فلسفه ایده اولیه داستان؛ دفتر اوّل: چیستی، کجایی، مولفه‌ها

فلسفه ایده اولیه داستان؛ دفتر اوّل: چیستی، کجایی، مولفه‌ها
نویسنده	احمد شاکری
ناشر	سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سوره مهر
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۴۰۲
نخستین چاپ	۱۴۰۲
شابک	۹۷۸۶۰۰۱۰۸۵۶۳۵
تعداد صفحات	۵۴۰
موضوع	نقد ادبی
زبان	فارسی
قطع	خشتی و رقعی
نوع جلد	شومیز

«فلسفه ایده اولیه داستان؛ دفتر اوّل: چیستی، کجایی، مولفه‌ها»، اثر پژوهشی است که به قلم احمد شاکری، نویسنده و منتقد ادبی، نگارش شده است. این کتاب به بررسی ماهیت، خاستگاه، الزامات نگارش، آثار و ثمرات ایده اولیه داستان می‌پردازد. این اثر اولین‌بار در سال ۱۴۰۲ و با همکاری سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و شرکت انتشارات سوره مهرمنتشر شد.

*****

کتاب مذکور یکی از آثار قابل توجه در زمینه داستان‌نویسی است که به بررسی عمق مفهومی و فلسفی ایده‌های داستانی می‌پردازد. این کتاب به عنوان هیئت ترکیبیه کمینه؛ «روایت داستانی» است. ایده اولیه با مصطلحات فراوان آن در ادبیات و هنر موضوعی نام‌آشنا است، اما بیش از آن­که وضعی برای تأملات عقلی و فلسفی باشد، موضوعی برای کنشگری آفرینشی و خلاقانه به حساب آمده است. این اثر به نویسندگان کمک می‌کند تا بفهمند چگونه می‌توانند از یک ایده ابتدایی و ساده، یک داستان جذاب و مفهومی بسازند.

نویسنده در این کتاب تلاش کرده است تا فرآیند تبدیل یک ایده اولیه به یک داستانِ ساختارمند را به‌طور دقیق توضیح دهد. او به تحلیل و بررسی جنبه‌های فلسفی و روان‌شناختی خلق داستان‌ها پرداخته و راهکارهایی برای نوشتن داستان‌هایی با ابعاد عمیق و معنادار ارائه می‌دهد.

این اثر علاوه بر این که به تکنیک‌ها و اصول داستان‌نویسی توجه دارد، بر اهمیت مفهوم‌سازی اولیه و چگونگی شکل‌گیری ایده‌های نوآورانه تأکید می‌کند.

خلاصه اثر

کتابِ نام‌برده، ایده اولیه را به مثابه امر مفروض و موجود ذهنی برای شکل مطلوب ادبیات داستانی معیار، واکاوی می‌کند و با تأکید بر اهمیت ایده اولیه در ادبیات داستانی، آن را گامی نخست در جهت ورود به چیستی بطون روایت و جوانب و لایه‌های آن می‌داند.

این اثر پژوهشی در باب فلسفه مضاف به داستان است. این پژوهش با دو رویکرد «کاهشی» و «آفرینشی» به ایده اولیه به عنوان یافته اولیه نویسنده و مقصد نهایی فرایند کوچک‌سازی داستان توسط منتقد توجه دارد.

طبق تعریف مختار از فلسفه مضاف، محورهای متعددی در بحث فلسفه داستان قابل شناسایی است که ناظر بر احکام کلی موضوع، ایده اولیه، است. لازمه ورود به رویکرد عقلی، تحلیلی فلسفه مضاف، فرض تعریف مختار از فلسفه مضاف، رئوس عناوین مورد بحث در فلسفه ادبیات و منطق تکوین این موضوعات و ترتیب آن­ها در نظامی مشخص است.

ایده اولیه مرحله آغازین فرایند آفرینش داستانی و مقصد پایانی تجزیه داستان به غرض تحلیل ساختاری آن است. به بیان دیگر، ایده اولیه مقوله مشترکی است که روایت‌ها را به ساده‌ترین شکل در معرض قضاوت آفرینشگر، منتقد و مخاطب قرار می‌دهد. بحث از چیستی ایده اولیه، به مثابه ماهیت آن، یکی از عمیق‌ترین مجاری درک روایت، چگونگی شکل‌گیری، بسط‌ یافتگی و دوام و ثبات آن است.

خاستگاه، اسباب ظهور و پیدایش، الزامات نگارش و آثار و ثمرات عملی و علمی  این کتاب، در اصالت یافتگی آفرینش و عمل‌گرایی در مواجهه با جوانب و ارکان و ابزارهای روایت است. این امر موجب شده با پرسش فلسفی از ماهیت امور مواجه شود؛ که چرا در سایه توجه کاربردی و تولید محور به محاق رفته است.

رویکرد پژوهش حاضر در این کتاب موضوع فلسفی و عقلی، تحلیلی است و با نگاهی پیشینی و متوقع به مقوله ایده توجه دارد. زیرا توجه پسینی و استقرایی به ایده اولیه بر اساس رخدادهای موجود، نه صورت‌های آرمانی و متوقع، ناکافی و بحث از آن‌ها بدون تمهید مبانی و مقدمات مخدوش خواهد بود. نمی‌توان بدون توجه به ماهیت ایده اولیه و دستیابی به چارچوب‌ها و مؤلفه‌های آن به بررسی اثباتی مصادیق پدید آمده در میان آثار داستانی پرداخت. علاوه بر این، نگاه پسینی همواره محکوم به افق ظرفیت‌های موجود و البته ناتمام است.

با این فرض اولیه که ادبیات داستانی کشور، به خصوص ادبیات پس از پیروزی انقلاب اسلامی، وارد مرحله نوزایی و تغییر و تحول شده و در مرحله گذار از تجربه ابتدایی به سمت اسلوب و صورت آرمانی است رویکرد «پیشینی» در پژوهش فلسفه ایده اولیه برگزیده شده است. از این مجزا، ایده اولیه متوقع، به مثابه امر مفروض و موجود ذهنی برای شکل مطلوب ادبیات داستانی معیار، مورد واکاوی قرار گرفته است.

این موضوع اولا از عِداد مقولات ساختاری است که به تبیین کلان بافت‌ها در روایت می‌پردازد. بنابراین، تعیین ماهیت، واکاوی و دسته‌بندی خصایص ایده اولیه گامی نخست در جهت ورود به چیستی بطون روایت و جوانب و لایه‌های آن خواهد بود. از این منظر فلسفه ایده اولیه خود یکی از موضوعات اساسی در نیل به فلسفه روایت و پس از آن فلسفه ادبیات داستانی انقلاب اسلامی است.

رویکرد این کتاب، فلسفی و عقلی، تحلیلی است. شاکری دفتر اول کتاب خود را در قالب سه فصل و سیزده مبحث به رشته تحریر درآورده است که به شرح زیر است:

• فصل اول: کلیات

1. مبحث نخست: فلسفه فلسفه ایده اولیه (چیستی فلسفه ایده اولیه)
2. مبحث دوم: پیشینه موضوعی و روشی بحث در منابع نظری داستانی

• فصل دوم: تقصیر

1. مبحث نخست: فرایند تقصیر در حوزه تحلیل و تجزیه داستان
2. مبحث دوم: رویکرد کاهشی (تقصیر)، رویکرد آفرینشی
3. مبحث سوم: روش شناسایی ایده اولیه (تقصیر)

• فصل سوم: فلسفه ایده اولیه

1. مبحث نخست: کجایی ایده اولیه (جایگاه ایده اولیه در میان عناصر داستان و نسبت و مناسبات آن با علل اربعه روایت داستانی)
2. مبحث دوم: هندسه ایده اولیه (ابعاد ایده اولیه، تطور تاریخی و اضلاع ایده اولیه)
3. مبحث سوم: اصطلاح شناسی ایده اولیه
4. مبحث چهارم: محدوده ایده اولیه
5. مبحث پنجم: چگونگی بیان ایده اولیه (اگرِ طلایی)
6. مبحث ششم: چه‌ایی ایده اولیه
7. مبحث هفتم: مولفه‌­های ایده اولیه
8. مبحث هشتم: خطاهای رایج در مقام بیان (کشف) ایده اولیه

درباره نویسنده

تصویر احمد شاکری، نویسنده اثر

احمد شاکری زاده ۱۳۵۳ در تهران، نویسنده و منتقد ادبی ایرانی و سردبیر فعلی فصلنامه قلم است. وی از منتقدان جدی آن دسته از ادبیات داستانی است که با نام ادبیات انقلابی منتشر می­‌شوند. او جریان‌های ادبی مختلف در ایران را با جدیت رصد و نقد می‌کند. علاوه بر سردبیری فصلنامه قلم، مدرس دوره‌های داستان‌نویسی نیز هست. او در چندین جشنوارهٔ مختلف، به عنوان داور حضور داشته‌ است. همچنین عضو شورای سردبیری ماهنامه ادبیات داستانی، عضو و هیئت مدیره انجمن قلم ایران و عضو هیئت علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعیِ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی هست.

آثار نویسنده

• «سرزمین پدری» مجموعه داستان

• «بازتاب» مجموعه نقد پنج رمان: آتش بدون دود، من او، کشتی پهلو گرفته، در جستجوی من، شیدا

• «عریان در برابر باد» رمان

• «نفس» مجموعه داستان

• «باران نیمروزن» مجموعه داستان

• «انجمن مخفی» رمان تاریخی

• «بی‌اسمی» داستان بلند

• «درباره مانایی و میرایی» مجموعه نقد

• «فلسفه داستانِ داستان»

• «سبک تر از هوای طلق»

• «گام نهادن بر شیب تند»

• «اصطلاح شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس»

• «سخن»

• «مردار خوار»

نظر نویسنده درباره اثر

فهم نسبت ماهیت روایت و دین

یکی از مهم‌­ترین ضرورت‌های پرداخت به چنین مباحثی در حوزه فلسفه روایت، فهم ماهیت روایت و در نتیجه نسبت آن با مقوله دین و تبیین ادبیات داستانی دینی یا ادبیات داستانی انقلاب است. طبعاً چنین نسبتی جز با شناخت طرفین نسبت محقق نخواهد شد. شناخت طرف ادبیات یا روایت داستانی از اهم مباحثی است که در شناخت لایه‌های آن تنزل پیدا می‌کند. بنابراین فهم اینکه داستان دینی چیست؟ در این کتاب به پرسش‌هایی از این دست تبدیل می‌شود که داستان دینی در چه سطحی متصف به وصف دینی می‌شود؟ به تعبیری ماهیت دینی برای ادبیات در چه سطحی از روایت قابل فرض است؟ آیا در سطحی که هنوز درون‌مایه به واسطه عدم تمامیت روایت محقق نشده است می‌توان روایت ایده اولیه را متصف به دینی کرد؟

چگونگی و کجایی داستان

بحث دیگری که جنبه آفرینشی و کاربردی بسیار با اهمیتی دارد، مقوله چگونگی و کجایی داستان است. این­که داستان از کجا می‌آید در ایده اولیه و در ضمن بحث از ایده‌یابی قابل بیان است. تردیدی در این نیست که فهم ایده‌یابی و اینکه اثر روایی در کوچک‌ترین کمیت خود و اولین مراحل شکل‌گیری اش از کجا می‌آید و چگونه شکل می‌گیرد نیازمند شناخت ایده اولیه یا همان کمیت ابتدایی است. موضوع کتاب «فلسفه ایده اولیه داستان؛ چیستی، کجایی، مولفه‌ها»، به‌عنوان هیئت ترکیبیه کمینه؛ «روایت داستانی» است. ایده اولیه با مصطلحات فراوان آن در ادبیات و هنر موضوعی نام‌آشنا است، اما بیش از آنکه وضعی برای تأملات عقلی و فلسفی باشد، موضوعی برای کنش‌گری آفرینشی و خلاقانه به حساب آمده است. یکی از موضوعات مهمی که در حوزه ماهیت‌شناسی روایت اعم از داستان، تئاتر و سینما وجود دارد بحث سوژه و چیستی آن و چیستی ایده اولیه است. این هم یک پرسش ماهوی و فلسفی و هم یک پرسش کاربردی است؛ یعنی نویسندگان نیز همواره متوجه این سوال می‌شوند که ایده چیست؟ ایده نقطه آغازین شکل‌گیری هر روایتی در ذهن نویسنده است؛ یعنی نویسنده ابتدا یک سوژه در ذهنش شکل می‌گیرد، بعد روی آن کار می‌کند و آن را بسط و گسترش می‌دهد و سپس تبدیل به یک روایت مانند رمان، فیلم‌نامه و نمایش‌نامه می‌کند. در واقع این کتاب یک کتاب پژوهشی است که ۱۴۶ مؤلفه برای چیستی ایده اولیه را بیان می‌کند.

جوایز و افتخارات

هفدهمین جایزه ادبی جلال آل احمد. تهران. ۱۴۰۳

نامزد دریافت هفدهمین دوره از جایزه ادبی جلال آل‌احمد در بخش نقد ادبی در سال ۱۴۰۳.

نشست‌های برگزار شده درباره اثر

• نشست رونمایی کتاب «فلسفه ایده اولیه داستان؛ دفتر اوّل: چیستی، کجایی، مولفه‌ها» در تهران در سال ۱۴۰۲: آیین رونمایی این کتاب توسط گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با مشارکت انتشارات سوره‌مهر و حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در تالار سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد.  در این نشست آقایان محمدرضا سنگری، مهدی کاموس، حجت الاسلام مهدی جهان، احمد شاکری (نویسنده کتاب) و محمدحسن شاهنگی به ایراد سخن پرداختند.
• نشست خبری هفدهمین دوره جایزه جلال آل‌احمد به همت خانه‌کتاب و ادبیات ایران در تهران ۳۰ دی ماه۱۴۰۳: این نشست به منظور معرفی نامزدهای این دوره در چهار بخش برگزار شد. در این دوره تعداد ۲۵۲۶ اثر به هفدهمین دوره جایزه جلال رسیده بود که اثر ارزشمند «فلسفه ایده اولیه داستان؛ چیستی، کجایی، مولفه‌ها» منتشر شده توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و به قلم آقای احمد شاکری عضو هیأت علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه در بخش نقد ادبی نامزد دریافت جایزه شد.

اظهارنظرها درباره اثر

محمدرضا سنگری؛ نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی

استخراج جوهره اصلی روایت داستانی

« انتشار این کتاب اتفاقی ارزنده است که باید آن را به فال نیک گرفت. نویسنده قلم و زبان خاصی دارد و توانسته در بین مخاطبان جای خود را باز کند. موضوع چگونگی گسترش ایده اولیه در فیلم‌نامه و داستان باید مورد توجه اهل تحقیق قرار گیرد. مخاطب این کتاب، داستان نویسانی هستند که برای نوشتن داستان خود به دنبال یافت سوژه خواهند بود. لذا مسئله اصلی این کتاب سوژه‌یابی یا ایده‌یابی است. اما از آنجا که تا خود ایده روشن نشود، ایده‌یابی نیز مشخص نخواهد شد به این‌مقوله نیز به نحو مختصری پرداخته شده است.

تحقیق حاضر با معرفی روش‌شناسی تقصیر در پاسخ به پرسش چگونگی تجزیه روایت داستانی به جوانب بنیادین آن و تفکیک جوانب از ارکان، اجزا، ابزارها و عناصر این امکان را فراهم می‌آورد تا در فرایندی مرحله‌مند، جوهره اصلی روایت داستانی استخراج شود. بدین ترتیب موضع کتاب فلسفه ایده اولیه داستان به عنوان محصول نهایی کاربست فرایند تقصیر فراهم می‌شود.

»

مهدی کاموس؛ نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی

جای خالی نمایه

« احمد شاکری آثار ارزشمند دیگری در حوزه مانایی و میرایی ادبیات دفاع مقدس، ادبیات سیاه دفاع مقدس تولید نموده است که در حوزه نظریه ادبی در خور توجه هستند. پیشنهاد می‌کنم یک اصطلاح نامه در انتهای کتاب «فلسفه ایده اولیه داستان» درج شود. همچنین جای نمایه در انتهای کتاب خالی است. قطع و فونت کتاب خوب است. »

تأمل در ماهیت ایده اولیه

« کتاب تئوریک در زمینه فلسفه ایده اولیه داستان با این‌حجم واقعاً ارزشمند است. پیشنهاد می‌کنم یک اصطلاح نامه در انتهای کتاب «فلسفه ایده اولیه داستان» درج شود. همچنین جای نمایه در انتهای کتاب خالی است. قطع و فونت کتاب خوب است. جایگاه ایده اولیه در میان عناصر داستان و نسبت و مناسبات آن با علل اربعه روایت داستانی مورد توجه نویسنده قرار گرفته است. علت صوری شکل دهنده روایت است. بنابراین آنچه هیأت داستان به واسطه آن محقق می‌شود علت صوری‌اش خواهد بود.

در این کتاب شاکری مطرح می‌کند که تأمل در ماهیت ایده اولیه، جایگاه آن را در هندسه معرفتی از لطیفه‌ای ذوقی به عنصری رکنی ارتقا می‌بخشد. تا جایی که باید گفت، نظریه پردازی، نقد و آموزش داستان منوط به کشف و تحلیل ایده است.

»

مهدی جهان؛ منتقد ادبی، عضو شورای علمی گروه فرهنگ‌پژوهی اندیشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی

محاکات موازی با ایده اولیه

« فلسفه‌نویسی کار پیچیده‌ای است و فلسفه مضاف نیز شرایط خاص خودش را دارد. نسبت فصول کتاب «فلسفه ایده اولیه داستان» متوازن نیست و بهتر است نویسنده آن را مورد بازنگری قرار دهد. باید به این سوال مهم بیندیشیم که یک کار هنری از کجا شروع می‌شود؟ در سینما این عنوان با مفهوم بازنمایی گره خورده است و تعبیر نزدیک دیگری که در این زمینه می‌توان ذکر کرد محاکات است که موازی با ایده اولیه مطرح می‌گردد. »

محمدحسن شاهنگی؛ نویسنده و منتقد ادبی

فلسفه ایده اولیه خود یکی از موضوعات اساسی در نیل به فلسفه روایت

« نگارنده کتاب «فلسفه ایده اولیه داستان»، با این فرض اولیه که ادبیات داستانی کشورمان به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی وارد مرحله نوزایی و تغییر و تحول شده و در مرحله گذار از تجربه ابتدایی به سمت اسلوب و صورت آرمانی است، رویکرد پیشینی را در پژوهش فلسفه ایده اولیه برگزیده است. از این مجرا ایده اولیه متوقع را به مثابه امر مفروض و موجود ذهنی برای شکل مطلوب ادبیات داستانی معیار مورد واکاوی قرار داده است. »

برشی از متن

گفتار چهل‌ویکم: با جنبه «داستان» اشتراک کارکردی دارد.

بعداً چه خواهد شد؟

جنبه داستان هیأت تفصیلی مباشر تمامیت یافته ایده اولیه است. پرسشی که کارکرد ایده اولیه را آشکار می‌سازد «بعداً چه خواهد شد؟» است. این پرسش صورت صریح بیانی کارکرد انتظاربرانگیزاننده داستان در مخاطب است. داستان با چنین خصیصه‌ای گرایش عام فطری مخاطب را مبنی بر حقیقت‌جویی و کنجکاوی برمی‌انگیزاند و او را تا کشف مجهول علمی و ارضا گرایش نفسانی در پایان داستان با خود همراه می‌کند. مقایسه دو پرسش اصلی کارکرد ایده اولیه و داستان «چه می‌شد اگر...؟ و «بعداً چه خواهدشد؟» گویای اشتراک کارکردی این دو پرسش اساسی است.

□□□

داستان صورت تکمیل یافته ایده اولیه است

ایده اولیه تلاش دارد با طرح پرسشی با اهمیت مخاطب را درباره سرنوشت شخصیت یا کنش او علاقه‌مند کند و جنبه داستان نیز تلاش دارد در طول روایت مخاطب را همچنان منتظر دانستن ادامه روایت نگاه دارد. اشتراک ایده اولیه و داستان در مقوله «انتظار» از سویی به سبب رابطه طولانی میان آن دو است. چراکه داستان صورت تکمیل یافته ایده اولیه است؛ به نحوی که ایده اولیه از صورتی به صورت دیگر درآمده؛ اما همچنان در جنبه داستان موجود است. در نتیجه، وجود ایده اولیه در داستان به معنای بقای کارکرد آن در این جنبه نیز خواهد بود.

با این تفاوت که انتظار در ایده اولیه فقط جنبه حدوثی دارد. ایده اولیه انتظار را احداث می‌کند و اسباب عمق و شدت آن را تامین می‌نماید. اما جنبه داستان ابقا(استمرار)، تشدید (تصاعد) و تسکین را تامین می‌نماید. با این توضیح که ایده اولیه قادر است با طرح اسبابی از جمله ضعف و محدودیت‌های شخصیت، پیچیدگی و اهمیت مسئله و خصوصیات موقعیت بر شدت انتظار بیافزاید و آن را غیرقابل حل بنمایاند. درجنبه داستان، انتظار به عنوان عامل اصلی ترغیب کننده مخاطب برای همراهی با داستان باید بلاانقطاع حفظ شود، روند رو به رشد و تصاعدی داشته باشد و در نهایت نیز به نقطه آرامش بخشی خاتمه یابد.

نکته دیگر اینکه در این اشتراک کارکرد ایده اولیه جنبه سببی برای کارکرد داستان دارد؛ زیرا تا زمانی که انتظاری پدید نیامده باشد حفظ و استمرار و تصاعد و تسکین آن ممکن نخواهد بود. (صفحه ۲۵۶ و ۲۵۷)

مشخصات کتاب‌شناختی

«فلسفه ایده اولیه داستان؛ دفتر اوّل: چیستی، کجایی، مولفه‌ها» نوشته احمد شاکری در ۵۴۰ صفحه در قطع خشتی با جلد شومیز، برای اولین­ بار در سال  ۱۴۰۲ با همکاری سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و شرکت انتشارات سوره مهر چاپ شده است.