از معنا تا صورت

از معنا تا صورت
نویسنده	سخن
ناشر	سخن
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۸۸
تعداد چاپ	چاپ دوم در ۱۳۹۰
شابک	جلد اول: ۹۷۸۹۶۴۳۷۲۳۵۷۶؛ جلد دوم: ۹۷۸۹۶۴۳۷۲۳۵۸۳
تعداد صفحات	جلد اول: ۶۵۸؛ جلد دوم: ۶۰۲
موضوع	نقد ادبی
زبان	فارسی
قطع	وزیری
تعداد جلد	۲
نوع جلد	گالينگور

کتاب «از معنا تا صورت» اثری از مهدی محبتی است که در دو جلد توسط انتشارات سخن آن را در سال ۱۳۸۸ در تهران منتشر شده است. اثر شایسته تقدیر سومین جایزه ادبی جلال‌ آل‌احمد در بخش نقد ادبی و اثر شایسته تقدیر بیست‌وهشتمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از جمله افتخارات این کتاب است.

***

«از معنا تا صورت» کتابی است که «طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی» را به خوانندگان ارائه می‌نماید.

کتاب «از معنا تا صورت»در حقیقت تلاشی برای بنا گذاشتن، ساختن و به اثبات رساندن یک نظریه ادبی بومی و ایرانی‌ می‌باشد؛ زیرا دکتر «مهدی محبتی»به شدت به این مساله اعتقاد دارد که نمی‌توان بدون تکیه بر مبانی نظری، آثار ادبی را آن هم در بالاترین سطح ممکن خود، ساخت و خلق کرد. برای سنت ادبی و ادبیات سنتی ایران‌زمین که در هر شرایطی و از هر منظری برخی از مهم‌ترین اثرهای ادبی را در دل خود پرورانده است و همواره با آثار ضعیف و ناسالم مبارزه کرده و در زمان تکوین و پیدایش آنها، از قرار گرفتنشان در زمره آثار والا ممانعت به عمل آورده است، چطور مقدور بوده که ببالد و قوی شود و بسط پیدا کند، اگر به زیربنای نظری، نقد و تئوری متکی نبود؟

اگر بهترین آثار ادبی ما بر اساس سنت ها و دیدگاه های قوی و هماهنگ بنا شده‌اند، این مبانی نظری و معیارهای انتقادی کجا هستند و چگونه پایه گذاری شدند؟ آیا می‌توان با این اجماع رایج و عامیانه موافق بود که فرهنگ و ادبیات ایران هرگز از نقد و نظریه نظام مند ادبی بهره ای نبرده است؟

مهدی محبتی نویسنده و پژوهشگر و استاد دانشگاه است. وکارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد 1367-1363(شاگرد اول دانشگاه)، كارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد 1370-1367(شاگرد اول دانشگاه)، دكتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران ، (1374 -1370) است. محبتی دانشیارزبان وادبیات فارسی دانشگاه زنجان می باشد.

خلاصه اثر

دو جلد کتاب

کتاب «از معناتا صورت» در دو جلد مجزا و مستقل تالیف شده  است ابتدا در «مقدمه »به معرفی کلی اثر و مولف یعنی ویژگیهای بیرونی کتاب و سپس ارائه توصیف کلی از اثر ،عنوان موضوع و محتوای کتاب،  فهرست عناوین اصلی، طرح پرسش های بنیادین و نهایتا به نقد و ارزیابی کتاب در قسمت نتیجه گیری پرداخته شده است.

بخش «نتیجه گیری» درحقیقت بخش اصلی و عمده ی این نقد و بررسی را تشکیل می دهد و اثر مورد نقد را ذیل عناوین عقلانیت و شهود، گرایش شخصی و عاطفی نویسنده به فرهنگ و تمدن اسلامی، واقع گرایانه ترین فصل کتاب، صراحت و تیز بینی، بازی های زبانی و ... مورد نقد و واکاوی قرار می دهد و در پایان طرح کلی اثر، ایده و نقد شخصی نویسنده ی اثر بررسی می شود.

در کل كتاب «از معنا تا صورت» به طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویكردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی اختصاص دارد و نگارنده به پرسش‌هایی در زمینه‌های مختلف نقد ادبی پاسخ می‌دهد: این كه ایران و ادبیات فارسی پس از اسلام را چگونه باید دید تا روشی متناسب برای تحلیل آن برگزید؟ معیار ایرانی بودن چیست؟ شعر و فكر و شرع و نحوه ارتباط آنها با یك‌دیگر در ایران و ادب فارسی را چگونه باید تبیین كرد تا هم واقعیت‌های تاریخی، اجتماعی در ایران از یاد نرود و هم واقعیت‌های فرهنگی كم‌رنگ نشود؟ همچنین زمینه‌های پیدایش نقد ادبی در ایران و نقد و نظریه ادبی در ایران و ادبیات كلاسیك فارسی بررسی مفصل شده است.

درباره نویسنده

نویسنده اثر؛ مهدی محبتی

مهدی محبتی (متولد ۱۳۴۴) نویسنده و پژوهشگر ادبیات فارسی در حوزه ی نقد ادبی و عرفان‌ و استاد تمام دانشگاه زنجان و دارنده ی نشان عالی یونسکو می‌باشد.

مهدی محبتی کارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد 1367-1363(شاگرد اول دانشگاه) ، كارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد 1370-1367(شاگرد اول دانشگاه)، دكتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران ، (1374 -1370) است.

برخی از آثار

• کتاب غصه نان، اکسیر جان: قصه های منظوم
• کتاب غصه نان اکسیر جان: آثار منثور
• کتاب قرن های بی زمان
• کتاب اللمع فی التصوف
• کتاب در جدال با خویشتن
• کتاب پیمانه های بی پایان (دوره ی دو جلدی)
• کتاب نقد ادبی در ادبیات کلاسیک فارسی
• کتاب آینه های خندان
• کتاب فارسی عمومی
• کتاب ابن فارض
• کتاب فارسی عمومی نو
• کتاب از معنا تا صورت
• کتاب بدیع نو
• کتاب پهلوان در بن بست.

نظر نویسنده درباره اثر

صفحات کتاب

انگیزه‌ی اصلی تألیف کتاب

آن چه انگیزه‌ی اصلی تألیف این کتاب شد بحث‌هایی است که دوشنبه عصرها در منزل استادان ادبیات فارسی در می‌گرفت که آیا در سنت ادبی فارسی، نقد و نظریه‌ای وجود دارد یا خیر؟ و بیشتر این نگاه غالب بود که نقد نظری و ادبی رهاورد غرب است!

ما بعد از مشروطه و کمی پیش از آن با این سنخ از مباحث نقد نظری و ادبی آشنا شده‌ایم و آن چه به معنای نقد ادبی در جامعه شکل گرفته اختصاص به ما ندارد و رهاورد غرب است. مدت‌ها به این نظریه اندیشیده‌ام که آیا با این نگره‌ی امروز نقد ادبی و نظری می‌توان به سراغ متونی رفت که در آن زمان هویت گرفته‌اند؟ بهترین راه این است که ما به نظام زیبایی‌شناختی بپردازیم زیرا ما با دو رویکرد روبروییم، این مسأله ذهن مرا بسیار به خود مشغول کرده بود که آیا شعرهای گذشته ما متکی بر آثار افلاطون و ارسطوست؟ و در تحقیقاتم دریافتم که 17 درصد می‌توان متون ادبی گذشته را برگرفته از تمدن هلنیک، افلاطون و ارسطو دانست. این اشعار جایگاه مستقلی دارند که باید به سراغ آن‌ها با ابزار دیگر رفت. این مسأله دربردارنده این معنی نیست که نقد ادبی ما در تقابل با آن‌ها قرار دارد. ما نظریه ادبی قوی در گذشته داشته‌ایم اما این به آن معنا نیست که بگوییم نظام زیباشناختی ما با نظام زیباشناختی غرب مغایر است یا بر آن برتری دارد، در مجموع مقایسه و رجحان یکی بر دیگری اشتباه است.

ما نمی‌توانیم به نفی تئوری و نقد در ادبیات برسیم زیرا نقد درخشان ادبی لزوماً باید بر یک تئوری عمیق درونی استوار باشد و به این معنا نیست که حافظ با یک تئوری شعر خود را سروده باشد بلکه خلاقیت بر تئوری اثر می‌گذارد و نظم خلاق است که همدیگر را جهت و معنا می‌دهند. گردآوری این کتاب با مشکلات بسیار و کمرشکن همراه بوده است زیرا کتابی در این زمینه به رشته تحریر درنیامده بود که بتواند راه‌گشای جمع‌آوری مطالب این کتاب در نقد ادبی باشد.

در گردآوری این کتاب از قرن سوم و چهارم تا مشروطه پیش آمده‌ام و دریافتم نخستین جوانه‌های شعر فارسی در این هزار سال شکوفا شده است. در گذشته هر کسی که کاری نداشته با شعر گفتن خود را سرگرم می‌کرده است تا بتواند مطرح و مشهور شود. در تحقیقاتم به این نتایج دست یافته‌ام که در دوره صفویه در یک روستایی که 2000 خانوار جمعیت داشته 400 نفر آن شاعر دیوان‌دار بوده‌اند!

آثار عرفانی، تذکره‌ها، منشأت، قابوس‌نامه، چهار مقاله و... حرف اصلی را در ادبیات فارسی ما می‌زنند. همچنین بهترین نگره‌ها و نگاره‌ها در کتاب‌های تازی مطرح شده و نخستین کتاب بلاغی ما بسیار پریشان و از نظر فکری بی بوته بوده است.

جوایز و افتخارات

• اثر شایسته تقدیر سومین جایزه ادبی جلال‌ آل‌احمد در بخش نقد ادبی در سال ۱۳۸۹؛
• اثر شایسته تقدیر بیست‌وهشتمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۸۹.

نشست‌های مهم درباره اثر

نشست نقد و بررسی کتاب. مرکز فرهنگی شهر کتاب. ۷ مهر ۱۳۸۸

• نشست نقد و بررسی کتاب «از معنا تا صورت» در تهران در سال ۱۳۸۸. نشست هفتگی شهر کتاب مورخ سه‌شنبه هفتم مهرماه با حضور دکتر کوروش صفوی، دکتر مجتبی بشردوست و دکتر مهدی محبتی با محوریت نقد و بررسی کتاب «از معنا تا صورت» در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

اظهارنظرها درباره اثر

علی‌اصغر محمدخانی؛ معاون فرهنگی شهر كتاب

« محبتي در اين كتاب نشان مي‌دهد كه آثار ارزشمندي در ايران خلق شده و آفرينش‌هاي ادبي بسياري در زمينه نقد ادبي صورت گرفته است. همچنين پاسخ بيشتر پرسش‌هايي را كه درباره نقد ادبي و زيباشناختي وجود دارد در اين كتاب مي‌توان مشاهده كرد. »

دکتر مجتبی بشردوست؛ عضو گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زنجان

« هنگامی که زبان‌شناسان ظهور کردند چندین دانش پایه‌ریزی شد. ما امروز می‌توانیم بگوییم که در غرب ۱۳ رویکرد وجود داشته است که ۳ تا مورد آن کلاسیک و ۱۰ نوع آن مدرن است. این رویکرد زبان‌شناختی است که بر ساختارگراها اثر گذاشت. کتاب «از معنا تا صورت» نظریه‌ای را دنبال می‌کند که در ایران نقد ادبی داشته‌ایم و ۵۰۰ صفحه مباحث تئوریک را به خود اختصاص داده است. محبتی سعی می‌کند که توده عظیم بی‌شکلی را شکل بخشد. فردی که جلد نخست این کتاب را می‌خواند با واژه‌های متون عربی روبرو می‌شود که باید به دکتر محبتی آفرین گفت که این کتاب‌های مشکل را مطالعه کرده است.

آیا می‌توانیم برای گردآوری نقد ادبی زبان فارسی به کتاب‌های عربی مراجعه کنیم؟ زیبایی‌شناسی هر خالقی مخصوص به اوست و این درست نیست که بلاغت خود را به زبان عربی نزدیک کنیم. من معتقدم که نقد ادبی در جهان غرب وضعیت بهتری داشت و حتی تا امروز وضعیت نقد ادبی در جهان عرب بهتر از ایران است.

»

مشخصات کتاب‌شناختی

کتاب «از معنا تا صورت: طبقه‌بندی و تحلیل ریشه‌ها، زمینه‌ها، نظریه‌ها، جریان‌ها، رویکردها، اندیشه‌ها و آثار مهم نقد ادبی در ایران و ادبیات فارسی» از مهدی محبتی شامل دو جلد است. هر دو جلد این اثر، در سال ۱۳۸۸ توسط انتشارات سخن در تهران به چاپ رسیده است. جلد اول این اثر در ۶۵۸ صفحه در قطع وزیری و با جلد گالینگور منتشر شده است. جلد دوم این اثر نیز ۶۰۲ صفحه در قطع وزیری و با جلد گالینگور به چاپ رسیده است. این کتاب در سال ۱۳۹۰، به چاپ دوم رسید.

منابع و مآخذ

• صهبا، نادر. (۱۳۹۹). نقد و بررسی کتاب از معنا تا صورت. چهارمین همایش بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی.