آتش بدون دود

آتشْ بدون دود
آتش، بدونِ دود نمی‌شود، جوان بدونِ گناه
نویسنده	نادر ابراهیمی
ناشر	روزبهان
محل نشر	تهران مکان ناشر فارسی: تهران
تاریخ نشر	چاپ اول ۱۳۵۸
شابک	‎۹۶۴۵۵۲۹۲۲۰
تعداد صفحات	۲۲۶۱
موضوع	زندگی ترکمن در صحرا، اختلاف و جنگ درون قبیله‌ای، جنگ‌ با بیگانگان و درگیری‌های سیاسی
سبک	واقع‌گرا
زبان	فارسی
طراح جلد	مرتضی ممیّز

مجموعهٔ ۷جلدی به صورت رقعی شومیز

مجموعهٔ ۷جلدی به صورت رقعی گالینگور

مجموعهٔ ۷جلدی به صورت رقعی گالینگور در رنگی متفاوت

آتشْ بدون دود رمانی ۷جلدی است به قلم نادر ابراهیمی، سه جلد نخست را نویسنده در سال ‍۱۳۵۲ نگاشت. چهار جلد بعدی که جنبه‌ای سیاسی و تاریخی دارد، در سال۱۳۷۱ به چاپ رسید. رمان رئالیستی است؛ اما وجود بخش‌هایی چون احساس‌گرایی بیانگر آن است که نویسنده گاهی به رمانتیسم روی آورده است. اولین چاپِ رمان در سال ۱۳۵۸ بود.این مجموعه که به دو صورت ۷جلدی و مجموعِ ۷جلد در سه جلد منتشر شده است از سال ۱۳۷۱ تا ۱۳۹۸ مجموعاً در ۹۶نوبت توسط نشر روزبهان به چاپ رسیده است.

* * * * *

آتشْ بدون دود روایتگر زندگی سه نسل از مردم صحرانشین ترکمن است از عهد قاجار و پادشاهی ناصرالدین شاه تا پهلوی دوم و حکومت محمدرضا پهلوی. آتشْ بدون دود رویارویی علم و جهل است. اختلاف نظر نسل‌ها را بیان می‌کند. عشق و افسانهٔ ترکمن را به‌تصویر می‌کشد و از پایبندی به اعتقادات و وطن‌دوستی می‌گوید.

ابراهیمی با نوشتن این رمان جایزهٔ لوح زرین و دیپلم افتخار «بیست سال ادبیات داستانی ایران» را از وزرات فرهنگ‌وارشاد اسلامی دریافت کرد و جوایزی نخستی چون براتیسلاوا، تعلیم‌وتربیت یونسکو و کتاب‌سال ایران گرفت.

اگر نخوانده‌اید

شروعِ ماجرا

داستان با اختلاف میان دو قبیله آغاز می‌شود این را با خواندن جملهٔ اولِ جلد اول می‌توان دریافت؛ «گوکلان به یموت دختر نمی‌دهد و از یموت دختر نمی‌آورد، هنوز هم.» سپس توضیحی دربارهٔ چگونگی تشکیل این دو قبیله می‌آید.اختلافِ نخستِ میانِ این قبیله‌ها بر سر آب بوده. اولین شخصیتِ مهمی که در جلد اول با او آشنا می‌شویم گالان اوجا، پسری جنگ‌جو و مقتدر است. گالان در طی گشت‌‌و‌گذارهای صحرایی‌اش، سولماز را می‌بیند و در بند عشق گرفتار می‌شود! او دل‌باختهٔ دخترِ رئیسِ قبیلهٔ دشمن می‌شود. سولماز در ولایتِ خود به زیبایی و شجاعت مشهور است و چه عاشقانی که در بندِ او هستند. دیدارِ گالان و سولماز شبی در صحرا اتفاق می‌افتد و پس از آن، دو عاشقِ مغرور به یکدیگر نزدیک می‌شوند و ماجرا به اوج می‌رسد و در فراز و نشیبِ عشق و تکبرِ گالان حرکت می‌کند! شعلهٔ عشقِ آن دو اطرافیان را می‌سوزاند. سولماز توسط معشوقش از چادر رئیس قبیله دزدیده می‌شود و در این اتفاق برادران گالان به دست هم ولایتی‌های سولماز کشته می‌شوند و تعدادی از گوکلانی‌ها نیز جان می‌بازند. کینه یموت به گوکلان بیشتر می‌شود چون به عقیده‌ٔ گالان گوکلان دو برادرش را به کشتن داد نه عشق او به معشوق! این نفرت و آتش انتقام همچنان می‌پاید و گالان و سولماز هم از قربانیان آن می‌شوند. داستان همواره بر محور شخصیت و افکار گالان اوجا، می‌چرخد و در ادامه ماجرا هم شاهد نشانه‌هایی از آن هستیم و کردار گالان در شخصیت و طرز فکر فرزندان و نوادگانش نمایان می‌شود. روایت جلد دوم آغاز می‌شود اما با فاصلهٔ زمانی بسیار که روایت‌گر حیات فرزندان گالان و سولماز است مخصوصا آلنی که نوه‌ی آن‌هاست. ماجرای آلنی با کشمکش‌ها و اختلافاتش با مردم صحرا آغاز می‌شود او می‌خواهد به شهر برود و از فارس‌ها علم بیاموزد تا پزشک شود و کودکان صحرا را که به علت بیماری ناشناسی می‌میرند نجات دهد. اما هم ولایتی‌ها مخالفند که او برای علم‌آموزی به شهر برود. آن‌ها از شهری‌ها کینه به دل دارند به علت کشت و کشتاری که در روستا‌ها راه انداختند و زمین‌هایی که بالا کشیدند. اما آق‌اویلر در تصمیم خود مصمم است و پسرش را برای ادامه تحصیل به شهر می‌فرستد. درگیری‌های آلنی با مردم صحرا همچنان ادامه دارد. اما با دوراندیشی و تدبیر با مردم صحرا همراه می‌شود و درخت مقدس اینچه برون را با خود همراه می‌سازد تا مردم بپندارند که درخت مقدس او را برای نجات کودکان واسطه قرار داده به همین دلیل تصمیم گرفته که پزشک شود. در پایان جلد سه شاهد اتحاد تقریبیِ صحرا هستیم.
در سه جلد نخست،اتفاقاتِ داستان در صحرای ترکمن، ایری بوغوز،‌ گومیشان، اینچه برون و گنبد رخ می‌دهد اما از جلد چهارم به بعد حوادث بیشتر در تهران و گاه صحرای ترکمن، شهرهای دیگر ایران و خارج از ایران، در فرانسه می‌گذرد. از ابتدای جلد چهارم است که آلنی وارد مبارزات سیاسی علیه حکومت می‌شود حکومتی که ظلم را سرلوحهٔ کار قرار داده و زمین‌های ترکمن را به زور تصاحب می‌کند تا آنان را رعیت خود سازد. این درگیری‌ها تا پایان داستان ادامه دارد. آلنی حزب وحدت مردم صحرا را به همراهیِ مارال، نامزدش، پایه‌گذاری می‌کند. آن دو حرکتی سیاسی را با یکدیگر آغاز کردند و چنان همراه شدند که در نهایت یکی شدند. در بخشی از ماجرا شاهد مبارزات درونی آلنی هستیم که با عقاید ضدخدایی خود درگیر است! از نکات جالب توجه، دوستی او با ملا قلیچ بلغای، مردی مومن و ملای اینچه برون، است. رفاقت آنان تا پایان عمر می‌پاید. ملا او را به سمت عرفان هدایت می‌کند بلکه از آشفتگی‌ ذهنش کاسته شود. پس از کودتای ۲۸مرداد، آلنی و همسرش به اروپا سفر می‌کنند و پس از بازگشت به ایران درحوالی سال۱۳۳۸ مشغول تدریس در دانشگاه می‌شوند. ساواک همواره به مردم و ترکمن‌ها ستم می‌کند، آرتا، نتیجه ی گالان و فرزندِ آلنی و مارال، از سوی ساواک به اعدام محکوم می‌شود. پس از آن حکم، آلنی هم به قتل می‌رسد و مارال طی درگیریِ مسلحانه جان می‌بازد.

از این‌سو فرورفتن و از آن‌سو برآمدن

نادر ابراهیمی از داستان‌نویسان،‌ پژوهشگران، قصه‌نویسان و مترجمان آثار کودک بود. او در رشتهٔ زبان و ادبیات انگلیسی تحصیل کرد. وی تمام و کمال با ادبیات کهن فارسی آشنا بود. از اوانِ جوانی مطالعهٔ متون قدیمی فارسی را آغاز کرده بود و در این زمینه گفته:

مکرر خوانی می‌کردم و علامت‌گذاری و یادداشت‌برداری. دیوانه‌وار می‌خواندم. مجنون تاریخ بیهقی شدم. چهار مقالهٔ عروضی، مرزبان‌نامه، کلیله‌ودمنه، عقل سرخ و... و گلستان و بوستان، بارها، و حافظ، مولوی، عطار، ناصرخسرو و ... و غوطه خوردنی غریب در نثر دوره‌های مختلف قدیم، از این سو فرورفتن و از آن سو برآمدن.

همچنین در گفته‌ها و نوشته‌های ابراهیمی مشهود است که او قدمتی پنج‌هزار ساله برای پیشینهٔ تاریخی قصه در ایران قائل است. او معتقد است که به داستان‌های بزرگانی چون فردوسی، مولوی، سعدی و عطار باید توجه ویژه‌ای کرد.
همین است که ردپایی از ادبیات کهن در آتشْ بدون دود نمود دارد.

گزارشی از شخصیت‌های اصلی حاضر در کتاب داستان گزارشی از شعرهای مهم در کتاب شعر- گزارشی از فصل‌های کتاب پژوهش

شخصیت‌های اصلی

داستانی به این وسعت شخصیت‌های بسیاری دارد اما اصلی‌ترینشخصیت‌های آن از انگشتان یک دست هم تجاوز نمی‌کنند. گالان اوجا، پسری اهل قومِ یموت است که جنگاوری و شجاعتش زبان‌زد خاص و عام است. انسانی خودپسند که تنها بر باور‌های خود معتقد است. مغرور و سنگ‌دل جلوه می‌کند اما زمانی که زبانِ شاعری به سراغش می‌آید دلی نرم و نازک دارد. کینه، دشمنی، کشت و کشتار به خواستِ خود در دلش ریشه نزده! از کودکی او را با این افکار و عقاید پرورش داده‌اند. تا انتهای داستان افکار گالان در کردار بازماندگانش نمایان است.
بویان میش رفیقِ شفیق اوست از کودکی تا پایان عمر و تنها کسی که در دنیا، گالان از او حرف شنوی دارد گالانی که از پدرش هم حرف نمی‌شنود!
سولماز، تنها دخترِ رئیسِ قبیلهٔ گوکلان که گالان اوجا در پی نابودیِ آن‌هاست. دختری که از شدت زیبایی و شجاعت پسرانِ یک ولایت را دربندِ خود کرده و پدرش هراس دارد که او را به خانهٔ شوهر بفرستد مبادا خواستگارانش به جان یک‌دیگر افتاده و برادر‌کشی شود.
در جلد دوم با آلنی و مارال آشنا می‌شویم که بعدها این دو با یک‌دیگر ازداوج می‌کنند. آلنی نوهٔ گالان اوجا است. وی انسانی تحصیل کرده، انقلابی و وطن‌دوست است. او برای رهایی از ظلم و ستمِ حکومت پهلوی از هیچ تلاشی فرو گذار نمی‌کند.

عنوان ها و فصل‌ها

هر جلد از اثر دارای نام‌های متفاوتی است. و هر کتاب شامل فصل‌هایی است با نام‌های مختص به خود به جز جلد هفتم که فصل‌های آن نام‌گذاری نشده است.
«گالان و سولماز»:

• گالان اوجا، شاعر وحشی
• شامِ ناتمام
• کینه
• از غربت عشق
• آغاز تفرقه
• لحظه‌های خوف‌آور انتخاب
• اینچه برون
• بیوک اوچی در آتش
• عشق، بیداد می‌کند

«درخت مقدس»

• نیم‌نگاهی به دفتر اوراق خاطرات
• خدا بچه‌ها را صدا می‌زند
• صدای چرخ گاریِ چه کسی می‌آید
• ملاقاتی کوتاه با آلنیِ ترکمن
• مکالمات
• چه کسی به عروسی پالاز می‌آید؟
• آتش بدون دود نمی‌شود

«اتحاد بزرگ»

• گومیشان، سرزمین تیراندازانِ آرام
• چه کسی آرپاچی را صدا می‌کند
• این صدای چرخ‌های گاری آلنی‌ست
• برای جنگ یا برای مدارا
• مکالمات دیگر
• فصل کوتاه
• دو قبیله در برابر هم
• آلنی بچه‌ها را صدا می‌کند
• نخستین بیمار
• آلنی، مرد خطرناک
• دیگر چه کسی پای درخت مقدس گریه می‌کند
• طبیبی در شهر
• بچه‌ها آلنی را صدا می‌کنند
• خانه‌ی سفید
• فصل پایان، اتحاد بزرگ

«واقعیت‌های پرخون»

• قانون لحظه‌ها
• تصویرهای متفرق
• یاشا، مرد خطرناک
• از عشق سخن باید گفت
• لحظه‌های مؤثر
• آرام به سوی اوج
• پس عروس ما کجاست؟
• و آن سفر بزرگ
• آخرین اخبار

«حرکت از نو»

• بی‌تاب،‌ جوشان، آشفته
• مکالمات
• باز، بوی حادثه می‌آید
• حادثه می‌آید
• بشتاب آلنی، بشتاب!
• هیچ پلی در قفای ما نبود

«هرگز آرام نخواهی گرفت»

• از زخمِ قلبِ آمان‌جان
• لااقل در خواب گریه مکن!
• پیچیدگی‌های حضور در سال‌های برق‌آسا
• رنج‌هایی کشیده‌ام که مپرس!
• این جاده هرگز خلوت نخواهد شد
• سراسرِ وطن آلاچیق من است

«هر سرانجام، سرآغازی‌ست»

دلیل شهرت

آتش بدون دود به علت حجم زیاد، حوصله‌ی بسیاری برای خواندن می‌طلبد اما این‌که بسیاری جذب داستان می‌شوند و هنوز هم این رمان خوانندگان پر و پا قرصی دارد به هنر نویسنده بازمی‌گردد. ابراهیمی بیش از ۳۰سال، از عمرش را پای این کار گذاشت و با فضاسازیِ مناسب آن را نگاشت. او برای خلق تک‌تک شخصیت‌ها تلاشِ فراوانی کرد و ارتباطِ نزدیکِ خوانندگان با شخصیت‌های رمان، ماحصل همین تلاش است.

تقدیم‌شده به

با توجه به مقدمه‌ای که در اول تمامی جلدهای اثر آمده نمی‌توان دریافت کرد که کتاب به چه کسی تقدیم شده! نوشته مخاطبی دارد اما نام آن ذکر نشده. اما پس از پخش مستندی با نام «بار دیگر مردی که دوست می‌داشتیم» عیان شد که اثر پیش‌کشی است به رهبر انقلاب. رهبر سه جلد ابتدای رمان را خوانده بودند. و پس از انقلاب نادر ابراهیمی را به ادامهٔ تحریر این رمان تشویق کردند که این موضوع در یادداشت ابتدایی اثر نیز نمایان است.

یادداشت

در صفحات نخستِ کتاب می‌خوانیم: «پیشکش به بزرگی که به درستی، خلوص، و بزرگی باورش کرده‌ام؛ به مردی که مرا به نوشتنِ الباقیِ آتشْ بدون دود واداشت. نامش برای این خاک، مبارک باد و برای همه‌ی عاشقانِ وطن! و ای کاش زمانی برسد که او، همچنان باشد و دیگر، درد نباشد، و ایرانیِ دردمند هم.»

چرا باید این کتاب را خواند

پژوهشگران مقاله‌های گوناگونی در این باره دارند و اثر را از رمان‌های بلند و پرحجم فارسی می‌دانند. برخی نیز معتقدند که رمان ایرانی با رمان «آتشْ بدون دود» آغاز می‌شود. طراحی، تنظیم و تحریرِ جلد اول تا پایان جلد هفتمِ آتش بدون دود حدود سی‌سال شاید هم کمی بیشتر زمان برده. نادر ابراهیمی در قلم زدن رمانش همواره کوشیده تا داستان از هیجان و هیجان‌طلبی دور باشد. به گفتهٔ خودش هر گاه احساس کرده فصل‌هایی از ماجرا قرار است بر احساسات مخاطب فشار آورد نوشته‌ها را فروپاشیده و بار دیگر ساده‌تر، سردتر و آرام‌تر ماجرا را روایت کرده است که این عمل تنها یک دلیل داشته و آن اینکه:

«نمی‌خواستم هیجان، جانشینِ کنجکاوی شود، و با موجْ رفتنْ جانشینِ تأمل و تفکر.»

آنان که خوانده‌اند

آغاز داستان

داستان در اوانِ جوانیِ‌ نویسنده طراحی شده؛ «این داستان را وقتی خیلی جوان بودم طراحی کردم. در آن زمان با رویای نویسنده‌شدن، نویسنده‌ای سیاسی و خطرناک، طرح دو داستانِ بسیار بلندِ بی‌آغاز و انجام را ریختم: «آق اویلرها» و «قَرَه‌لوها»؛ به‌تعبیری سپیدزادگان و سیاه‌زادگان...» سال‌های قبل از انقلاب بخش‌هایی از آق اویلرها با نام «درخت مقدس» به چاپ می‌رسد، سپس ابراهیمی مجموعه‌ای سی و شش ساعتهٔ تلویزیونی با همان نام می‌سازد که به پیشنهاد سفارش‌دهندهٔ مجموعه، ایرج گرگین و بنابر مثلِ قدیمیِ ترکمنی که می‌گوید: «آتش، بدونِ دود نمی‌شود،‌ جوان بدونِ گناه» نام داستان برای همیشه به «آتشْ بدون دود» تغییر می‌کند. پس از انقلاب، نگارنده سه جلد نخست رمان را از نو و بدون سانسور به‌چاپ می‌رساند. آتش بدون دود داستانی براساس واقعیت است و نه عینِ واقعیت! تصویری واقعی است از حکومت پهلوی با بیانی دلنشین و روان. ایدهٔ اصلیِ قسمتی از این روایت که مربوط به عشق گالان و سولماز می‌شود، برگرفته از سخنان و داستان‌هایی است که دکتر خدر فروهر برای ابراهیمی می‌گفت او از اجداد خود و شخصیتی شبیه به گالان تعریف می‌کرد. وصفِ خوبِ نویسنده از صحرا و آشنایی با آداب‌ورسومشان از این روست که او خود، سال‌های بسیاری در صحرا و با ترکمن‌ها زیسته است.
طی داستان می‌‌بینیم که نام همه قهرمانان ترکمنی نیست و نام آذری هم به‌چشم می‌خورد مثلاً: «آقشام گلن». این به آن دلیل است که نویسنده خود عاشق صحراست و پدرش اصالتاً آذری‌ است. به‌قول خودش:
«چیزی از پدر، چیزی از عشقِ پسر»

چگونگی روایت

روایتِ آتش بدون دود، روایتِ سوم شخص است و داستان را راوی «دانای کل» روایت می‌کند. شکل غالب روایت این داستان، موقعیت داستانی نقّال است. راوی بیرون از جهان داستان به روایت ماجرا می‌پردازد و همچون یک فردآگاه به همهٔ رویدادهای داستان، از درون و بیرون شخصیت‌ها گزارش می‌دهد؛ بی آن که جزو شخصیت‌های داستان باشد.
نویسنده هر جا لازم است، با تلخیص، زمان داستان را پیش برده، و هر جا که لازم دیده، مفصل به ماجرا پرداخته و از روایت چکیده به صحنه نمایش روی آورده است. گاه از بیرون و از فاصله‌ای دور به شخصیت‌ها و حوادث نگریسته و گاه به ذهن شخصیت‌ها وارد شده و تک‌گویی درونی آن‌ها را به خواننده نشان داده است.

ترسیم داستان

ابراهیمی با استفاده از عواطف خویش و حوادثی چون؛ اختلافات قبایل ترکمن بر سر مراتع و زمین، وجود جنگ‌های داخلی بین آن‌ها، تهاجم نیرو‌های بیگانه از جمله تزار روس به ترکمن صحرا، مخالفت شدید حکومت قاجار با صحرانشینان و تبعید آن‌ها و ادامهٔ ظلم و استبداد حکومت پهلوی بر قوم ترکمن ماجرا را شرح می‌دهد. وی با فضاسازیِ قوی و شخصیت‌پردازیِ مؤثر استبداد اربابان و فقر و فلاکت مردم صحرا را بیان می‌کند.

ویژگی‌های مهم کتاب

حضور راوی در همه‌ٔ بخش‌های داستان حس می شود و این حضور چنان پررنگ است که می‌توان او را مانند شخصیت‌های داستان دارای ویژگی‌هایی دانست.همچنین می‌توانیم دیدگاه او را نسبت به عشق، زن و اندیشه‌های سیاسی‌اش بشناسیم. نویسنده در جای جایِ داستان راوی را نشان می‌دهد. حتی گاهی روایت حالتی گزارشی و خلاصه‌وار به خود می‌گیرد. در جلد ششم اثر شاهد این حالت هستیم. چند صفحه از رمان، اطلاعاتی تاریخی و واقعی است که در طی تحقیقات نگارنده به دست آمده و به گفتهٔ خودش این کار را انجام داده تا ادای دینی به مردم ترکمن کرده باشد.
از ویژگی‌های راوی داستان
Y ادبیات را خوب می‌شناسد
Y نثری زیبا دارد
Y به خوبی می‌تواند از توصیف‌های شاعرانه استفاده کند
Y به ایرانی بودن خود افتخار می‌کند
Y وطن از عناصر کلیدی ذهن اوست

اظهارنظرها

فاطمه سادات طاهری و زهرا عسگری: یکی از برجستگی‌های آتش بدون دود علاوه بر قدرت داستان‌نویسی، انتخاب زبان ادبی و نثر شاعرانه، است.

♦ ♦ ♦ ♦ ♦
احمدرضا احمدی: به اعتقاد من، رمان ایرانی با رمان «آتش بدون دود» نادر ابراهیمی آغاز می‌شود؛ نه با شوهرِ آهوخانم علی‌محمد افغانی.
♦ ♦ ♦ ♦ ♦
معصومه صادقی و دیگران: این اثر یکی از برجسته‌ترین آثار ادبیات داستانی معاصر ایران است که در ترسیم برخی از آداب و رسوم قوم ترکمن موفق بوده است.

نویسندگی ابراهیمی با آتشْ بدون دود تمام شد

به گفتهٔ عبدالعلی دستغیب:

چند داستانی كه ابراهيمی در دههٔ ۴۰ نوشت، تا حدودی تازگی داشت. بعد از آن، مدتی شروع به همكاری با تلويزيون كرد. رمان «آتش بدون دود» هم بعد به فيلم تبديل شد. در اين دوره شروع به كارهای سفارشی كرد و كارهای متفاوتی انجام داد مانند:
فيلم‌نامه‌نويسی، فيلم‌سازی، تحقيق در ادبيات معاصر و قديم. به هرحال، نادر ابراهيمی در تمام زمينه‌ها وارد شد و سفارش قبول می‌كرد و كار نويسندگی او با كتاب «آتش بدون دود» تمام شد. او نويسنده‌ای بود كه مي‌بايست توجه خود را به قصه‌های كوتاه متمركز می‌كرد. دوره‌ٔ اول داستان‌نویسی ابراهيمی با رمان «آتش بدون دود» تمام می‌شود. اما دوره‌ٔ دوم نويسندگی او كه در دهه‌ٔ ۶۰ شروع ‌شد، تا زمانی‌كه در بستر بيماری افتاد و قادر به نوشتن نبود، شاخصه‌ای ندارد. كارهايش تبليغاتی، سفارشی و بدون ابداع هستند.

پژوهشگران

« آتشْ بدون دود یک اثر جاودانهٔ حماسی، انقلابی، سیاسی، عاشقانه و عارفانه است که نویسنده با بهره‌گیری از عشق و عرفان در جاهای مختلف این رمان از دوبیتی‌ها و اشعار عاشقانه و مباحث عرفانی بهره برده است. هر چند آتشْ بدون دود با عناصر شاعرانگی آمیخته‌است؛ اما درواقع داستانی واقعیت‌گرا یا رئالیسم است و با واقعیت‌های اجتماعی آن روزگار منطبق است. »

معصومه صادقی

اصلی ترين درون‌مایهٔ آتش بدون دود مبارزه میان خیر و شر، درگیری و تقابل نسل‌ها، رویارویی علم و جهل، سنت و تجدد، پایبندی به اعتقادات و آرمان‌ها، عشق‌های پاک، رسوم و افسانه‌های قوم ترکمن، ضرورت ایجاد وحدت میان اقوام مختلف ایرانی، وطن‌دوستی، پرداختن به مشکلات اجتماعی، مبارزات سیاسی علیه ظالمان و مذهب و نگاه عرفانی به مذهب از دیگر موضوعاتی است که ابراهیمی به آن می‌پردازد.

نقدِ شاعری معتاد و مظلوم

افسوس که ابراهیمی، برای نوشتنِ این داستان، بسیار عجله نشان داد. اگر تا این حد شتاب‌زده و سرسری نمی‌نوشت، البته ممکن بود که اثرش، داستانی خوب از آب درآید؛ حتی خوب‌تر از «رومئووژولیت» و یا «لیلی و مجنون...»

شانه به شانهٔ واقعیت

”	آتشْ بدون دود -همچنان که بارها گفته‌ام- باز می‌گویم که عین واقعیت نیست؛ بل، داستانی‌ست که تنگاتنگ و شانه به شانه‌ی واقعیت، حرکت کرده است؛ و از این داستان، درست به همین اندازه باید انتظار داشت نه بیشتر که مایه‌ٔ شرمساری من خواهد شد.	“

این کتاب کمرم را شکست
اینطور بگویم و خلاص‌تان کنم: نوشتنِ آتشْ بدون دود، کمرم را شکست. تمامم کرد. خُرد و خمیرم کرد. خسته و بیمارم کرد.

من، همان کار را کردم که فرهاد کرد
فرهادِ کوه‌کن، سالیان سال، باه تیشه‌ای حقیر۷ کوهی سنگی را، ذره‌ذره از جا برداشت تا شاید آبِ چشمه‌ای که به قصر سلطنتی می‌رسید، از آن جویِ باریکِ فرهادی به دشت بیاید و به دست مردم برسد...

من، همان کار راکردم که فرهاد کرد؛ اما ذره‌یی اطمینان ندارم که آبِ باریکه‌ای، حتی قطره‌ آبی هم از قصر سلاطین بهدشت‌های مردم وطنم آورده باشم. به خدا اطمینان ندارم. غرور، زچیزی‌ست، اطمینانم چیز دیگری. مغرورم از اینکه چنینی اثری را، در طول بیش از سی سال، آفریده‌ام با صبوری بی‌حساب، با حالتی همیشه میان عشق و جنون و خستگی و کلافگی و درماندگی... اما اینکه آیا این اثر، به راستی،‌همان کاری‌ست که آرزو داشته‌ام باشد، و یکز از بزرگ‌ترین داستان‌های تمام تاریخ حیات بشر، امری‌ست به کلی سوای آن غرور بی‌حساب. فقط و فقط در طول زمان، «اهل کتاب» می‌تواند بگوید که آتشْ بدون دود، نزدیک شد به ان چیزی که حق بود یا نشد. می‌گویم «اهل کتاب» و نه مطلقا «اهل قلم».

”	نوشتن بلد نیستم! من از آن جمله نویسندگانی نیستم که می‌توانند خیلی راحت و روان و مسلط بنویسند بی‌دغدغه و بدون شک. من نوشتن بلد نیستم و می‌نویسم؛ و این بسیار مهم است و در عین حال غم‌انگیز است. کسانی هستند که شهادت بدهند که برخی از صفحه‌های این کتاب حجیم، بیش از ده‌بار نوشته شده است، و همسرم مسلما گواهی خواهد داد که چه کشیدم تا آتشْ بدن دود را به پایان جلد هفتم رساندم و چندبارْچندین‌بار، بدون هیچ علت محسوس، زیر فشارِ نوشتن این داستان، فکر خودکشی به سرم آمد...	“

گزارشی از اقتباس‌های هنری انجام‌گرفته در کتاب

سریالی سی و شش ساعته با نام «آتشْ بدون دود» در سال ۱۳۵۴ از تلویزیون ملی ایران به نمایش در آمد. نادر ابراهیمی این مجموعه را به سفارش ایرج گرگین ساخته بود.

جمله‌های ماندگار کتاب

• عشق، ترکیبی‌ست از پر و تبر.
• برای خانهٔ سوخته باز شاید بشود کاری کرد. دلِ سوخته را بگو چه کنم؟
• مردم هیچ‌وقت حال بد کسی را به گذشته خوبش نمی‌بخشند .
• درماندگان تنها سلاحشان حرف است و نه اعتبار حرفی که می‌زنند.
• عشق در لحظه پدید می‌آید، دوست داشتن در امتداد زمان. این اساسی‌ترین تفاوت میان عشق و دوست داشتن است.

مشخصات کتاب‌شناختی

تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع کل تیراژ و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند

مجموع هفت جلدِ کتابِ آتشْ بدون دود ۲۲۶۱صفحه است. و مجموع صفحاتِ اجتماعِ هفت جلد در سه جلد ۱۶۱۲ است.

تغییرات طرح جلد در چاپ‌های مختلف

انتشارات روزبهان آتش بدون دود را به دو شکل متفاوت چاپ کرده است: مجموعه ۷جلدی و اجتماع ۷جلد در سه جلد به صورت رقعی (شومیز) و رقعی (گالینگور). طرح جلد رقعی شومیز و گالینگور مشابه است اما طرح دوره سه جلدی، متفاوت از آن‌ دو طراحی شده.

منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)

• آتش همچنان بدون دود است به اهتمام رحمت‌الله رجایی
• راوی در رمان اتش بدون دود به قلم قدسیه رضوانیان و حمیده نوری. منتشر شده در شمارهٔ۳ پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، سال۱۳۸۸
• زبان شاعرانه نادر ابراهیمی در آتش بدون دود به کوشش فاطمه سادات طاهری و زهرا عسگری، چاپ شده در دو فصلنامهٔ علوم ادبی، سال هفتم، شمارهٔ۱۱، بهار و تابستان۱۳۹۶، صفحهٔ ۱۲۹تا۱۵۵
• تحلیل بینامتنی رمان آتش بدون دود و تأثیر ادبیات کهن فارسی در آن به اهتمام معصومه صادقی، غلامحسین غلامحسین‌زاده و سعید بزرگ بیگدلی. منتشر شده در مجله ادبیات پارسی معاصر،‌ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال ششم، زمستان ۱۳۹۵ شمارهٔ۴، صفحهٔ ۶۹تا۹۴
• مقایسهٔ قدرت دو شخصیت محوریِ رمان اتش بدون دود (با استفاده از «نظریهٔ نابرابری قدرت در دیالوگ» فرکلاف و مدل مایکل شورت) به قلم افسانه میری،‌ محمدجواد مهدوی، شهلا شریفی و بهروز محمودی بختیاری. منتشر شده در مجلهٔ جستارهای زبانی، آذر و دی۱۳۹۷ علمی-پژوهشی، شمارهٔ۴۷، صفحهٔ ۱۴۷تا۱۷۱
• نقد و تحلیل ساختار و عناصر داستانی رمان آتش بدون دود به اهتمام مهیار علوی مقدم و سوسن پورشهرام، منتشر شده در مجلهٔ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، پاییز۱۳۹۰، شمارهٔ۱۳، علمی-پژوهشی، صفحهٔ۲۵۵تا۲۶۶
• نقد و تحلیل رمان‌های نادر ابراهیمی (با تأکید بر رمان‌های آتش بدون دود، بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم، یک عاشقانه آرام تکثیر تأسف‌انگیز پدربزرگ) پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد حمید صالحی با راهنماییِ سعید بزرگ بیگدلی و مشاورهٔ حسینعلی قبادی، ۱۳۸۸
• نقد جامعه‌شناسی رمان اتش بدون دود پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد ریحانه قاسمی با راهنماییِ فروغ صهبا و مشاورهٔ محمدرضا عمران‌پور، ۱۳۹۰
• بررسی و تحلیل تأثیر آشنایی با ادبیات کلاسیک فارسی در داستان‌نویسی معاصر (با نگاهی به رمان‌های سووشون، جای خالی سلوچ، آتش بدون دود) پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد معصومه صادقی با راهنماییِ غلامحسین غلامحسین‌زاده و مشاورهٔ سعید بزرگ بیگدلی، ۱۳۹۱
• بررسی شخصیت‌پردازی در مجموعهٔ آتش بدون دود نادر ابراهیمی پایان نامهٔ کارشناسی ارشد امیدعلی مقصودی گنجه با راهنماییِ مسعود فروزنده و مشاورهٔ جهانگیر صفوی، ۱۳۹۰
• بررسی شخصیت و جایگاه اجتماعی زنان در رمان آتش بدون دود نادر ابراهیمی پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد فرشته فرخی با راهنماییِ احمد خانلری، ۱۳۹۴
• بررسی محتوا و درون‌مایه رمان آتش بدون دود با تکیه بر فرهنگ ترکمن پایان‌نامه کارشناسی ارشد حمیده ایران پور یلمه با راهنماییِ عبدالله حسن زاد میر علی و مشاورهٔ همایون جمشیدیان، ۱۳۹۵
• جایگاه و بازتاب فرهنگ عامه (فولکلور) در رمان آتش بدون دود به قلم کمال‌الدین آرخی، عبدالله واثق عباسی، فرشید باقری. منتشر شده در همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران

سال پنجم تا هفتم، شهریور۱۳۹۳، دورهٔ نهم

• شخصیت‌پردازی «گالان اوجا» قهرمانی از نسل کهن و «آت میش» دلاوری از نسلی نو، در رمان آتش بدون دود به قلم سوران شیخ‌الاسلامی مکری، منتشر شده در همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، سال سیزدهم تا پانزدهم،‌ ۱۵شهریور ۱۳۹۲،‌دورهٔ هشتم
• سیمای قوم ترکمن در آثار احمد شاملو، نادر ابراهیمی، صادق هدایت به کوشش کمال‌الدین آرخی،‌منتشر شده در همایش گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران،‌سال پانزدهم تا هفدهم،‌شهریور۱۳۹۱،‌ دورهٔ هفتم

منابع

• ابراهیمی، نادر (۱۳۷۱). آتش بدون دود. سوم. تهران: روزبهان. شابک ۹۶۴-۵۵۲۹-۲۴-۷.
• ابراهیمی، نادر (۱۳۷۱). آتش بدون دود. هفتم. تهران: روزبهان. شابک ۹۶۴-۵۵۲۹-۲۸-X.

پیوند به بیرون

• «راوی در رمان آتش بدون دود». پرتال جامع علوم انسانی. بازبینی‌شده در ۸دی۱۳۹۸. 
• «ماجرای تقدیم‌نامه یک رمان به رهبر انقلاب». مشرق نیوز. بازبینی‌شده در ۷دی۱۳۹۸. 
• «جوان بدون گناه نمی‌شود، آتش بدون دود». خبرگزاری دانشجو. بازبینی‌شده در ۱بهمن۱۳۹۸. 
• «احمدرضا احمدی در یادبود نادر ابراهیمی: رمان ایرانی با «آتش بدون دود» آغاز می‌شود». خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا». بازبینی‌شده در ۱بهمن۱۳۹۸. 
• «آتش همچنان بدون دود است (نادر ابراهیمی و سرزمین گرگان)». خانه کتاب. بازبینی‌شده در ۲بهمن۱۳۹۸. 
• «تحلیل بینامتنی رمان آتش بدون دود و تأثیرات ادبیات کهن فارسی در آن». پرتال جامع علوم انسانی. بازبینی‌شده در ۴بهمن۱۳۹۸. 
• «آتش بدون دود». وبگاه نورمگز. بازبینی‌شده در ۴بهمن۱۳۹۸. 
• «پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشجوی ادبیات فارسی». وبگاه گنج. بازبینی‌شده در ۴بهمن۱۳۹۸. 
• «همایش‌ها». پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی. بازبینی‌شده در ۴بهمن۱۳۹۸.