نبرد تنگه ها

نبرد تنگه ها
نویسنده	مصطفی رحیمی
ناشر	مرکز نشر آثار شهید حسن باقری
محل نشر	تهران
نخستین چاپ	۱۴۰۰
تعداد چاپ	اول
شابک	۹۷۸۶۰۰۹۲۴۵۵۷۴
تعداد صفحات	۱۱۶۴
موضوع	مستند نگاری
زبان	فارسی
قطع	وزیری
نوع جلد	سخت

«نبرد تنگه‌ها» روایتی از نقش کلیدی شهید حسن باقری در عملیات فتح المبین به قلم مصطفی رحیمی است که در ۱۶۵ صفحه و در سال ۱۴۰۰ توسط انتشارات شهید حسن باقری منتشر شده‌است. این اثر در پانزدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل احمد، در بخش مستند نگاری، شایسته تقدیر شناخته شده است.

*****

رحیمی از سال ۹۳ تا سال ۹۵ و مجموعا در ۶ سال کار تحقیق و نگارش کتاب را  در ده فصل با هدف روایت نقش حسن باقری در عملیات فتح المبین به انجام رسانده‌است. داستان، داستان روایت تاریخی، از یک خاطره خطیر و یک رویداد بزرگ نظامی است. عملیات فتح‌المبین، کجا، کی، چرا و چگونه چهار پرسش اساسی این ماجرا است؛ نویسنده در این قسمت، پرسش‌های مهم و اساسی تاریخ را مطرح می‌کند و مشخص می‌کند که می‌خواهد به این پرسش‌ها پاسخ بدهد؛ ما به عنوان مخاطب لازم است چیستی، چرایی، چگونگی، مکان و زمان را بدانیم تا بفهمیم که با چه پدیده‌ای طرف هستیم. نویسنده در پیشگفتار اثر اشاره دارد، اگر بنا بود درباره خود عملیات بنویسد، متن کتاب و زمان اتمام آن بیش از اینها به طول می‌انجامید.

خلاصه اثر

نویسنده در فصل اول کتاب، از جغرافیای منطقه عملیاتی فتح‌المبین، که در غرب کرخه است شروع می کند. سه فصل ابتدایی کتاب، مشخصاً ربطی به شهید حسن باقری ندارد. ایشان در ابتدا، منطقه‌ای را که قرار است عملیات فتح‌المبین در آن انجام بشود، بررسی می‌کند.

فصل اول

نویسنده نقطه آغاز زمان و تاریخ بررسی کتاب را از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، روز پیروزی انقلاب اسلامی قرار می‌دهد. این انتخاب نویسنده از مقطع زمانی و مکان منطقه به این دلیل است که در ادامه می‌خواهد، با جزئیات برای ما روایت کند که قرار است، چه اتفاقی در این منطقه رخ بدهد. در این بخش روایت‌هایی از اتفاقات رخ‌داده در منطقه غرب، دزفول و شوش، از ابتدای پیروزی انقلاب تا انتهای سال ۱۳۵۸ که توسط عشایر مسلح و عراقی‌هایی که در مرز، کار مهندسی انجام می‌دادند مورد بررسی قرار گرفته است. مسائلی مثل، شیوخ مرتبط با عراق که معضل جدی بودند و لوله‌های نفت و ریل‌های قطار را منفجر می‌کردند را روایت کرده است. شرح اقدامات با قاطعیت بچه‌های سپاه دزفول هم نسبت به این تحرکات را نشان می‌دهد.

بخش بعدی  که در کتاب روایت شده، مقطع فروردین تا شهریور سال ۱۳۵۹ است. عراق از فروردین ۵۹ به مرزهای ما حمله می‌کند. گروه‌هایی از نیروهای ارتش در آن مقطع، در عین‌خوش و گروهی هم در فکه مستقر می‌شوند. در خرداد ماه در مهران درگیری بیشتر می‌شود. ارتش به دهلران نیرو اعزام می‌کند و نیروها در آن منطقه مستقر می‌شوند و عراق عقب‌نشینی می‌کند. در ۵ تیرماه ۵۹ چون عراق فعالیت آنچنانی در مرز ندارد، ارتش گروهی از نیروهایش را به عقب منتقل میکند. ارتش علت آن را آرامش مناطق و سازماندهی نیروها بیان می‌کند. اما درباره این عمل ارتش، روایت دیگری هم وجود دارد و آن هم بحث کودتای نوژه است. که بعضی از فرماندهان ارتش بعد از لو رفتن کودتا دستگیر می‌شوند.

در فصل بعدی گزارش هجوم متجاوز در محورهای منطقه را داریم. نویسنده، ما را با افراد و یگان‌هایی که در مناطق مستقر هستند و در مقابل تهاجم دشمن مقابله می‌کنند و همچنین یگان‌هایی از عراق که در حمله حضور دارند، آشنا می‌کند. در اولین ساعات آغاز جنگ، پاسگاه فکه به تصرف عراقی‌ها درمی‌آید. در مواضع عین‌خوش یک نبرد تمام‌عیار جریان دارد. نیروهای پاسدار منطقه، از هجوم یگان‌های دشمن به مرزها روایت می‌کنند. نویسنده، روی خط زمان، ساعت به ساعت جلو می‌آید و با بیان روایت نیروهای پاسدار از جبهه‌های مختلف منطقه و هجوم یگان‌های عراقی به مرزها، مخاطب را در دل جنگ پیش می‌برد. یکی از روایت‌های نزدیک از وقایع این منطقه در آن بازه تاریخی، یادداشت‌های روزانه شهید سوری از شهدای ارتش است؛ نویسنده پیش از این و در سال ۱۳۸۹ یادداشت‌های شهید سوری را در قالب یک کتاب تنظیم کرده است. این روایت‌ها نقش مهمی در شفاف‌کردن اتفاقات این بازه دارد.

فصل دوم: شکل‌گیری محورهای مقاومت

در این فصل اثر به شکل‌گیری مقاومت در این منطقه، در مقابل ارتش عراق می‌پردازد. در این فصل است که کم‌کم سر‌و‌کله حسن باقری پیدا می‌شود. در این قسمت نویسنده یک خطای بزرگ تاکتیکی عراق را تحلیل می‌کند. عراق مواضع پدافندی‌اش در غرب رود کرخه را در ساحل رودخانه احداث نمی‌کند. بلکه آن را روی بلندی‌ها مستقر می‌کند. به همین دلیل نیروهای خودی می‌توانند، ساحل غربی رودخانه را بگیرند. در همان روز ۱۳ مهر، بچه‌های سپاه دزفول، روستای صالح مشطط، در غرب رودخانه کرخه را هم تصرف می‌کنند و در آنجا مستقر می‌شوند. از آن به بعد صالح مشطط، به عنوان یک سرپل مهم است. البته این روستا مشکلی هم دارد که حاشیه امنی ندارد. از این قسمت کتاب به بعد، نویسنده به ویژگی‌های شهید حسن باقری و اقدامات ایشان در جبهه جنوب می‌پردازد؛ حسن باقری گروه‌هایی در هر کدام از مناطق جبهه جنوب ایجاد می‌کند تا اطلاعات را، در کل جبهه جنوب جمع‌آوری کنند و به او منتقل کنند. ایشان روی کل جبهه جنوب کار می‌کند.

فصل سوم: طرح ریزی عملیات

نویسنده بعد از مرور حوادث سال ابتدایی جنگ، از این قسمت به بعد، وارد عملیات فتح‌المبین می‌شود. حالا مسئله مهم، تعیین اولویت بین این سه محور است. سوال پیش می‌آید که چرا فرماندهان همان اول سراغ آزادسازی خرمشهر نمی‌روند؟ طبیعتاً مشکل اصلی کمبود نیرو است. بنابراین، فرماندهان در جمع‌بندی، ابتدا سراغ محور بستان می‌روند. اگر بستان آزاد بشود، یک اتفاق مهم می‌افتد، آن هم این است که ارتباط بین یگان‌های دشمن در شمال و جنوب خوزستان قطع می‌شود. برای عملیات طریق‌القدس در بستان، بحث مهمی پیش می‌آید که ارتقای سازمان رزم سپاه، از گردان به تیپ است. محسن رضایی، فرمانده سپاه، این کار مهم را به حسن باقری می‌سپارد؛ تا قبل از این مقطع، سازمان رزم سپاه در عملیات ثامن‌الائمه در غالب گردان بوده و حالا قرار است تبدیل به تیپ بشود.

یکی از ویژگی‌های خوب کتاب نبرد تنگه‌ها، اعتراف‌هایی است که فرماندهان بزرگ از هوش و مدیریت حسن باقری روایت می‌کنند. شهید صیاد شیرازی از نقش شهید حسن باقری در قرارگاه کربلا در عملیات طریق‌القدس با این ویژگی‌ها تعبیر می‌کند: چهره‌ای بسیار دلسوز، پرتحرک، علاقمند، باانگیزه، بسیار دقیق و زیرک و هوشیار.

به نقل از رشید، حسن باقری روز سوم عملیات طریق‌القدس برای سرکشی از تیپ ۲۵ کربلا می‌رود و به شدت مجروح می‌شود اما چون در جبهه به او نیاز است، رشید از او می‌خواهد که خودش را به قرارگاه برساند. او هم با اینکه زخمی بوده، با سر باندپیچی شده به قرارگاه می‌آید و معاون عملیات می‌شود.

داستان شگل گیری اثر

مصطفی رحیمی در جلسه نقد. خبرگزاری مهر.۲۴ اسفند ۱۴۰۱

سردار فتح اله جعفری، مدیر انتشارات شهید حسن باقری

در سال ۸۶ مقام معظم رهبری طی مطالبه‌ای تاکید کردند که باید کار خوبی برای شهید حسن باقری انجام شود؛ در نتیجه مؤسسه شهید باقری تشکیل شد. این همکاری در خدمت آقای رحیمی شروع شد و از سال ۸۹ تقریباً شش سال برای این کتاب تحقیق انجام دادند؛ به این ترتیب که نوارهای صوتی توسط گروه‌های ما در انتشارات پیاده شد. حدود ۴۰ هزار سند تدوین و تنظیم شد که با عنوان یادداشت‌ها و شناسایی‌ها مشخص می‌شدند.

نظر نویسنده درباره اثر

دیدگاه منفی داشتم

زمانی که این کتاب را شروع به نگارش کردم، شاید تعجب کنید، اما دیدگاه منفی داشتم. ولی زمانی که به سراغ اسناد صوتی رفتم، اندازه افراد و شکل صحبت کردنشان برایم مشخص شد. تلاش کردم که در یک سال اول، با زندگی این افراد عجین شوم و مفهوم‌های مختلف را بدانم. سعی کردم با دغدغه‌های این فرماندهان زندگی کنم به شکلی که به خوبی تمام افراد را در اسناد صوتی می‌شناختم. در طول کار، یک بار هم نشد که سردار جعفری بخواهند نظر خودشان را در کار دخیل کنند و فقط به جهت کمک در نگارش کتاب در کنار من بودند و با تمام اختلاف نظرها کار می‌کردیم.

عبدالمحمد رئوفی فرمانده تیپ ۷ ولیعصر در حال سخنرانی در آیین رونمایی نبرد تنگه‌ها در خبرگزاری مهر ۱۳ تیر ۱۴۰۱

حسن باقری یک اسطوره است

وقتی تصمیم گرفتم کتاب «نبرد تنگه‌ها» را تالیف کنم به این نگاه رسیدم که حسن باقری فرد خاصی در میدان جنگ ایران و عراق بوده است و به نوعی یک اسطوره است. این نگاه در نتیجه مرور اسناد و مدارک بسیاری بود. به طوری که شش سال با سندهای او شب و روز را گذراندم و حتی در ماشین فایل های صوتی،  بیسیم‌ها، گفت‌وگوها و جلسات او را گوش می‌کردم و فکر می‌کنم پس از پایان کار، اثر درخوری شکل گرفت.

جوایز و افتخارات

اثر برگزیده بخش مستند نگاری پانزدهمین دوره  جایزه ادبی جلال  آل احمد، سال ۱۴۰۰

نشست‌های مهم درباره اثر

•  آئین رونمایی از کتاب «نبرد تنگه‌ها» با حضور سردار فتح الله جعفری، مدیر انتشارات شهید حسن باقری و جمعی از هم رزمان شهید حسن باقری در خبرگزاری مهر، ۱۳ تیر ۱۴۰۱

• نشست نقد و بررسی کتاب «نبرد تنگه ها» در مرکز تبادل کتاب، ۱۲ دی ۱۴۰۱

اظهارنظرها درباره اثر

هادی خورشاهیان؛ شاعر، نویسنده و مدرس داستان

مرتضی صفاری بنیان گذار تیپ ۱۷ لشکر علی ابن ابی طالب در حال سخنرانی در آیین رونمایی کتاب نبرد تنگه‌ها در خبرگزاری مهر است۱۳ تیر ۱۴۰۱

نبرد تنگه ها برنده پانزدهمین دوره جشنوار ادبی جلال آل احمد.

نشست نقد و بررسی کتاب «نبرد تنگه ها» در مرکز تبادل کتاب ۱۲ دی ۱۴۰۱

نقد و بررسی کتاب «نبرد تنگه ها» در مرکز تبادل کتاب ۱۲ دی ۱۴۰۱

حسن باقری، مغز متفکر

« عملیات فتح المبین در فروردین ۱۳۶۱ از مهم‌ترین عملیات‌های دفاع مقدس است و کتاب نبرد تنگه‌ها به گفته نویسنده‌اش یعنی مصطفی رحیمی بیشتر از اینکه به عملیات به بپردازد به نقش حسن باقری اختصاص دارد. این شهید علی‌رغم سن کمش مغز متفکر امنیتی و عملیاتی بوده است. »

هدف اسیر گرفتن بود و نه کشتن

« در این کتاب همراهی جدی ارتش و سپاه مشهود است، نکته بسیار مهمی درباره این کتاب در پشت جلد آن آمده و نوشته شده که «هدف‌هایی که برای این عملیات تعیین شده بود اول از همه انهدام دشمن بود. اولین هدف در حملات، انهدام نیروی دشمن است و در این انهدام بیشتر هدف، اسیر گرفتن است تا کشتن افراد عراقی. چون ما هیچ راضی به این کار نیستیم. اگر یک نفر اسیر شود خیلی مطلوب‌تر است برای ما تا اینکه کشته شود»، این نگاه کلیدی است که ما در دوران دفاع مقدس داشتیم و در این کتاب به خوبی نشان داده شده است. »

کتابی تحقیقی و عالمانه

« مصطفی رحیمی با پژوهش بسیار و بر مبنای اسناد و مدارک این کتاب را به رشته تحریر درآورده است. کتابی تحقیقی و عالمانه با نقشه‌های متعدد و عکس‌های متعدد. تقریباً هیچ نکته‌ای مغفول نمانده و به همه چیز پرداخته شده است. نویسنده حدود ۱۹ هزار سند دیده،۱۲۰ کتاب را مطالعه و فیش برداری کرده و به نقش تمام سرادارن سپاه و همین طور برادران ارتشی به دقت پرداخته است، درست است که نبرد تنگه‌ها به نقش حسن باقری در عملیات فتح المبین پرداخته، اما نویسنده هم نقش این شهید را خوب نشان داده و هم تاریخ دفاع مقدس را به خوبی نگاشته است. این کتابی جامع و مانع است و خواندش را به کسانی که به ایران و تاریخ ایران علاقه مند هستند، توصیه می‌کنم. »

بهترین در این موضوع

« بعید می دانم در این حوزه کتابی به این دقت نوشته شده باشد. مصطفی رحیمی نویسنده کتاب، هم اسناد و مدارک را دیده، هم مصاحبه کرده و هم مکالمات بیسیم ها را به دقت گوش داده است. در مورد حسن باقری کتاب‌های متعدد نوشته شده است که دو نویسنده سرشناس دیگر ما یعنی احمد دهقان و سعید علامیان هم به این شخصیت پرداخته‌اند و مجموع این کتاب‌ها تصویر بسیار روشنی از فروردین ۱۳۶۱ و عملیات فتح المبین در برابر نگاه مشتاق ما قرار می‌دهد. »

مرتضی قاضی؛ نویسنده و فیلمنامه نویس

منحصر‌به فرد

« کتاب «نبرد تنگه‌ها» به جهت اینکه زندگی یک فرمانده شهید را بررسی کرده است و با اینکه حجم کتاب بسیار بالاست، اما محتوای آن بسیار خوب است. از نظر من که نزدیک به ۲۰ سال است در حوزه ادبیات پایداری فعالیت می‌کنم و با کتاب‌های این حوزه آشنایی دارم، با قطعیت می‌گویم که کتاب «نبرد تنگه‌ها» از نظر موضوع منحصربه‌فرد است و لذا از این جهت اهمیت ویژه دارد. نویسنده‌ای دوربین را پشت سر یک فرمانده بگذارد و کاملاً فقط این فرمانده را در حین یک عملیات تعقیب کند، بازه زمانی را بگذارد روی یک عملیات مشخص و عملکرد و رفتار فرمانده را در ان عملیات بررسی کند. »

موضع تعظیم و تواضع

« موضع بنده به عنوان منتقد این کتاب، موضع تعظیم و تواضع است در قبال تلاش بی‌نظیر جناب آقای رحیمی در کشف شخصیت شهید حسن باقری از خلال اسناد شفاهی و مکتوب باقی مانده از عملیات بزرگ فتح‌المبین؛ من معتقدم تحقیق و نگارش این کتاب در حوزه پژوهش و روایت دفاع مقدس قابل مقایسه با کار خود حسن باقری در زمان جنگ است باید به نویسنده این کتاب و مؤسسه شهید حسن باقری تبریک گفت. »

حسن کیست؟ حسن چیست؟

« از خصوصیات دیگر کتاب این است که هم حسن باقری را معرفی می‌کند و می‌گوید که حسن کیست و چیست و هم نشان می‌دهد که حسن چه نیست و که نیست! یعنی تفاوت نگاه او را با دیگر فرماندهان نشان می‌دهد. ما این تفاوت را در بخش‌های مختلف کتاب می‌بینیم. این تفاوت‌ها هم برای ما بیانگر تفاوت ویژگی‌های شخصیتی هستند و هم نوع نگاه نظامی به فرماندهی جنگ را به مخاطب منتقل می‌کند. به عنوان مثال، تفاوت نوع نگاه شهید حسن باقری با نوع نگاه شهید احمد متوسلیان درباره حضور فرمانده گردان در میدان نبرد یا در قرارگاه هدایت عملیات، از جمله نکات کتاب است که در فصل ادغام بین سپاه و ارتش، در لابلای گفتگوهای یک جلسه، بیان می‌شود »

کتابی اول روایی بعد پژوهشی

« در کتاب‌هایی با این ادعا که می‌خواهد در عملیات دنبال یک فرمانده باشد و ویژگی‌های او را روایت کند و تمام آن عملیات را هم نگوید، نثر و قلم نویسنده بسیار مهم است. با همین توضیح من این کتاب را اساساً و اولاً روایی می‌دانم و بعد پژوهشی. نویسنده تمام تلاشش را انجام داده است تا مخاطب را نسبت به موضوع کتاب و ویژگی‌های شخصیتی حسن باقری و به علاوه خود عملیات شیرفهم کند. اصلاً مخاطب را به سختی و تکلف نمی‌اندازد. همانطور که انگار در حالت عادی جلوی ما نشسته و برای ما قصه فرمانده را تعریف می‌کند، به همان شکل و به همان سادگی و روانی، متن را نوشته است و از این منظر کار آقای رحیمی بسیار مهم است. در کتاب‌هایی که از انواع اسناد استفاده می‌کنند، خیلی مهم است زمانی که نویسنده سند بلند یا کوتاهی را ارائه می‌کند، مخصوصاً زمانی که از یگان‌ها و اماکن با اسامی پیچیده صحبت می‌کند، قبل و بعد از آن سند، جمع‌بندی و خلاصه و نظر نهایی را بیان کند تا طبیعتاً درک و هضم سند برای مخاطب سخت نشود. آقای رحیمی در کوتاه‌ترین جمع‌بندی‌ها مطلب را برای مخاطب جا می‌اندازد و درگیر تطویل نیست. »

گلعلی بابایی؛ پژوهشگر، نویسنده و مستندنگار دفاع مقدس

« این کتاب مصداق جهاد تبیین مدنظر حضرت آقاست. کتابی که درمورد یک شخصیت محوری است و در کنارش به روایت‌هایی از منطقه غرب دزفول هم پرداخته است. »

سردار فتح اله جعفری؛ رئیس مؤسسه حسن باقری و مدرس دانشگاه

« از سال ۷۹ طی جلسه‌ای که با فرماندهان داشتیم، قرار شد که برای شهید باقری کاری انجام شود و ستادی به نام احیای تفکر شهید باقری تشکیل شد. اقدام اولیه به دست احمد دهقان انجام شد که پنج جلد کتاب گزارش روزانه جنگ، به همراه دو جلد کارهای یادداشت‌های روزانه تهیه شد. »

برشی از کتاب  

«حالا با حضور مهدی زین الدین و نظارت مستقیم حسن باقری، شناسایی‌ها در غرب دزفول گسترده‌تر و هدف مند تر پیگیری می‌شد. حسن باقری ضمن کنترل و هدایت حرکت‌های شناسایی، نیم نگاهی هم به کشف استعدادها داشت. او به دنبال افراد با نبوغی بود که بتوانند در سطوحی فراتر از یک محور به او کمک کنند بی تردید یکی از کشف‌های بزرگ حسن در امر شناسایی، توکل قلاوند بود. قلاوند، که مسئولیت شناسایی محور دالپری را بر عهده داشت تمامی منطقه دشت عباس و ارتفاعات شمالی آن را جز به جز و قدم به قدم می‌شناخت. معروف ترین کمپ شناسایی در منطقه غرب دزفول کمپ قلاوند بود. دوستانش او را «آواکس دشت عباس» می‌نامیدند. شناسایی‌های دقیق قلاوند بعدها در عملیات فتح المبین بسیاری از گره‌های کور منطقه شمالی عملیات را باز کرد. همین استعداد و مهارت باعث شد تا حسن باقری بعدها پای او را به میدان‌های بزرگ‌تر باز کند.»

مشخصات کتاب‌شناختی

«نبرد تنگه‌ها» نوشته‌ی مصطفی رحیمی در قطع وزیری  و با جلد سخت در ۱۱۶۵ صفحه و در سال ۱۴۰۰ توسط موسسه‌ی نشر اثار شهید حسن باقری به چاپ رسیده‌‌است.

نوا، نما، نگاه

نبرد تنگه‌ها .گلف. دریافت ۲۰ آذر۱۴۰۳

نسخه صوتی کتاب نبرد تنگه ها معرفی می‌شود. خبرگزاری صدا وسیما. ۹ بهمن ۱۴۰۱. دریافت ۲۰ آذر ۱۴۰۳

آیین رونمایی کتاب «نبرد تنگه‌ها»، نقش شهید حسن باقری در عملیات فتح‌المبین.hassanbagheri_61@ .

۸ تیر ۱۴۰۱