مهدی آذریزدی

مهدی آذریزدی
نام اصلی	مهدی آذریزدی
زمینهٔ کاری	نویسنده کودک و نوجوان
زادروز	۲۷اسفند ۱۳۰۰ آبادی خرمشاه
پدر و مادر	حاجی علی‌اکبر
مرگ	۱۸تیر ۱۳۸۸ تهران
ملیت	ایرانی
پیشه	نویسنده، شاعر
کتاب‌ها	قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب، قصه‌های تازه از کتاب‌های کهن، مثنوی بچه خوب و...
دلیل سرشناسی	پدر ادبیات کودک و نوجوان ایران
اثرگذاشته بر	ادبیات کودک و نوجوان ایران

مهدی آذریزدی: یادم نمی‌آید پدرم یا مادرم مرا بوسیده باشند!

مهدی آذریزدی که بچه‌های فرهنگی یزد او را آذر صدا می‌زدند پدر ادبیات کودک و نوجوان و نویسنده کودک و نوجوانِ ایران بود.

* * * * *

او اثرگذارترین کسی بود که به بازآفرینی قصه‌های کهن ادبیات برای کودکان امروز پرداخت. مجموعهٔ ۸جلدی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» در شمار مهم‌ترین آثار نویسنده قرار دارد.
از دیگر آثار وی هستند: قصه‌های تازه از کتاب‌های کهن، گربه ناقلا، گربه تنبل، مثنوی برای بچه‌ها، حکایتی منظوم به نام شعر قند و عسل.
همچنین دو کتاب آموزشی به نام‌های خودآموز عکاسی و خودآموز شطرنج به قلم این نویسنده هستند.
آذر را باید از نخستین پایه گذاران نقد کتاب به شیوهٔ امروزی دانست زیرا او با چاپ مجموعهٔ «راهنمای کتاب» نخستین گام را در راه نقد کتاب برداشت. وی در طول سال‌های فعالیت خود موفق شد جایزه یونسکو و جایزه سلطنتی کتاب سال را از آنِ خود کند.

از میان یادها

عقدهٔ کتاب

در خانه ما فقط چند کتاب دعا و قرآن، مفاتیح‌الحیات و معراج‌السعاده و عین‌الحیات، زادالمعاد، نصاب‌الصبیان و جامع‌المقدمات عربی بود که آن‌ها را خوانده بودم و هیچ بحث تازه‌ و تحفه‌ای بر آن‌ها مزید نشد.
پدرم مردِ آخرت بود و کتاب‌های دیگر را کتاب‌های دنیایی می‌دانست. اما من تشنگی و عطش خواندن داشتم و می‌خواستم بیشتر بدانم، می‌خواستم بفهمم در دنیا چه خبر است. اما پدرم در فکر دیگری بود... و به گریه‌ها و التماس‌های من که کتاب‌های دیگری می‌خواستم توجهی نکرد.

ترسو شدم، کم‌رو شدم، زندگی را یاد نگرفتم!

روزی مهدی با پسر یکی از این حاجی‌ها دعوا می‌‌کند و کار به کتک‌کاری می‌کشد؛ حاجی پیش پدرش از مهدی شکایت می‌کند و پدر هم او را کتکِ مفصلی می‌زند:

« هم از پسر حاجی کتک خورده بودم و هم پدرم مرا کتک زدو دعوا کرد. اسن بود که کم‌رو شدم، ترسو شدم. اصلا زندگی من همه در این تلخی و تنهایی گذشته است. هیچ چیز خوشی در زندگی ندیدم. با مردم رفت و آمد نداشتیم. هرگز یاد ندارم کسی در خانه ما مهمان باشد هرگز ما خانه کسی مهمان نشدیم. اصلا زندگی را یاد نگرفتم. »

سرزنش‌ها شدم...

این هم شد کار؟

مادرم با سرزنش به من می‌گفت: این همه که شب و روز می‌خوانی و می‌نویسی پول‌هایش کو؟ این هم شد کار که تو پیش گرفتی؟ و مادرم تقریبا درست می‌گفت...

مسخره می‌کردند

در و مادرم کارهای مرا مسخره می‌کردند؛ وقتی کتاب‌هایم چاپ شد آن را برای پدر و مادرم فرستادم. مادرم به خواهرم گفته بود: «آن‌ها را بخوان ببینم چه نوشته است.» اما پدرم برایم نوشت که: «دیگر کتاب‌ها را برایم نفرست. این‌ها کتاب‌های دنیایی هستند و باید به فکر آخرت‌مان باشیم.»

تأثر از مدرسه نرفتن

در سال ۱۳۲۷ که در کتاب‌فوشی علمی کار می‌کرد گَه گاهی آقای احمد آرام را هم می‌دید در یکی از همان روزها او از آذر می‌خواهد که بخشی از کتابی را بخواند و متوجه ایراد خودآموزی‌اش می‌شود.

نمی‌دانم چه موضوعی پیش آمد که بایستی چند سطرِ مطلب کتاب را بلند بخوانم و در عبارت کلمهٔ مغول داشت. من مغول را بر وزن قَبُول خواندم. آقای آرام گفتند: این جمله را دوباره بخوان. دوباره خواندم و باز آن را مَغُول خواندم. گفتند: چرا مَغُول؟ گفتم: مگر چیست؟ گفتند: مُغُل است! گفتم: عجب من تا حالا هیچ‌وقت آن را با گوشم نشنیده‌ام و خودم هم هر جا خواندم بر وزن قبول خواندم. آقای آرام گفتند: یکی از عیب‌های خودآموزی همین است که چون نوشتهٔ فارسی مشکول و مُعرب نیست، بعضی کلمات را غلط می‌خوانند. آن روز بار دیگر از مدرسه نرفتن خود متأثر شدم. من معمولاً همه چیز را از روی نوشته خوانده‌ام و این طور اشتباهات در تلفظ دارم. حالا بچه‌های امروز علاوه بر مدرسه و معلم از رادیو و تلویزیون هم خودبه‌خود کمک می‌گیرند و خیلی زبان‌دارتر می‌شوند. من تا ۴۰ سالگی رادیو نداشتم و تا ۵۲ سالگی پای تلویزیون ننشسته بودم.

ماجراهای نحوه مرگ، بازتاب خبر مرگ

هیچ نمی‌خواهم

در سن ۷۰ سالگی می‌نویسد:

« بعد از این از زندگی هیچ نمی‌خواهم. زندگی گذشته، گر چه خیلی بد، به هر حال گذشته است. در آینده هم امید این که وضع بهتری پیدا کنم ندارم. فقط آرزو داشتم که یعضی کارهای نیمه کاره‌ام را کامل کنم و چاپ شود و بعضی سوژه‌هایی که فکر کرده‌ام باز هم برای بچه‌ها بنویسم ولی وقتی قرار باشد که به چاپ نرسد می‌بینم نوشتنش بی‌فایده است. و بهتر است بنشینم و کتاب بخوانم و اقلاً خودم از آن خوشحال باشم. »

تنها دلخوشی

« به زندگیِ ساده با قناعت عادت کرده بود و بیش‌ترین دارایی او کتاب‌هایش بودند همان معشوقه‌ای که تنهایی‌اش را پر می‌کرد. چنان که خودش می‌گوید:

معمولاً با حداقل درآمد و با قناعت و مرتاضانه زندگی می‌کنم و در تنها چیزی که قناعت نمی‌کنم، خریدن کتاب و مجله است. تاکنون چندبار کتابخانه نسبتاً مطلوبی برای خود جمع‌آوری کردم و وقتی بی‌کار و بی‌پول شدم، آن‌ها را فروخته‌ام و دوباره شروع کرده‌ام. تنها دل‌خوشی‌ام این است که یک کتاب تازه‌شناخته‌ای که لازم دارم بخرم و آن را شب به خانه ببرم. خانه‌ای که نمی‌دانم یک ماه بعد در آن هستم یا نه. تاکنون پنج بار خانه‌های کوچکی از ۳۵متری تا ۱۰۰ متری خریده‌ام و به ضرر فروخته‌ام چون که در کار معامله بی‌عرضه‌ام و آخرین بار که در سال ۱۳۵۴ یک خانه ۴۰ متری را در نازی‌آباد فروختم دیگر نتوانستم چیزی بخرم و حسرت این که یک اتاق مناسب برای کار داشته باشم، شریک عمرم شده، عمری که دیگر سال‌های آخرش فرا رسیده است.

»

ترجیحم تنهایی بود

هیچ وقت کار دولتی نداشتم چون مدرک تحصیلی نداشتم. حتی راه استخدام شدن را بلد نبودم. تنهایی را ترجیح دادم و ازدواج نکردم چون از پسِ اداره زندگی خانوادگی بر نمی‌آمدم و همیشه از بی‌کاری و بی‌پولی می‌ترسیدم.

زندگی و یادگار

همه زندگی‌اش در کتاب‌هایش خلاصه می‌شد. دلبستگی او به آن‌ها بیش از دلبستگی عیال‌واران به زن و فرزند بود.

♦ ♦ ♦ ♦ ♦
آذریزدی شصت سال پس از تعطیلی مجموعه راهنمای کتاب، حیات داشت و پایدار و ایتوار با کتاب زیست. اگر اغازین سال‌های عمرش را ایام عسرت نام نهیم باید سال‌های پایانی تو را روزگار حسرت بنامیم. او با حسرت نشر اثار چاپ نشده‌اش با این دنیا وداع کرد.
♦ ♦ ♦ ♦ ♦
او به معنای دقیق کلمه عاشق کتاب بود و چنان به کتاب شیفتگی داشت که جز آن را شایستهٔ دلبستگی نمی‌دانست. زندگی‌اش را به زعم مردم اجتماع نامتعارف سپری کرد: بی‌همسر و فرزند و بار و همدم تا به آخر در تنهایی و همراه با انبوه کتاب‌هایش که به گفتهٔ خود برای یک عمر دویست سیصد ساله کافی بود.

کودکی و نوجوانی، جوانی، پیری

۲۷اسفند سال ۱۳۰۰شمسی در آبادی خرّمشاه در حومهٔ یزد حاجی علی‌اکبر صاحب فرزندِ پسری شد و نام او را مهدی گذاشت. وی در خانواده‌ای جدیدالاسلام، یعنی اجدادشان چندین نسل پیش مسلمان شدند و پیش از آن زردشتی بودند، و زیر دستِ پدری کم سواد اما خیلی خشک، وسواسی و متعصب بزرگ شد. حساسیت پدرش به قدری بود که مثلاً زردشتیان را نجس می‌دانست. مدرسه دولتی، کار دولتی و لباس کت و شلوار را هم حرام می‌دانست. به همین دلیل هیچ‌گاه پسرش را به مدرسه نفرستاد. مهدی آذریزدی هیچ وقت به مدرسه نرفت! مادرش نیز بی‌سواد و عامی بود و فقط خواندن قرآن را می‌دانست. آذر که اجازه مدرسه رفتن، نداشت خواندن و نوشتن را در حد مختصر از پدر آموخت و قرآن خواندن را هم از مادربزرگ. او همیشه شکایت داشت که چرا فقط چند جلدی کتابِ مذهبی در خانه دارند و در گریه و زاری بود که پدر برایش کتاب‌های جدید بخرد چون می‌خواست بداند که در دنیا چه خبر است!

برای حفظ اعتماد به نفش گوشه‌گیر شدم

با مردم حشر و نشر زیادی نداشت و میل بیشتری به تنهایی داشت. این علاقه به انزوا ریشه در کودکی او داشت؛ از همان دوران همیشه و همه جا با تحقیر رو به رو می‌شد. بعدها هم گوشه‌گیری را انتخاب کرد تا به قول خودش آن مختصر اعتماد به نفسی که داشت هم از دست نرود.

از منظر دیگران

محمدعلی اسلامی نُدوشن می‌گوید آذر فقط یک معشوق داشت

آذر به عنوان کتاب‌فروش شناخته نمی‌شد، بلکه یک فرد صاحب سبک و یک فرد متفکر بود. فردی که بیش‌تر از بسیاری از مراجعانش در کار و اندیشه کتاب بود. من کسی که این قدر عاشقاه با کتاب و کاغذ برخورد کند، ندیده‌ام. وی با پشت‌‌کاری عجیب و با بی‌ادعایی فقط یک معشوق در زندگی داشته است و آن کتاب است و تمام عشق‌ها و آرزوهای خود را یک کاسه کرده و در دامن این معشوق نهاده. من خیلی به کتاب خواندن وفادار نماندم و به کارهای دیگر پرداختم ولی آذر به سر عهد خود باقی است.

ملک گفت: آینده «الف.مفرد» خوب می‌شود

آن زمان‌ها که آذر با نشریه آشفته به مدیریت عماد عصار همکاری می‌کرد، هفته‌ای یک یا دو شعر طنز برای روزنامه می‌ساخت و شور و شعف سر تا سر وجودش را فرا گرفته بود که دارد نویسنده و شاعر می‌شود.

عصار که با ملک‌الشعرا بهار همسایه بود مرتب می‌گفت:

ملک گفته: این «الف.مفرد»، نام مستعار آذریزدی در برخی نوشته‌هایش، آینده‌اش خوب می‌شود.

فریدون عموزاده خلیلی وصفِ پدربزرگ می‌کند

« بعضی‌ها انگار پدربزرگ به دنیا می‌آیند، پدربزرگ زندگی می‌کنند و پدربزرگ از دنیا می‌روند. آذریزدی یکی از همین پدربزرگ‌ها بود. پدربزرگ را باید از سال ۴۳ یا ۴۴ شناخته باشم که دانش‌آموز کوچکی بودم در دبستان توکلی. یادم هست از همان وقت‌ها هم پدربزرگ بود با قصه‌هایش که شبیه پدربزرگ‌ها بود، مهربان، ساده، دنیادیده، گرم و دوست داشتنی. »

مهم‌تر از این نیستم

”	می‌خواهم سبزی‌فروش بشوم! وقتی خسته می‌شوم،‌وقتی لج‌ام می‌گیرد، می‌گویم می‌خواهم سبزی‌فروش بشوم.	“

پشیمان نیستم
اگر از همان اول به همان کار رعیتی چسبیده بودم، یا به سبزی‌فروشی یا بقالی و چقالی، خیلی بهتر زندگی می‌کردم، ولی نمی‌خواستم و خود کرده را تدبیر نیست و پشیمان هم نیستم.
همینم که هستم
روزی دوستی گفت چرا همه جا حتی در نوشته‌های درباره خودت، خودت را کوچک و حقیر می‌کنی؟ مردم را نمی‌دانم چه می‌کنند اما من هیچ‌گاه خودم را کوچک نکرده‌ام همینم که هستم و نوشتم که مهم‌تر از آن نیستم. خودم را برای کی مهم‌تر جلوه بدهم؟ من که با کسی کاری ندارم.
تو باید روضه‌خوان شده باشی!
خواهر زاده‌ام به من گفت چرا وقتی به خودت می‌‌رسد این‌قدر مصیبت می‌خوانی؟ گفتم: خوب زندگی من همین جور بوده و هست.ضرورتی ندار که دروغی با آن مخلوط کنم و خودم را بزرگ‌تر کنم. بزرگ‌تر ممکن بود بشوم ولی نشدم.

”	همه مصصیبت‌ها را نگفته‌ام اگر زنده ماندم و موفق شدم زندگی‌نامه مفصلی بنویسم، همه مصیبت‌های زندگی‌ام را می‌گویم. همه چیز را با سند و نشانی می‌نویسم تا اگر یک بدبختی نشستو آن را خواند بداند که توی دنیا یک همچین زندگی مسخره‌ای هم بوده.	“

برای کودکان مرفه ننوشتم

« گذراندن کودکیِ تلخ و اندوه‌بار،‌ بر نوشته‌های آذر تأثیر گذاشته چنان‌ که خودش در گفت‌وگوهایش تأکید کرده:

من در کتاب‌هایم نمی‌خواستم خودنمایی کنم من نه اهل فن بودم نه تئوری‌دان و آشنا با قوانین داستان‌نویسی. نمی‌دانستم، در داستان کودکان، کسی نباید دانای کل باشد و نباید در داستان مستقیماً نصیحت کرد. اتفاقاً خلاف ان فکر می‌کردم. من دلم می‌خواست اگر بچه‌ای داغشتم که ندارم برای او این قصه را نقل می‌کردم و آخر قصه هم به او بگویم که این نتیجه و پیام را دارد. آن چه را که من در کتاب‌هایم نوشتم برای بچه‌های طبقه مرفه ننوشتم. مخاطب من بچه‌هایی مثل خودم بودند.

»

از دیگران می‌گوید

همکاری با مرتضی کیوان

شمارهٔ دوم نشریه «راهنمای کتاب» را با همکاری مرتضی کیوان منتشر کردیم. کیوان خیلی انسان خوبی بود، بااخلاص۷ پاک، مردم‌دوست و می‌شد از همه جهت به او اعتماد کرد. او همکارم در شمارهٔ دوم بود و اطلاعات دربارهٔ مطبوعات را او فراهم کرد.

در جایی دیگر ایرج افشار هم به این همکاری اشاره می‌کند و اینگونه درباره‌اش می‌گوید:

وقتی مؤسسه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی در صدد برآمد نشریه‌ای را در معرفی کتاب‌های جدید آغاز کند، چون دوست‌مان مهدی آذریزدی گرداننده بود مرحوم کیوان سر از پانشناخته مدد می‌رساند.

نقد کتابِ روزها

« در نظر من روزها سرآمد همهٔ آثار دکتر اسلامی ندوشن و سرآمد همهٔ کتاب‌های نوشته شده در زبان فارسی در زمینهٔ خودزندگی‌نامه‌نویسی و خاطره‌نویسی است. که در این پنجاه سال اخیر به وجود آمده است و من مانند کسی که در جست‌وجوی چیزی و رازی باشد همهٔ آن‌ها را با رغبت و دقت خوانده‌ام. روزها فقط ذکر پیشامدها نیست، بلکه در هر لحظه نویسنده وقایع گذشته را با قضاوت‌های حاصل از یک عمر مطالعهٔ دنیا و تجربه و دریافت‌های یک فکر فرزانه و اندیشه‌ورز پیوند می‌دهد.

»

آثاری که بیش تر دوست می‌داشت

از بیست و سه عنوانی که از من چاپ شده چهارتا را به ترتیب اولویت بیشتر از بقیه دوست‌ می‌دارم:

1. شعر قند و عسل؛ که بیشتر بیان درد زندگی است.
2. بچهٔ آدم، که جزوهٔ چهارم قصه‌‌های تازه از کتاب‌های کهن است.
3. خاله گوهر که سرگذشتی صد در صد واقعی است.
4. گربهٔ تنبل

مرا آشیخ می‌گفتند

همانطور که در سیرت پدربزرگ بود در صورت هم همان‌گونه ساده و بی‌آلایش می‌نمود. اما بدانیم از نحوه پوشش او در دوران کودکی و نوجوانی:

منم تا بیست سالگی نانی را می‌خوردم که مادرم توی خانه می‌پخت و لباسی را می‌پوشیدم که مادرم ان را با دست خود می‌دوخت. به همین جهت حتی توی محله هم لباس من نشان‌دار و مسخره بود، چون مثل لبادهٔ بلند بود. بچه‌ها مرا آشیخ می‌گفتند.

آثار و منبع‌شناسی

منبع‌شناسی

• «تحلیلی بر بازنویسی قصه‌های کلیله و دمنه اثر مهدی آذریزدی»، به قلم زهره حدادی مجمومرد و سید محمدباقر کمال‌الدینی، منتشر شده در نشریه فرهنگ یزد پاییز ۱۳۹۸، شماره۳، طی صفحات ۶۹ تا ۸۴
• «همیشه پدربزرگ برای مهدی آذریزدی»، به کوشش فریدون عموزاده خلیلی، انتشار در نشریه آیین، بهمن و اسفند ۱۳۸۸، شماره ۲۶ و ۲۷
• «پایان افسانه ۱۳۰۰ و تنهایی بچه آدم، برای رفتن مهدی آذریزدی»، به قلم حسین نوروزی، انتشار توسط کتاب ماه کودک و نوجوان، تیر ۱۳۸۸ شماره ۱۴۱
• «بررسی عنصر زبان و ویژگی های آن در اشعار کودک و نوجوان مهدی آذریزدی»، به قلم زهرا دهقان دهنوی و یدالله جلالی پندری، مجله مطالعات ادبیات کودک، سال چهارم، بهار و تابستان ۱۳۹۲، شماره ۷
• «نقش و کارکرد داستانی قهرمانان، شریران و یاریگران در قصه های مهدی آذریزدی بر اساس نظریه پراپ»، نویسنده: زینب سرمدی و جنگی قهرمان، نشریه شفای دل، سال دوم، بهار و تابستان ۱۳۹۸، شماره ۳، طی صفحات ۱ تا ۳۸.
• «تصویرهای خوب برای بچه های خوب»؛ نگاهی به تصویرگری مجموعه کتاب های «قصه های خوب برای بچه های خوب» نوشته مهدی آذریزدی، به کوشش جمال الدین اکرمی، کتاب ماه کودک و نوجوان، شهریور ۱۳۸۸، شماره ۱۴۳.
• «تحلیل گونه‌های روایتی و ویژگی های راوی در مجموعه داستانی «قصه های تازه از کتاب های کهن» مهدی آذریزدی»، به قلم یوسف نیک روز و سودابه کشاورزی، مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی، بهار ۱۳۹۲، شماره ۲۸، علمی و پزوهشی، طی صفحات ۱۵۹ تا ۱۸۴

ناشرینی که با او کار کرده‌اند

تعداد چاپ‌ها و تجدید چاپ‌های کتاب‌ها===

نوا، نما و نگاه

===خواندنی و شنیداری و تصویری و قطعاتی از کارهای وی )بدون محدودیت و بر اساس جذابیت موارد شنیداری و تصویری انتخاب شود(===

منابع

1. مسرّت، حسین (۱۳۹۴). مشاهیر کتابشناسی ایران/۱۵. تهران: خانه کتاب. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۲۲۲-۲۱۴-۵.
2. بالازاده، امیرکاوس (۱۳۹۰). پسر شهرزاد: نامه‌ها و گفتارهایی از مهدی آذریزدی. تهران: یزدا. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۱۶۵-۰۱۳-۰.

پیوند به بیرون

1. «پایان افسانه۱۳۰۰ و تنهایی بچه آدم». کتاب ماه کودک و نوجوان، تیر۱۳۸۸. بازبینی‌شده در ۲۱شهریور۱۴۰۰.