علی‌محمد افغانی

علی‌محمد افغانی
ادبیات اولین میدان مبارزه برای بقای اندیشه یک ملت است.
نام اصلی	علی‌محمد افغانی
زمینهٔ کاری	رمان و داستان کوتاه
زادروز	۱۱دی۱۳۰۳ کرمانشاه
رویدادهای مهم	دستگیری و زندانی شدن در دههٔ چهل
سبک نوشتاری	رمان و داستان کوتاه
کتاب‌ها	«شوهرِ آهوخانم»
دلیل سرشناسی	واقع‌گرایی اجتماعی داستان کوتاه
اثرگذاشته بر	جریان رمان اجتماعی دههٔ چهل و پنجاه

تصویر علی‌محمد افغانی روی جلد مجله آزما

در انتشارات نگاه

شب‌های بخارا

در کنار علی دهباشی

علی‌محمد افغانی نویسنده صاحب‌سبک در زمینهٔ رمان اجتماعی است. معروف‌ترین اثر او شوهرِ آهوخانم به عنوان اولین رمان واقع‌گرایانهٔ ایرانی شناخته می‌شود.

* * * * *

افغانی از مهمترین رمان‌نویسان دههٔ چهل و پنجاه ایران شناخته می‌شود. منتقدان، آثار افغانی را در گونهٔ اجتماعی طبقه‌بندی می‌کنند. رمان‌های او اغلب همراه با توصیفات اجتماعی و سیاسی همراه است. او در سال۱۳۳۳ به‌دلیل فعالیت حزبی به زندان می‌افتد. این مدت چهار سالهٔ زندان تأثیر زیادی بر او می‌گذارد این چنین که تمام نوشته‌های او بعد از این مدت همواره نوعی بدبینی سیاسی را همراه خود دارد.
او با انتشار رمان شوهرِ آهوخانم اغلب منتقدان و خوانندگان را مجاب کرد که بزرگترین رمان‌نویس زبان فارسی متولد شده است. اما این تصور با انتشار دیگر آثارش نقش بر آب شد. گویا او تمام عصارهٔ نویسندگی خود را در شوهرِ آهوخانم صرف می‌کند. رمانی که به گفته خودش از زیسته و تخیل شخصی‌اش نشأت گرفته است. با این حال آثار افغانی با تمرکز بر واقع‌گرایی و آفریدن شخصیت‌های کامل ایرانی مثال زدنی هستند. او با گسترش نگرش واقع‌گرایی با مایه‌های اجتماعی خود را از جریان ناتورالیسم نیز جدا می‌کند و آثارش جزو نمونه‌های برتر سبک واقع‌گرایی قرار می‌گیرد. علاوه بر آن اقغانی توجه خاصی به زبان عامه و نثر فارسی نیز دارد. بزرگ علوی درباره او می‌گوید: افغانی پس از محمد‌علی جمالزاده و صادق هدایت سهم به‌سزایی در غنی ساختن نثر فارسی دارد.

داستانک

خودم چاپش می‌کنم!

ناشران در ابتدا به دلایل مختلف حاضر به چاپ شوهرِ آهوخانم نمی‌شوند. پس افغانی رمان را با هزینهٔ شخصی خودش در دو هزار نسخه چاپ کرد. کتاب به زودی جای خود را میان منتقدان و اهل قلم باز کرد و انجمن کتاب ایران آن را به عنوان رمان برگزیدهٔ سال۱۳۴۰ انتخاب کرد. بعد از آن ناشران زیادی خواستار چاپ رمان شدند!

حدیث بر دار کردن آن سوار که آمده است!

علی‌محمد افغانی پس از کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ به علت فعالیت‌های سیاسی دستگیر شد. ابتدا به اعدام محکوم شد اما در دادگاه تجدید نظر، به حبس ابد محکوم شد اما بعد از ۵سال با تخفیف آزاد شد.

زندان، آزاد‌ت می‌کند!

برای اولین بار جرقه‌های رمان شوهرِ آهوخانم در زندان به ذهن علی‌محمد افغانی رسید. او این رمان را در زمان حبسش نوشت.

دلالی از نوشتن برای حکومت بهتر است

در سال۱۳۴۵ دومین رمان علی‌محمد افغانی به نام شادکامان دره قره‌سو توسط نشر امیر‌کبیر به چاپ رسید اما نتوانست به شهرت و موفقیت کتاب شوهرِ آهوخانم برسد. افغانی بعد از این کتاب به دلیل مشکلات معیشتی از نویسندگی دست کشید و به کار آزاد روی آورد و در یک شرکت ژاپنی مشغول به کار شد. از طرف دستگاه وقت برای کمک پیشنهاداتی دریافت کرد اما نپذیرفت و در شرایطی که برخی به او طعنه می‌زدند که دلالی را بر نویسندگی ترجیح می‌دهد، تأکید کرد که دلالی از نوشتن برای حکومت بهتر است.

شلغم میوه جهنمه!

افغانی در رمان شلغم میوه بهشته، با خرافه‌پرستی مقابله می‌کند. در این رمان، یکی از شخصیت‌ها بعد از خوردن شلغم مسخ می‌شود و اندامش از حالت طبیعی خارج می‌شود.

همسر سیدمیران

نام اولین رمان علی‌محمد افغانی با نوعی کنایه همراه است. شخصیت اصلی رمان،آهوخانم یعنی همسر سیدمیران است اما نامی که افغانی برای اثرش برگزیده با نوعی اشاره به وضعیت مردسالار جامعه ایران همراه است اینکه هویت زن وابسته به شوهرش است.

شوهر افغانی

آثار علی‌محمد افغانی بعد از شوهرِ آهوخانم نشانهٔ افول او در نویسندگی هستند. خود افغانی در این مورد می‌گوید: مدتی که در محیط زندان سپری کرده بودم، تمام روز در عالم آهو خانم و سید میران سرابی می‌گذارندم ولی پس از زندان با شروع کار در یک شرکت ژاپنی تمرکز لازم برایم وجود نداشت.

چوب خط هایی برای نوشتن

افغانی هنگامی که در زندان مشغول نوشتن رمان شوهرِ آهوخانم بود، شب هنگام علامت‌هایی روی دیوار ثبت می‌کرده تا مطالبی که به ذهنش می‌رسد را فراموش نکند.

نوشتن، یگانه خانهٔ حقیقی من است

افغانی برای چاپ کتاب شوهرِ آهوخانم مجبور شد خانه‌اش را بفروشد و تا سال‌ها خانه به دوش باشد.

زندگی و تراث

از روزگاری که رفته

• ۱۳۰۳تولد در کرمانشاه
• ۱۳۰۷ورود به مدرسه‌ٔ ملی همایونی
• ۱۳۲۶رفتن به تهران و ورود به دانشکده افسری
• ۱۳۳۳دستگیری و زندان به جرم فعالیت سیاسی
• ۱۳۴۰چاپ رمان شوهرِ آهوخانم
• ۱۳۴۵چاپ رمان شادکامان دره قره‌سو
• ۱۳۴۵کنار گذاشتن نویسندگی و روی آوردن به شغل آزاد به مدت هشت سال
• ۱۳۵۳چاپ رمان شلغم میوه بهشته
• ۱۳۶۰چاپ رمان سیندخت
• ۱۳۶۱چاپ رمان بافته‌های رنج
• ۱۳۶۴چاپ رمان دکتر بکتاش
• ۱۳۶۷چاپ رمان همسفر‌ها
• ۱۳۷۰انتشار کتاب محکوم به اعدام
• ۱۳۷۰مهاجرت به آمریکا
• ۱۳۷۲انتشار کتاب بوته‌زار
• ۱۳۷۷انتشار کتاب خداحافظ دخترم
• ۱۳۷۷انتشار کتاب دختر دایی پروین
• ۱۳۷۷نوشتن داستان حاج الله باشی

غبار زمان بر چهره‌اش

افغانی در گذر زمان

علی‌محمد افغانی در ۱۱دی ماه سال۱۳۰۳ در کرمانشاه متولد شد. پدر او اهل نجف‌آباد اصفهان بود و پس از انقلاب مشروطه به‌‌دلیل گرفتاری‌ها و کشت و کشتار‌ها که آنجا می‌شد، تصمیم گرفت که مدتی در آنجا نباشد و به زیارت عتبات برود. سر راه به کرمانشاه رسید و آنجا ماندگار شد.
علت انتساب خاندان او به افغانی، این بود که پدربزرگ علی‌محمد، شاعری بود که افغان تخلص می‌کرد و خواسته بود شناسنامه‌اش را به نام افغان بگیرد که به او گفتند فامیل افغان داریم، بگذار افغانی و از آن تاریخ این خاندان فامیل افغانی گرفتند.
پدر علی‌محمد، سواد نداشت ولی از دوراندیشی خوبی برخوردار بود. او علی‌محمد را به مکتب شیخ‌آقا سپرد. علی‌محمد افغانی بعد از ۴سال به مدرسه ملی همایونی رفت و در کلاس دوم پذیرفته شد. او با استعدادی که از خود نشان داد جزو شاگردان نمونه شد و تحصیلات متوسطه را نیز در کرمانشاه گذارند. در کلاس یازدهم با توجه به محیط سیاسی دبیرستان و فضای ضد‌رژیمی که در آن وجود داشت، با تشویق یکی از دبیران خود به انجام فعالیت‌های سیاسی روی آورد.
وی در سال۱۳۲۶ برای ادامه تحصیل عازم تهران شد. هنگام او‌ج‌گیری نهضت چپ، به دانشکده افسری رفت و چون نتوانست به آزمون ورودی پزشکی برسد وارد پیاده نظام ارتش شد. او با گروهی در آنجا به فعالیت‌های سیاسی ادامه داد و شب‌نامه هایی با مضمون افشای مسائل پشت پرده ارتش پرداخت. پس از فارغ‌التحصیلی به علت ممتاز بودن برای گذراندن یک دوره آموزشی به آمریکا اعزام شد. در آنجا ادبیات انگلیسی را فرا گرفت و با ادبیات نوین و دنیای رمان آشنا شد.
هنگام بازگشت، پس از سرنگونی حکومت مصدق و کودتای ۲۸مرداد به علت فعالیت‌های سیاسی دستگیر شد که ابتدا به اعدام و سپس در دادگاه تجدیدنظر به حبس ابد محکوم شد. اما بعد از ۵سال با تخفیف آزاد شد. در زندان شروع به تدریس زبان انگلیسی و آموختن زبان فرانسه کرد. هم‌چنین نخستین جرقه‌های نگارش رمان شوهرِ آهوخانم در ذهن او شکل گرفت. افغانی این رمان را در زندان نوشت و هنگام بیرون آمدن از زندان به دلیل امتناع ناشران از چاپ آن، کتاب را با هزینه شخصی خود منتشر کرد. او سپس رمان شادکامان دره قره‌سو را نوشت که در سال۱۳۴۵ توسط نشر امیرکبیر به چاپ رسید. اما این رمان هیچ‌گاه به اقبال کتاب پیشین او نرسید. افغانی بعد از این کتاب به دلیل مشکلات معیشتی از نویسندگی دست کشید و به کار آزاد روی آورد و در یک شرکت ژاپنی مشغول به کار شد. اما بعد از وقفه‌ای هشت ساله دوباره به عرصه نویسندگی بازگشت و آثاری از خود به جای گذاشت که البته هیچ‌گاه به شهرت شوهرِ آهوخانم نرسیدند.
علی‌محمد افغانی آثاری به زبان انگلیسی نیز دارد: تراژدی نادرشاه، ماه بر فراز جبهه، دختری از شهرستان.
هم‌اینک افغانی در آمریکا زندگی می‌کند. از قول عیسی اربابی: «زندگی خصوصی آرام، بی‌سروصدا و در پرده‌ای دارد و رابطه‌اش با محافل روشنفکری بسیار محدود است. می‌گویند با تجارت پرسود آهن، گذران زندگی می‌کرده است و امروز دوران بازنشستگی را می‌گذراند.

شخصیت و اندیشه

علی‌محمد افغانی یکی از پیشگامان رمان واقع‌گرایانه اجتماعی در ایران است. با آنکه مکتب واقع‌گرایی در ایران پس از نهضت مشروطه، کانون توجه قرار گرفت و به آفرینش رمان‌هایی با مضامین اجتماعی و سیاسی منجر شد اما علی‌محمد افغانی به‌خصوص با رمان شوهرِ آهوخانم مایه‌های عمیق اجتماعی را به آن اضافه کرد.
افغانی با ذره‌بین خود به قشرهای مختلف و مسائل اجتماعی آن‌ها توجه خاصی دارد. آثار او مناسبت‌ها و رفتارهای جامعه را منعکس می‌کند. خود افغانی معتقد است «در رئالیسم مسئله کوچکی انسان مطرح نیست، بلکه بزرگی انسان حتی در جنبه‌های منفتی ذاتی‌اش مطرح می‌گردد. رئالیسم، والایی و پرتو افکنی انسان است، عمق عواطف انسان است.
این دیدگاه افغانی همراه با نگاه انتقادی‌اش او را از سایر نویسندگان دورهٔ خود متمایز می‌کند. او با آنکه در جوانی‌اش به صورت پرشوری به فعالیت‌های سیاسی پرداخته است اما بعد از آزاد شدن از زندان برای همیشه سیاست حزبی را بوسید و کنار گذاشت. هیچ‌گونه فعالیت و درگیری سیاسی مشخص عملی از او، چه در دوران پیش از انقلاب و چه پس از آن، دیده نشده است. در کانون نویسندگان ایران و شورای نویسندگان عضو نبود، اگر بود حضوری محسوس و فعال نداشت. از سال۱۳۲۰ تا۱۳۴۰ بازیگر بود و از۱۳۴۰ تاکنون نظاره‌گر بوده و نظاره‌گر باقی خواهد ماند.

از نگاه دیگران

محمد‌علی اسلامی ندوشن

پس از خواندن کتاب شوهرِ آهوخانم من چون کسی هستم که خواب شگفت‌آور خوشی دیده است و نمی‌تواند از تعریف آن برای دیگران چشم بپوشد و اکنون اگر بخواهیم بزرگترین داستان‌پرداز زبان فارسی را نام ببریم بی گفتگو جز علی‌محمد افغانی کس دیگری نمی‌توان بود.

حسن میرعابدینی

افغانی همچون نویسندگان اولین رمان‌‌های اجتماعی غریزی می‌نویسد و ذهنش تشکل و تربیتی هنرمندانه نیافته است، چنین است که داستان دچار آشفتگی می‌شود. نویسنده در شوهرِ آهوخانم جا به‌جا سیر داستان را می‌گسلد، پند و اندرز می‌دهد، از ارسطو و پاسکال و دیگران نقل‌قول می‌آورد، فضل‌فروشی می‌کند، اساطیر یونان و احادیث مذهبی را به یاری می‌گیرد.

نجف دریابندری

علی‌محمد افغانی نویسنده‌ای است تیزبین که حرکات زن و مرد و کودک و حتی سگ و گربه را به خوبی می‌بیند. در هر گوشه‌ای از زندگی می‌تواند زیبایی را ببیند و آن را با قدرت تمام ستایش کند، آدم‌‌های او آدم‌های واقعی هستند که در هرجای داستان پیدا شوند و گوشه‌ای از شخصیت آن‌ها بازنموده شود، این گوشه با گوشه‌های دیگر که در جاهای دیگری دیده‌ایم، چنان جفت می‌شود که از مجموع آن‌ها آدم کامل و صحیح پدید می‌آید.

محمد علی س‍‍پانلو

گرچه شوهرِ آهوخانم گهگاهی دستخوش اطناب ملال‌آوری است، و به‌خصوص گفتگو‌ها زیر تأثیر رمان‌نویسان قرن نوزدهم و آمیخته با اساطیر و احادیث غرب و شرق است و اغلب در حد معلومات گویندگان نیست؛ اما در ظن نویسنده در چند خط اصلی موفق بوده است.

محمد شریفی

افغانی نویسنده اجتماعی است و رمان‌های او یادآور رمان‌های مطول سدهٔ نوزدهم اروپاست. گفتگوهای طولانی و فضل‌فروشانه، استفاده زیاد از تمثیل، بهره‌گیری از اساطیر و افسانه‌های غربی، نقل‌ قول از فیلسوفان و مشاهیر جهان از زبان شخصیت‌های عامی و بی‌سواد، در کنار توجه به تحولات اجتماعی و در سیر حوادث داستانی و آشنایی با آداب و رسوم مردم، از جمله ویژگی‌های بارز آثار اوست.

نظرات فرد دربارهٔ خودش و آثارش

علی‌محمد افغانی دربارهٔ سبک نویسندگی خودش می‌گوید: شما می‌توانید همه‌ی سبک‌ها را در نوشته‌های من پیدا کنید. سبک رمانتیسیسم، ناتورالیسم، رئالیسم هر تکه از داستان‌های من در یکی از این سبک‌هاست. اما در کل آن بله، بیشتر به رئالیسم نزدیک است. کل داستان باید انتخاب درستی باشد. اگر انتخاب درست نباشد، اصلاً به درد نمی‌خورد.

موضع‌گیری‌های او دربارهٔ دیگران

این که نویسنده بگوید سبک من رئالیسم است یا هر سبک دیگری چندان درست نیست این تشخیص را باید دیگران بدهند. مثلاً محمود دولت‌آبادی در کتاب کوچکی که تازه منتشر کرده در مورد خودش گفته که تحت تأثیر چه کسانی بوده. یا کسانی مثل صادق هدایت و محمدعلی جمال‌زاده جزو اسطوره های ثابت شده‌اند که دو سه نسل پیش تا حالا آثار این ها را می‌خوانند و به طور طبیعی تحت تأثیر این ها هستند. او به این ها هم اشاره کرد و بعد گفته که من تحت تأثیر نوشته های شاهرخ مسکوب بوده ام. در حالی که شاهرخ مسکوب مترجم خوبی است، از نظر من ترجمه بسیار کار مشکلی است. پیدا کردن نثری که هماهنگ با اصل اثر باشد بسیار مشکل است.

« به نظرم جلال آل‏‌احمد در زمینه سفرنامه‏‌نویسى و مقاله‏‌نویسى خوش درخشیده است. »

از کارهاى احمد محمود هم زمین سوخته برایم جالب است. احمد محمود همسایه‌‏ها را متأثر از زمین نوآباد شولوخف نگاشت. کتابی هست به نام ثریا در اغما با شنیدن عنوان کتاب ذهنت به ثریا زن قدیم شاه می‌رود بعد می بینی او نیست و این انسان عادی بی‌هوش است و آریان در آخر کتاب این را می گوید. نود درصد داستان ها شبیه همین هستند آخرش باید از خودت بپرسی خوب چی گفت؟

سیاستِ افغانی

افغانی اظهار می‌کند: نویسنده خود فردی از اجتماع است و خواه ناخواه تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. به ویژه سیاست که در جاهایی آن چنان بر فضای جامعه حاکم می‌شود و آن را تهدید می‌کند که مخل آزادی بیان و اندیشه می‌شود.
این چنین خود افغانی نیز در دوران جوانی خود همچون اکثر روشنفکران دیگر به حزب توده می‌گراید. او در سال‌ها اوج شکل‌گیری نهضت چپ تحت تاثیر یکی از دوستانش به نام حسن پیروزی به حزب توده گروید و با کمک برخی از دوستان همفکر شب‌نامه‌هایی پخش کرد و به افشای مسائل پشت پرده ارتش پرداخت.افغانی به دلیل همین مسئله بعد از بازگشت به ایران در سال ۱۳۳۲بازداشت شد و به زندان افتاد.

ناشرانی که چاپش کردند

کتاب اول افغانی یعنی شوهرِ آهوخانم را انتشارات امیرکبیر به چاپ رسانید اما پس از آن انتشارات نگاه چاپ آن را به‌عهده گرفت. علاوه بر آن تمام آثار افغانی اعم از رمان و داستان‌کوتاه، توسط نشر نگاه به چاپ رسیده است.

تأثیرپذیری‌ها

خود افغانی می‌گوید: کتاب‌‌های صادق هدایت مرا جذب می‌کند اما فقط هدایت نبود، آثار صادق چوبک و محمدعلی جمال‌زاده نیز برایم جذاب بودند و از آثار غربی هم کتب خوشه‌های خشم، جاده‌های تنباکو که از مشکلات طبقاتی صحبت می‌کردند برایم جذابیت داشت.

چرا افغانی؟

افغانی در دوره‌ای آغاز درخشیدن کرد که یأس و دلمردگی بر فضای ادبی کشور سیطره داشت. در دوره‌ای که هنرمندان آرمان گرا و بلند پرواز دورهٔ قبل در کنج انزوا خزیده بودند و ارزش هایی که برای تحققش قلم زده بودند، انکار می کردند و روحیهٔ ناامیدی و شکست را در جامعه دامن می زدند.افغانی در این وضعیت با بازگرداندن انسان به متن جامعه و تأکید بر واقع گرایی و نقش غیرقابل انکار تحولات اجتماعی بر شخصیت فرد، به وضوح نشان داد که انسان نه اسير وراثت که محبوس و گرفتار روابطی است که اقتضائات جامعه بر او تحمیل می کند. او در قالب به تصویر کشیدن ماجراهای زندگی خانواده‌های کرمانشاهی، پرده از یک دوره تاریخی برمی‌دارد و تغییر و تحولات اجتماعی عصر را از ورای حرف‌ها و اعمال قهرمانان داستان مجسم می کند و بسیاری از باورها و رسوم عامهٔ مردم را برای نسل‌های بعدی به یادگار می گذارد. هرچند عدم توفيق رمان بعدی او شادکامان دره قره سو از یک طرف و مشکلات شخصی و معیشتی خود او در کنار محدودیت‌های اعمال شده بر نویسندگان از سوی رژیم، همه دست به‌دست هم می‌دهد و او را به مدت ده سال از نوشتن باز می دارد و آن گاه که دوباره قلم به دست می گیرد یا به کنایه و تمثیل رو می آورد و با داستانی عاشقانه همپایه با پاورقی های مجلات عامه پسند می سازد و نمی‌تواند حرف جدیدی مطرح کند، اما با نوشتن رمان بافته‌های رنج و ترسیم مبارزات کارگری اوایل دههٔ بیست و قیاس شور و هیجان آزادی با سردی و سکون بعد از کودتا، اثر اجتماعی ارزشمندی می‌آفریند. نقش او در ادبیات داستانی ایران به دلیل خلق نخستین رمان واقع‌گرایی بزرگ ایران به شیوه واقع گرایان اروپایی و نگارش یازده اثر دیگر که از وجوه ارزشی متفاوتی برخوردارند؛ ارزشمند، ستایش انگیز و غیرقابل انکار است.

آثار و کتاب‌شناسی

ویژگی آثار

• علی‌محمد افغانی با توصیفات دقیق، بنای واقع‌گرایی در ادبیات داستانی ایران را پی‌ریزی می‌کند به‌طوری‌ که بسیاری از منتقدان، شوهر آهوخانم را به‌عنوان نخستین اثر رئالیستی توصیف می‌کند. در واقع شوهرِ آهوخانم آیینهٔ تمام‌نمای اجتماع ما و به‌حقیقت واژه‌نامه‌ای عظیم است از زندگی دورانی که به شتاب سپری می‌شود. هنر بزرگ نویسنده در این است که با آفریدن ده‌ها انسان حقیقی و به جنبش در‌آوردن صدها حادثهٔ واقعی، از یک دوران خاص اجتماعی پرده برگرفته و سیر حقیقی آن را با همهٔ زیرو‌بم‌ها و سایه‌وروشن‌هایش پدیدار می‌کند.
• افغانی از رهگذر ترسیم روابط خانوادگی، مردسالاری حاکم بر جامعه و وضعیت فلاکت‌بار زنان ایران را به‌صورت کامل شرح می‌دهد. این نخستین‌بار در ادبیات ایران است که نویسنده‌ای این چنین زنان را به صحنه نوشتار می‌آورد. تا قبل از این، نقش زن در ادبیات نقشی منفعل بود، پس از شوهر آهوخانم است که در رمان [سووشون] زن به میدان اجتماعی و سیاست کشیده می‌شود.
• سیمای جامعه‌ایران در دههٔ چهل از دیدگاه افغانی همراه نوعی بی‌سوادی و بی‌فرهنگی، اعتقاد به جادو و باور‌های غلط و تعصبات همراه است. افغانی این چنین سعی می‌کند که با نشان دادن این نکته‌ها به نقد آن‌ها نیز بپردازد. علاوه بر آن، این نکته تسلط افغانی بر فرهنگ عوام را روشن می‌کند. او با فراخواندن اشعار عامیانه به ساحت نوشته‌هایش توانسته به نثرش حلاوت بخشد و به بهترین شکل ممکن، ذوق و توجه خواننده را برانگیزد.
• او با نشان دادن مسئله طبقات و سرمایه داری به نقد ارزش‌های دگرگون شده جامعه می‌پردازد. جامعه‌ای که اخلاق و اصالت از بین رفته است و جای آن را پول گرفته است. این چنین اکثر قهرمانان رمان‌های افغانی از طبقه فرودست هستند. آنان برای عقاید خود می‌جنگند و برایشان مهم نیست که شکست بخورند چرا که ارزشی مهمتری درون آنها خانه کرده است.
• زمان وقوع حوادث داستان‌های افغانی به سال‌های پیش و پس از ۱۳۲۰ بازمی‌گردد و او با تشریح وضعیت اجتماعی و فرهنگی کشور، به مقایسه و ذکر تفاوت‌های دو دوره می‌پردازد و تصویر روشنی از سال‌های حکومت استبدادی رضا شاه و سال‌های بعد از خروج او به دست می‌دهد. به همین دلیل سویه نگرش افغانی آغشته با رنگ و بوی سیاسی نیز هست.
• افغانی توجه خاصی به روستا و مردمان آن نیز دارد. در حالی‌که اکثر داستان‌های معاصر او حال و هوای شهر و شهرنشینان را دارد افغانی هم‌چون غلام‌حسین ساعدی نگاه خاصی به جامعه روستایی دارد. در واقع اکثر آثار افغانی، رمان ناحیه‌ای هستند. در این نوع رمان‌ها، نویسنده سعی می‌کند آداب و سنت‌ها و اعتقادات و فرهنگ عامه و خصوصیت‌های روحی، معنوی و قومی مردم شهر یا روستا را نشان بدهد و داستان به مختصات جغرافیایی بومی و اقلیمی وفادار می‌ماند و بر محیط و قلمرو خاصی تمرکز می‌یابد و این قلمرو و مردمانی که در آن زندگی می‌کنند، به‌عنوان شالودهٔ داستان به‌کار گرفته می‌شود.

تفاوت علی‌محمد افغانی و صادق چوبک

صادق چوبک بر خلاف علی‌محمد افغانی که نویسنده‌ای واقع گرا است، به ناتوراليسم گرایش دارد. در این شیوه ادبی نویسنده، غرایز فطری را محور کردارهای بشری قرار می‌دهد و تحلیل روانشناختی و زیست شناختی فرد را از تحلیل رویدادهای تاریخی و اجتماعی برتر می شمارد. در ناتورالیسم انسان اجتماعی جای خود را به انسان زیستی می‌دهد که آگاهی های اخلاقی و تحولات اجتماعی کوچکترین تأثیری بر رفتار او ندارد . نویسندگان ناتورالیست از آن جا که بدی را زاده سرشت انسان می‌دانند هیچ‌گاه تکامل یا تنزل شخصیت آدم‌های داستانی خود را در موقعیت اجتماعی تصویر نمی‌کنند و کارشان نسخه برداری از طبیعت و واقعیت است. در واقع کوشش ناتورالیست‌ها در رقابت با واقعیت و تصویر بی‌طرفانه آن، تصویر جامعی از انسان و جامعه به دست نمی‌دهد. صادق چوبک در آثار خود از همین راه می‌رود؛ از این رو این تصاویر او، تصویر واقعیت‌های شهوانی است که گویا سرشته وجود بشری است. نویسندگان ناتورالیست بر کاربرد علم و دستاوردهای علمی در داستان تأکید می‌ورزند و روابط میان انسان‌ها را مبتنی بر روابط خشک و منطقی علمی که از ویژگی‌های بیولوژیک انسان سرچشمه می‌گیرد، تفسیر می‌کنند. از همین رو آثار آن‌ها از احساسات و عواطف بشری خالی است و نوعی عقل گرایی غیر قابل انعطاف بر آثار آن‌ها سایه افکنده است. در آثار چوبک نیز جایی برای عواطف بشری و اعتقاد به ماوراء‌الطبيعه وجود ندارد و قهرمانان داستان‌های او افرادی بدبخت و بی اراده هستند که در چنگال نیازهای فطری و انگیزه‌های جنسی اسیرند و راهی برای برون رفت سراغ نمی کنند؛ به همین دلیل روحیه انقلابی آن‌ها رنگ می بازد و به ورطه پوچی سقوط می‌کنند و وقار و زیبایی و لذت معنوی انسان در تلقی مادی او از پیرامونش رو به انحطاط می‌گذارد. چوبک باور دارد که واقعیت زشت است و زندگی مردم فرودست جامعه به فساد و تباهی آلوده است؛ از همین رو آن را به تصویر می‌کشد اما بی تفاوت از کنار آن می‌گذرد و چون تباهی‌ها را ناشی از نیازهای فطری بشر می‌داند، هیچ راه حلی برای مقابله با آلودگی و فساد حاکم بر جامعه ارائه نمی‌دهد و آن را طبیعی و غیر قابل تغییر می‌انگارد. لحن بی طرفانه چوبک در ترسیم رویدادها دال بر واقع‌گرایی نیست بلکه نشان دهنده دیدگاه تک بعدی اوست. او همچنین گاهی با آوردن واژه ها و صحنه های زشت در قصه ای که به خودی خود دارای جنبه ی تراژیک نیرومندی است اثر واقعی و فاجعه‌آمیز آن را از میان بر می‌دارد.او نمی خواهد رویداد داستان و انگیزه قهرمانان در گذر طبیعی خود پیش برود و رویدادهای اجتماعی را چون زنجیری به هم پیوسته با دیدی انتقادی بنگرد. حتی در اجتماعی‌ترین اثر او تنگسیر، پیوند چندانی بین اعمال قهرمانان و شرایط اجتماعی وجود ندارد و اگر زایرمحمد تفنگ به‌دست می‌گیرد تا با استعمار انگلیس مبارزه کند، این عمل او خروشی فردی و نه برخاسته از مقتضیات زمانه است و این بر خلاف شیوه علی‌محمد افغانی است که انسان را در متن جامعه می‌نگرد و اعمال و انگیزه های او را نه بر پایه غرایز جنسی، بلکه معلول شرایط اجتماعی قلمداد می‌کند و تأثیر رویدادهای اجتماعی بر اعمال قهرمانانش را به خوبی نشان می دهد. برخلاف چوبک، عشق در آثار افغانی جایگاه ویژه‌ای دارد و او به این لطیفه نهانی و موهبت الهی توجه خاصی دارد و روابط بین زن و مرد را از رهگذر آن به تصویر می کشد. در نقطه مقابل آثار افغانی که آینه تمام نمایی از تحولات اجتماعی و رویدادهای تاریخی و سیاسی زمانه است، نشانی از انعکاس وقایع تاریخی روز در آثار چوبک به چشم نمی‌خورد. او به گذشته‌های دور برمی گردد و از مایه یادهای خود بهره می‌جوید و اگر هم به زمان موجود نظر می‌کند، زشتی و پلشتی مردمی را به تصویر می‌کشد که در فساد غوطه ورند. البته در آثار او نیز فقر و رنج خانه به‌دوشی تصویر شده است؛ اما بر خلاف آثار افغانی هیچ انگیزه‌ای برای مقابله با فقر و فساد به وجود نمی‌آورد. شیوه چوبک در نهایت به پوچی می رسد و انسان درون تهی آثار او هیچ راهی به روشنایی نمی‌یابد؛ اما انسان معلول شرایط اجتماعی در آثار افغانی می‌کوشد با تغییر این شرایط، آینده بهتری برای خود رقم بزند.

کارنامه و فهرست آثار

• ۱۳۴۰رمان شوهرِ آهوخانم، انتشار توسط نشر امیرکبیر در دو هزار نسخه
• ۱۳۴۵چاپ رمان شادکامان دره قره‌سو
• ۱۳۴۵کنار گذاشتن نویسندگی و روی آوردن به شغل آزاد به مدت هشت سال
• ۱۳۵۳چاپ رمان شلغم میوه بهشته
• ۱۳۶۰چاپ رمان سیندخت
• ۱۳۶۱چاپ رمان بافته‌های رنج
• ۱۳۶۴چاپ رمان دکتر بکتاش
• ۱۳۶۷چاپ رمان همسفر‌ها
• ۱۳۷۰انتشار کتاب محکوم به اعدام
• ۱۳۷۰مهاجرت به آمریکا
• ۱۳۷۲انتشار کتاب بوته‌زار
• ۱۳۷۷انتشار کتاب خداحافظ دخترم
• ۱۳۷۷انتشار کتاب دختر دایی پروین
• ۱۳۷۷نوشتن داستان حاج الله باشی

بررسی چند اثر

شوهر آهوخانم: در جدال سنت و مدرنیته

• شوهرِ آهوخانم
  

شوهرِ آهوخانم رمانی است در انتقاد از نظام مردسالارانه حاکم بر جامعه و بی‌پناهی و مظلومیت زن ایرانی که بر گرد وقایع و ماجراهایی که در حد فاصل سال‌های۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ بر خانواده سید میران سرابی در کرمانشاه می‌گردد، بسط و گسترش یافته است. سال‌هایی که حکومت پهلوی شعار پیشرفت و همگامی با کاروان تمدن بشر و با هدف زدودن برخی آیین‌های منحط دست و پا گیر جامعه ایران به شیوه‌ای آمرانه دست به برخی اصلاحات می‌زندو سعی در رواج فرهنگ غرب در کشور دارد. نویسنده که رمان را به شیوه دانای کل روایت می‌کند، با خلق سه شخصیت اصلی و شرح اتفاقات و وقایعی که بر آن‌ها می‌گذرد و با نمود شخصیت آن‌ها در خلال توسعه ساختمان رمان، گذار جامعه سنتی ایران به سمت تجدد را در یکی از دوران های متلاطم و پر حادثه تاریخ ایران معاصر نشان می‌دهد. ارزش جامعه‌ناختی روایت شوهرِ آهوخانم نه در طرح گفت‌ و گویی آن دیدگاه‌ها، بلکه در اثرگذاری آن به لحاظ چگونگی مواجهه با گذشتهُ حال و آینده است. در این رمان تمایلات مردم‌نگارانه و یادآوری در کنار ایده‌های اجتماعی رقیب در هیئت نثری وارسته ظاهر می‌شود.

شادکامان دره قره سو: حکایت عشق و اجتماع

• شادکامان دره قره سو
  

شادکامان دره قره سو رمانی است که بعد از اجرایی شدن اصول ششگانه موسوم به انقلاب سفید در کشور که به الغای رژیم ارباب رعیتی انجامید نوشته شده و از بسیاری مسائل مربوط به روابط رعایا و مالکین با تمرکز بر روستاهای غرب کشور پرده برداشته است. زمان وقوع حودث داستان به سال‌های اولیه دهه بیست بازمی‌گردد که کشور بعد از خروج رضاشاه از خفقان سیاسی اجتماعی رها می‌شود و احزاب و تجمعات سیاسی مذهبی دوباره شکل می‌گیرد. نویسنده داستان را به شیوه دانای کل روایت می‌کند، ساختمان رمان بر بستر ماجرای عاشقانه میان بهرام و سروناز به تحولات این سا‌ل‌ها پرداخته است. سال‌هایی که فضای فکری جامعه در حال تغییر است و جنبش های دهقانی و کارگری رشد و توسعه می‌یابند. رعایا دیگر تسلیم بی قید و شرط ارباب‌ها نیستند و بر علیه آنها طغیان می‌کنند و سهم بیشتری از زمین و محصولات کشاورزی می‌طلبند.افغانی در رمان‌هایش همواره با به‌وجود آوردن روایت اصلی، خرده روایت‌هایی در اطراف آن نیز پدید می‌آورد. این خرده روایت ها همواره با نوعی توصیف فضای اجتماعی همراه هستند.

شلغم میوه بهشته: خرافه و بی‌سوادی در جریان

• شلغم میوه بهشته
  

افغانی، در این رمان جامعه‌ای را به تصویر می‌کشد که جهالت و خرافه‌پرستی بر آن حاکم است و روحیه نوع‌دوستی و ایثار از میان مردم رخت بربسته است. اهل محل به جای یاری رساندن به بیمار و خانواده‌اش، موجبات آزار و اذیت آنان را فراهم می‌کنند و بیمار را دیوانه‌ای می خوانند که با باید او را با زنجیر بست و یا اینکه به مکانی دیگر منتقل کرد.افغانی ضمن مطرح ساختن ماجرایی شگرف و عجیب (رشد غیر طبیعی اندام یکی از شخصیت‌ها) به موازات واقعیت زندگی، داستانی غریب پدید آورده، اما نتیجه روشنی گرفته است. او نشان داده است که وقتی مردم تصور درستی از واقعیت ندارند، به خرافه و جادو روی می‌آورند و بدون اطلاع دقیق از اصل جریان، عقاید خود مبنی بر شوم بودن خانه را به بیماری جنون گل تسری خواهند داد. شلغم را می توان نشانه‌ای از فساد همه گیر جامعه دانست که در عمق آن ریشه دوانیده و موجب مسخ ارزش‌های انسانی شده است. افرادی که خود در منجلاب فساد غوطه می‌خورند و سال‌هاست که از هیأت انسان خارج شده اند، دیگران را به جنون و فساد متهم می‌کنند و با یاوه گویی‌های خود زمینه نابودی دیگران را فراهم می‌آورند.

از رنج‌هایی که در خود بافته‌ایم

• بافته‌های رنج
  

بافته‌های رنج همان‌گونه که از نامش پیداست، یک تراژدی واقعی و رنج‌نامه ای هولناک است. نویسنده در آن به زبانی ساده و گویشی گاه محلی زندگی سخت و مشقت‌بار و ستم‌هایی را که در فاصله سال‌های ۱۳۰۰تا ۱۳۳۰ قشر محروم جامعه روستایی تحمل کرده است، به تصویر می‌کشد. نویسنده با تمرکز بر کارخانه‌های ریسندگی اصفهان، به تشریح محیط‌های کارگری و روابط کارگران و کارفرمایان پرداخته و ظلم و ستم فراوان به طبقه کاگر را برملا ساخته و از فساد مالی در محیط کار انتقاد کرده است. افغانی در رمان بافته‌های رنج با توسعه ساختمان رمان، وقایع مختلفی را توصیف می‌کند و از این راه نیز بسیاری از خصوصیات مردمان ناحیه روستای تیرون را به تصویر می‌کشد و جلوه‌های مختلفی از فرهنگ عامه را به مخاطب عرضه می‌کند.

منبع‌شناسی

مقالات

• استعاره‌های مفهومی در طبقه‌بندی جدید در رمان‌های علی‌محمد افغانی و کازوئو ایشی گورو، تقی‌پور حاجبی، نشریه مطالعات ادبیات تطبیقی شماره۴۹، بهار۱۳۹۸

منابع

• ناطقی، مرضیه (۱۳۸۶). نگاهی به رئالیسم در آثار علی‌محمد افغانی و سیمین دانشور. تهران: دستور. شابک ۹۶۴۹۵۶۰۳۹۴.
• عیسی، اربابی (۱۳۷۸). چهار سرو افسانه. تهران: اوحدی.
• میرعابدینی، حسن (۱۳۸۶). فرهنگ داستان‌نویسان ایران. تهران: چشمه.
• «چرا رمان ایرانی جهانی نشده است». دفتر مطالعات ادبیات داستانی، ۱۳۷۴. 
• «بازتاب مولفه‌های مکتب رئالیسم در رمان شوهرِ آهوخانم». فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۹۲. 
• اسلامی ندوشن. «دربارهٔ شوهرِ آهوخانم». یغما، ۱۳۴۰. 
• میر‌عابدینی، حسن (۱۳۸۸). صد‌سال داستان‌نویسی ایران. تهران: چشمه. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۱۹۴۷۸۶.
• افغانی، علی‌محمد (۱۳۷۴). بازنگری و بررسی رمان شوهرِ آهوخانم. تهران: نگاه. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۵۱۱۱۰۴.
• سپانلو، محمد‌علی (۱۳۶۶). نویسندگان پیشرو ایران. تهران: نگاه. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۵۱۱۳۰۲.
• شریفی، محمد‌ (۱۳۸۷). فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: نشر نو.
• پرهام. «نقد کتاب شوهرِ آهوخانم». راهنمای کتاب، ۱۳۴۰. 
• سراج. «تحلیل گفتمان غالب در رمان‌های سیمین دانشور». نقد ادبی، ۱۳۸۸. 
• آرتا. «تحلیل فرهنگ عامیانه در رمان بافته‌های رنج اثر علی‌محمد افغانی». کارنامه ادب پارسی، ۱۳۹۷. 
• میرصادقی، جمال (۱۳۸۲). داستان‌نویس‌های نام‌آور معاصر ایران. تهران: اشاره. شابک ۹۷۸۹۶۴۵۷۷۲۹۸۵.
• دستغیب، عبدالعلی (۱۳۷۹). نقد آثار چوبک. تهران: ایما. شابک ۹۷۸۹۶۴۶۵۹۲۴۴۵.
• آژند. «میراث داستان‌نویسی چوبک». فصلنامه ادبیات داستانی، ۱۳۷۷. 
• اباذری. «بازخوانی رمان شوهر آهوخانم». فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۸۴. 
• گازرانی. «رئالیسم در آثار علی‌محمد افغانی». پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۹. 
• علوی. «شوهرِ آهوخانم». کاوه، ۱۳۴۲. 
• عسکری. «جایگاه شوهرِ آهوخانم در ادبیات داستانی فارسی». زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۹۲.