التفاصیل

التفاصیل
نویسنده	فریدون تولَّلی
ناشر	کانون تربیت
محل نشر	شیراز
موضوع	قطعات طنزآمیز سیاسی و اجتماعی

کتاب التفاصیل اثر فریدون تولَّلی یکی از نقیضه‌های گلستان سعدی است متشکل از ۷۶ قطعهٔ کوتاه. این اثر از نظر قالب داستانی با حکایت‌های گلستان سعدی و حکایت‌های آثار منثور طنزآمیز عبید زاکانی شباهت‌هایی دارد.

* * * * *

چرا باید این کتاب را خواند

در ادبیات فارسی زمینه‌ های علمی نقیضه‌پردازی را نخستین بار «عبید زاکانی» با نگارش رساله‌های منثور فراهم آورد سپس نویسندگان دیگری به پیروی از سبک عبید به نقیضه‌پردازی پرداختند. هر چند عبید آغازگر این سبک نوشتاری بود اما با توجه به اینکه تولَّلی با هنرمندی خاصی که در مسیر انتقاد و طنز پیش گرفته، می توان گفت حتی از عبید زاکانی هم در مرتبه بالاتری قرار گرفته است، چون تولَّلی برای بیان مقاصد طنزآمیز چنان هنرمندانه عمل کرده است که تصور می‌شود برای هر پدیده و حادثه‌ای تابلوی رنگی و زنده را در پیش روی خوانندگان قرار داده است. وی با توانایی خاص خود در هنر طنزنویسی، مفاهیم بکر را با زبانی طنزآمیز بیان کرده که در آن مفاسد و معایب اجتماع عصر خود را به خوبی به تصویر کشیده است.

برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند

عناوین قطعات

تولَّلی برای هر یک از قطعه‌های «التفاصیل» عنوانی انتخاب کرده، سپس برای تلفظ صحیح آن عنوان، به سبک فرهنگ‌های لغت قدیمی یک کلمهٔ هم‌وزن آورده تاابهام تلفظ را برطرف شود. به عنوان نمونه، برای قطعهٔ نخست کتابش عنوان «عراده»‌ را برگزیده است و در توضیح آن چنین نوشته است: «... و عراده بر وزن قلاده اندر لغت، چوبین مرکبی را گویند برسان کجاوه‌اش محصور کنند و نرده بندند و رنج سفر از مسافران دور دارند. این عجوز فرخاری در طریق سمرقندی بر این مرکب نشسته و در کیفیت آن چنین آورده...». تولَّلی برای قطعه‌های دیگر التفاصیل عناوین گوناگونی برگزیده که بعضی از آن‌ها اسامی ابزارهایی مانند: اسطرلاب، شاقول، فلاخن و ... است و برای برخی دیگر نام حیواناتی چون: بوزینه،‌ دارکوب، زالو، سمند، قوچ و ...را انتخاب کرده است. بعضی دیگر از قطعات با نام شهرها و کشورهایی چون: بخارا، پاریس، چالوس، موریس، کلمبیا و ...آغاز می‌شود و یا نام عضوی از بدن مثل: جمجمه، مخ و ...عنوان دسته‌ای از قطعه‌ها را تشکیل می‌دهد. یا نام اشخاصی مانند: ناصرخسرو، مهالک الممالک، منورالدین و ... عنوان قطعه‌هاست. عنوان بعضی از قطعه‌ها را نیز نمی‌توان در دسته‌بندی خاصی قرار داد، این‌ گونه قطعه‌ها با عناوین متفاوتی چون: اختلاس، انقلاب، باشگاه، بنگ، شیرازه، عجایب البلدان، قرتی، حلقه، خان، درویش، رصد، سلمانی، کابینه، کوسه، ماتیک، نخجیر و ... نامگذاری شده است. در اکثر این عناوین ضمن ذکر وزن آن عنوان، به وجه تسمیه آن نیز پرداخته است. در بین واژگان قطعه‌های التفاصیل، گاهی لغات عامیانه‌ای چون: ممه، پستو، گزلک، لولو، بادنجان، ملنگ، تقلی، گاله، تنبان و ... به کار رفته است.

دربارهٔ نقیضه بیشتر بدانیم

نقیضه معادل واژهٔ فرنگی پارودی (parodie) است و در لغت به معنی مخالف و در اصطلاح، وارونه پاسخ دادن شعر کسی را گویند. «نقیضه» یک نوع ادبی خاص محسوب نمی‌شود، بلکه اصطلاحی است برای نامگذاری محتوای یک اثر. نقیضه‌پردازی در آثار منظوم و همچنین آثار منثور ادب فارسی وجود دارد.
اصل کلی در همهٔ نقیضه‌ها این است که اثر نقیضه شده مشهورتر از نقیضه‌اش باشد تا این‌که سبب کاستن از ارزش ادبی و هنری اثر اصلی نشود. نقیضه خوب، نقیضه‌ای است که به گونه‌ای یادآور اثر اصلی (اثر مورد نقیضه واقع شده) باشد. این اصول بستگی به میزان هنر نویسندگی نقیضه‌پرداز دارد که تا چه حد بتواند رعایت کند. «التفاصیل» از این اصول برخوردار است؛ زیرا تولَّلی هرچند در سرتاسر اثر خود قطعات طنزآمیز به کار برده است، اما این طنز هرگز از ارزش ادبی و همچنین اشتهار و مقبولیت گلستان سعدی نکاسته است. اصل متذکر شدن سرمشق نیز در التفاصیل رعایت شده است، چون در سرتاسر این اثر عبارت منثور و منظومی دیده می‌شود که به صورت نقیضه بیان شده و خواننده با مشاهدهٔ این عبارات به اصل آن‌ها که در گلستان سعدی به کار رفته، پی می‌برد. به عنوان نمونه کمتر خواننده‌ای پیدا می‌شود که مقدمهٔ زیبای گلستان سعدی را خوانده باشد و با دیدن این عبارت از التفاصیل، متوجه اصل آن در گلستان نشود؛ «چندان که پای به درون نهادم، بوی کبابم چنان مست کرد که نیزه‌‌ام از دست بیفتاد». اصل این عبارت در گلستان چنین است: «چون برسیدم، بوی گلم چنان مست کرد که دامنم از دست برفت». و یا این بیت در التفاصیل:

شـــد امـــامـــی کـــه تـــا گـــهـــر آرد

کـــوســـه‌ای آمـــد و امـــام بـــبـــرد

که اصل این بیت در گلستان چنین آمده است:

شـــد غـــلـــامـــی که آب جـــوی آرد

آب جـــوی آمـــد و غـــلـــام بـــبـــرد

نقیضه‌ها براساس فرم و قالب به دو دسته؛ نقیضه‌های مختصر و نقیضه‌های مفصل تقسیم می‌شوند. التفاصیل بر اساس این تقسیم‌بندی در دستهٔ دوم از نقیضه‌ها جای می‌گیرد. ویژگی نقیضه‌ها از نظر طرح و فرم آن است که هر نقیضه‌ای باید ساختار و قالب اثر اصلی را داشته باشد و از آن پیروی کند و اگر چنانچه تغییراتی هم در طرح داده شود، باید نقیضه‌پرداز به آن تغییرات اشاره کند تا فرم اثر اصلی فراموش نشود.

اظهارنظرها

اظهارنظر دیگر شخصیت‌ها

شفیعی کدکنی

در تاریخ هزاروصد سالهٔ‌ طنز پارسی، دوران مشروطیت و سال‌های پس از سقوط رضاشاه،‌ دوره‌ای زرّین و درخشان است و تولَّلی در این میان پایگاهی بسیار بلند و والا دارد. اگر روزی موانع سیاسی موجود رفع شود و تاریخ طنز در سدهٔ اخیر به درستی بررسی شود و چهره‌های برجسته و سرآمد آن معرفی شوند، صاحب «التفاصیل» از جمله صدرنشینان این محفل است، در کنار ایرج و دهخدا و بهروز و افراشته و هدایت. برای نسل امروز که عملاً محروم از ادبیات نوع التفاصیل است، پرداختن به ارزیابی جوانب کار تولَّلی شاید کار آسانی نباشد؛ این‌قدر می‌توان گفت که از همان نخستین شماره‌هایی که تولَّلی در روزنامهٔ سروش (شیراز۱۳۲۴) به نوشتن قطعات التفاصیل پرداخت، ذهن و ضمیر همهٔ نخبگان عصر را متوجه خویش کرد و همه را به تحسین خود واداشت.