۷۱)
• قلب کوچکم را به چه کسی هدیه بدهم؟ تصویرگر: محمدحسین تهرانی (چاپ اول ۱۳۷۱) برنده دیپلم افتخار و سکه بهار آزادی اولین نمایشگاه آسیایی تصویرگران کتاب کودک و نوجوان (۱۳۷۰)
• مثل پولاد باش پسرم، مثل پولاد (از مجموعه ایران را عزیز بداریم شماره یک) تصویرگر: حمیدرضا محسنی (چاپ اول ۷۲ -۱۳۷۱)
• داستان سنگ و فلز و آهن سنگ و آهن و پولاد (از مجموعه ایران را عزیز بداریم شماره دو) تصویرگر: حمیدرضا محسنی (چاپ اول ۱۳۷۱)
• با من آشناشو، با من دوست شو (مقدمات و واژه‌نامه)، (از مجموعه من زیرزمین زندگی می‌کنم) (چاپ اول ۱۳۷۳)
• ما مسلمان‌های این آب و خاکیم (از مجموعه ایران را عزیز بداریم) (چاپ اول ۱۳۷۳)
• هستم اگر می‌روم، گر نروم نیستم (با مایعات معدنی)، (از مجموعه من زیرزمین زندگی می‌کنم)(چاپ اول ۱۳۷۴)
• راستی اگر نبودم (از مجموعه من زیرزمین زندگی می‌کنم) (چاپ اول ۱۳۷۴)
• کمیاب و قیمتی اما همان‌قدر هم خوب و لازم (از مجموعه من زیرزمین زندگی می‌کنم) (چاپ اول ۱۳۷۴)
• مدرسه بزرگ‌تر هم وجود دارد (یک قصه بلند فلزی) (از مجموعه من زیرزمین زندگی می‌کنم) (چاپ اول ۱۳۷۵)
• گل اباد دیروز، گل اباد امروز (یک قصه بلند فلزی) (چاپ اول ۱۳۷۵)
• گل‌آباد امروز، گل‌آباد فردا (یک قصه بلند فلزی) (چاپ اول ۱۳۷۵)
• فرهنگ فرآورده‌های فلزی ایران (ایران را عزیز بداریم) (چاپ اول ۱۳۷۶)
• فرهنگ مواد معدنی ایران (ایران را عزیز بداریم) (چاپ اول ۱۳۷۶)
• قصه سار و سیب (چاپ اول ۱۳۷۳)
• قصه موش خودنما و شتر باصفا (چاپ اول ۱۳۷۳)
• با من بخوان تا یاد بگیری (چاپ اول ۱۳۷۳)
• حالا دیگر می‌خواهم فکر کنم (چاپ اول ۱۳۷۳)
• یک صعود باورنکردنی (خاطرات) (چاپ اول ۱۳۷۴)
• نرگس و قالیچه سحرآمیز (چاپ اول ۱۳۷۵)
• قصه‌های قالیچه‌های شیری (چاپ اول ۱۳۷۷)

ترجمه‌های کودک و نوجوان

• از پنجره نگاه کن (نویسنده: جان والش انگلوند) ترجمه با همکاری احمد منصوری
• دوست کسی‌ست که آدم را دوست دارد (نویسنده: جان والش انگوند) ترجمه با همکاری احمد منصوری

کتاب‌های ویژه بزرگسال

• آرش در قلمرو تردید (چاپ اول ۱۳۴۱)
• پاسخ‌ناپذیر (چاپ اول ۱۳۴۱)
• مصابا و رؤیاهای گاجرات
• مکان‌های عمومی
• هزارپای سیاه و قصه‌های صحرا (چاپ اول ۱۳۴۵)
• افسانه باران
• در سرزمین کوچک من (منتخب آثار)
• تضادهای درونی
• انسان، جنایت و احتمال
• خانه‌ای برای شب
• رونوشت بدون اصل
• در حد توانستن (شعرگونه‌ها) (چاپ اول ۱۳۵۷)
• ده قصه کوتاه (چاپ اول ۱۳۵۱) [بعد از انتشار، سانسور و سوزانده شد و با تغییرات به نام «غزل داستان‌های سال بد» چاپ شد]
• غزل،داستان‌های سال بد
• ابن‌مشغله (چاپ اول ۱۳۵۴)
• ابوالمشاغل (چاپ اول ۱۳۵۶)
• فردا شکل امروز نیست (چاپ اول ۱۳۵۱)
• لوازم نویسندگی (ساختار و مبانی ادبیات داستانی) (چاپ اول ۱۳۷۰)
• مقدمه‌ای بر فارسی‌نویسی برای کودکان (چاپ اول ۱۳۵۳)
• مقدمه‌ای برای مصورسازی کتاب کودکان (چاپ اول ۱۳۶۷)
• مقدمه‌ای بر مراحل خلق و تولید ادبیات کودکان (چاپ اول ۱۳۶۳)
• مقدمه‌ای بر آرایش و پیرایش کتاب‌های کودکان (چاپ اول ۱۳۶۸)
• چهل نامه کوتاه به همسرم (نامه‌ها) (چاپ اول ۱۳۶۸)
• مجموعه اول (قصه‌های کوتاه) (چاپ اول ۷۰-۱۳۶۹)
• مجموعه دوم (قصه‌های کوتاه) (چاپ اول ۷۰-۱۳۶۹)
• مجموعه سوم (قصه‌های کوتاه) (چاپ اول ۷۰-۱۳۶۹)
• آتش بدون دود (۷ جلد: اتحاد بزرگ/ حرکت از نو/ درخت مقدس/ گالان و سولماز/ هرگز آرام نخواهی گرفت/ هر سرانجام، سرآغازی‌ست/ واقعیت‌های پر خون) (چاپ اول ۱۳۷۱)
• حکایت آن اژدها (مجموعه ۱۰ داستان کوتاه) (چاپ اول ۱۳۷۱)
• با سرودخوان جنگ، در خطه نام و ننگ (خاطرات) (چاپ اول ۱۳۶۶)
• تکثیر تأسف‌انگیز پدربزرگ (چاپ اول ۱۳۷۵)
• مردی در تبعید ابدی (بر اساس زندگی ملاصدرا) (چاپ اول ۱۳۷۵)
• بر جاده‌های آبی سرخ (بر اساس زندگی میرمهنای دوغابی) {از داستان بلند ۸ جلدی} (چاپ اول ۱۳۷۷)
• بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم
• صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها (تاریخ تحلیلی پنج هزار سال ادبیات داستانی ایران) (چاپ اول ۱۳۷۰)
• یک عاشقانه آرام (چاپ اول ۱۳۷۶)
• سه دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می‌آید (چاپ اول ۱۳۷۷)

ترجمه‌های بزرگسالان

• مویه کن سرزمین محبوب (ترجمه با فریدون سالک)
• آدم آهنی (نویسنده: ترهيوز)
• خلاقیت در رنگ (ترجمه با جلال شباهنگی)

ویرایش و مقدمه‌نویسی کتاب‌های بزرگسال

• ترکمن صحرا (مقدمه‌نویسی) (مجموعه عکس‌های مریم زندی) (چاپ اول ۱۳۶۱)
• خلاقیت در رنگ (ویرایش و مقدمه‌نویسی) (ترجمه با مشارکت جلال شباهنگی)
• چهار کوارتت اليوت (ویرایش و مقدمه‌نویسی) (ترجمه مهرداد صمدی) (چاپ اول ۱۳۶۸)
• الفبای فلسفه علی اکبر صادقی (مقدمه‌نویسی ) (از مجموعه ده جلدی نقاشان بزرگ ایران)
• طراحی حیوانات (مقدمه‌نویسی) (نویسنده علی کوثر احمدی) (با گفتاری تحلیلی در باب مفاهیم و تعاریف «طرح» در هنرها به قلم نادر ابراهیمی)

ویرایش و مصورسازی کتاب‌های کودک

• راه دور (نویسند: مریم زندی) (چاپ اول ۱۳۵۱)
• گل هفت رنگ (انویسنده: کاتالیو والنتین) ترجمه و تنظيم: الميرا دادور (چاپ اول ۱۳۵۱)
• قصه پیرزنی که دلش می‌خواست تمیزترین خانه دنیا را داشته باشد (نویسنده: شکور لطفی) (چاپ اول ۱۳۵۳)
• ما بوتۀ گل سرخ را از خواب بیدار کردیم [عروسک‌سازی] (نویسنده: شکور لطفى) (چاپ اول ۱۳۵۶)
• سومین هدیه (نویسنده: جان کرد) ترجمه: فرزانه ابراهیمی (چاپ اول ۱۳۶۹)
• در بهار خرگوش سفیدم را یافتم [ویراستاری] (نویسنده: احمدرضا احمدی) (چاپ اول ۱۳۷۰)

فهرست فیلمنامه‌ها و نمایشنامه‌ها

• صدای صحرا (فیلمنامه) (۱۳۴۸)
• اجازه هست آقای برشت؟ (نمایشنامه) (۱۳۴۹)
• وسعت معنای انتظار (نمایشنامه) (سه قصه نمایشی) (چاپ اول ۱۳۵۵)
• یک قصه معمولی و قدیمی در باب جنایت (نمایشنامه)
• آخرین عادل غرب (فیلمنامه) (چاپ اول ۱۳۶۹)

فهرست آثار منتشرنشده

• حضور حکومت در قلمرو ادبیات کودکان (تهران، آگاه)
• مقدمه‌ای بر بررسی، نقد و تحلیل ادبیات کودکان (۲ جلد) (تهران، آگاه)
• مقدمه‌ای بر حکایت و ادبیات کودکان (تهران، آگاه)
• قصه چیست؟ داستان چیست؟ (تهران، آگاه)
• ویژگی‌های شعر کودک (تهران، آگاه)
• ضرباهنگ موسیقی در ادبیات کودک (تهران، آگاه)
• نمایش برای کودکان (تهران، آگاه)