یکی بود و یکی نبود

یکی بود و یکی نبود
نویسنده	سیدمحمدعلی جمال‌زاده
زبان	فارسی
نوع رسانه	کتاب

یک بودو یکی نبود اولین و مهم‌ترین مجموعه‌داستان کوتاه از سیدمحمدعلی جمال‌زاده است که با انتشار آن به شهرت رسید.

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب

یکی بود و یکی نبود در تهران غوغا به‌پا کرد. محافل سیاسی، ادبی و مذهبی در ایران با آن مخالفت کردند. از این جهت، کتاب را در ملاعام سوزاندند و جمال‌زاده را به کفر متهم کردند.

یک بند در معرفی خلاصهٔ کتاب

یکی بود و یکی نبود نام مجموعه‌داستانی از محمدعلی جمال‌زاده است که نخستین بار در سال ۱۳۰۰ ش در برلین به‌دست چاپ سپرده شد. این مجموعه، یک دیباچه و شش داستان کوتاه را در دل خود جای داده است. جمهور ادبا و نویسندگان آن را سرآغاز داستان‌نویسی کوتاه به سبک جدید در زبان فارسی و ادبیات واقع‌گرایانه دانسته‌اند. جمال‌زاده در داستان‌های این مجموعه با زبانی طنزآمیز و آکنده از اصطلاحات و مَثَل، نابه‌سامانی‌ها و معایب جامعهٰ طوفان‌زاده ایران را پس از شکست مشروطیت، توصیف می‌کند. فارسی شكر است، رجل سياسی، دوستی خاله‌خرسه، درد دل ملّا قربانعلی، بيله ديگ بيله چغندر، ويلان‌الدوله داستان‌های این مجموعه هستند.

گزارشی از شخصیت حاضر در کتاب داستان، گزارشی از شعرهای مهم در کتاب شعر و گزارشی از فصل‌های کتاب پژوهش

شخصیت‌های داستان‌های این مجموعه آدم‌های ساده و عامه‌ای هستند که هر یک نماینده قشرهای مختلف جامعه ایران در آن روزگار و مشکلات و مصائبی است که ایرانیان با آن درگیر بودند. در فارسی شکر است که نخستین داستان کوتاه این مجموعه است، روای داستان یک ایرانی است که پس از پنج سال سختی و دوری از وطن به ایران بازگشته است؛ اما بی‌دلیل به زندان‌ می‌افتد و هم‌سلولی‌هایش یا به عربی نامفهوم سخن می‌گویند و یاب به فرنگی سنگین، تنها با یک روستایی به زبان ساده فارسی می‌تواند ارتباط برقرار کند. این داستان، دربردارنده رویارویی سنت و مدرنتیه از خلال تنوع زبانی شخصیت‌های آن است.

داستان رجل سیاسی روایت مردی عامه و ساده به نام جعفر حلاج است که به اصرار زنش وارد عالم سیاست می شود. او نماينده قشر وكلاي مجلس در دوره اول است؛ كساني كه سواد چندانی نداشتند و از مناسبات سياسي چیزی نمی دانستند، اما به‌واسطه جهل مردم یا حرافی به وكالت برگزيده‌ می‌شوند.

دوستی خاله‌خرسه، داستان کمک جوان خوش‌مشرب و دلسوز و خون‌گرمی به‌نام حبیب‌الله است که جان یک قزاق روس را که در جنگ زخمی شده بود، نجات می‌دهد اما سربازان روس پاسخ نیک‌رفتاری او را گرفتن جانش می‌دهند. داستان درد دل ملا قربانعلی، روایت مردی عامه است که سیر حوادث او را به سمت شغل روضه‌خوانی سوق می‌دهد. او نماینده جامعه روحانی‌نمای آن دوران است که بدون داشتن صلاحیت و شرایط لازم، به این کسوت درآمده است.

دلیل شهرت

جمال‌زاده با یکی بود و یکی نبود، داستان‌نویسی جدید را بنیان گذاشت.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

سبک کتاب

جمال‌زاده سبک جدیدی در داستان‌هایش در پیش می‌گیرد و در آن‌ها به زندگی کسانی توجه می‌کند که پیش از این جایگاهی در ادبیات نداشتند. نثر او هم روایی است و هم خطابی.

پیرنگ

جدال کهنه و نو، مسئله زبان فارسی، فساد سیاسی، بی‌دانشی و جهل مردم، شکست آرمان‌های انقلاب مشروطه، ریاکاری‌، زُهدنمایی، آشفتگی اوضاع سیاسی و اجتماعی مردم در سال‌های پس از مشروطه، عمده‌ترین مضمامین و مفاهیم به‌کار برده شده در داستان‌هاست.

ویژگی‌های مهم کتاب

بهره‌گیری از زبان محاوره، طنزپردازی،استفاده از امثال و اصطلاحات عامیانه و انتقاد‌های نیش‌دار از وضع سیاسی و اجتماعی زمانه، عقب‌ماندگی قشرهای مختلف مذهبی و سیاسی و ناآگاهی و جهل مردم از جمله ویژگی‌های مهم این اثر به‌شمار می‌رود.

اظهارنظرها

نقدهای مثبت

چایکین

چایکین خاورشناس روس یکی بود و یکی نبود راا آغازگر مکتب و سبک رئالیستی در ایران می‌داند و می‌نویسد: «همین سبک و مکتب است که در واقع شالودهٰ جدید ادبیات داستان‌سرایی در ایران گردید و فقط از آن روز به‌بعد می‌توان از پیدایش نوول و قصه و رمان در ادبیات هزار سالهٰ ایران سخن راند... و هم باید اضافه کرد که در میان نام‌های بهترین نویسندگان امروز ایران، نام جمال‌زاده به‌خصوص به‌عنوان نویسنده یکی بود و یکی نبود، نه‌تنها از لحاظ تقدم تاریخی بلکه از حیث وضوح و وزن و معنی، مقام اول را دارد. به‌طور خلاصه باید گفت که جمال‌زاده...از عهدهٰ وظیفهٰ بسیار مشکلی برآمده و آن اینکه روح و فرهنگ نثر اروپایی و نیروی تجسم و بیان بدیع آن را به قالب دو هزارسالهٰ نثر فارسی درآورده است.

بزرگ علوی

علوی معتقد است که استفاده هنرمندانه از زبان عامه باعث شده که قهرمانان جمال‌زاده به چهرها‌های داستانیِ واقعی و طبیعی و بومی تبدیل شوند.