داستان انقلاب در ایران و جهان

داستان انقلاب در ایران و جهان
نویسنده	محمدرضا سرشار
ناشر	پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۴۰۲
شابک	۹۷۸۶۰۰۱۰۸۵۵۹۸
تعداد صفحات	۳۴۶
موضوع	انقلاب در ادبیات Revolutions in literature، انقلاب‌های اسلامی در ادبیات Islamic revolutions in literature
زبان	فارسی
قطع	رقعی
تعداد جلد	۳۰۰
نوع جلد	شومیز

«داستان انقلاب در ایران و جهان» اثری تحقیقی نوشته محمدرضا سرشار نویسنده و محقق حوزه ادبیات داستانی است. نویسنده در این کتاب، وجه تمایز ادبیات انقلاب با سایر گونه ­های ادبی را به واسطه­ پاسخ به پرسش­ هایی در این زمینه بیان کرده است. این کتاب به کوشش پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۴۰۲ منتشر گردیده است.

*****

محمدرضا سرشار از نویسندگان نام‌آشنای ادبیات انقلاب است. ایشان که مجموع شمارگان آثارش به بیش از شش میلیون نسخه می‌رسد، توانسته ۳۶ جایزه کشوری و ملی را کسب کند. سرشار از منتقدان عرصه ادبیات داستانی می­ باشد که با سبک منحصربه ­فرد خود در حوزه نقد، همیشه برای منتقدآن مخالف و موافق حائز اهمیت بوده است. او با مباحث و عناصر داستان‌­نویسی به خوبی آشناست و در کتاب حاضر تلاش دارد با نگاهی تحقیقی، به پرسش‌های اصلی در حوزه داستان انقلاب پاسخ گوید.

هرچند ادبیات انقلاب طی دهه‌های مختلف، رشد کمی و کیفی خود را تجربه کرده و از این طریق، نویسندگان و استعدادهای جوانی را به مخاطبان معرفی کرده است، اما به نظر می‌رسد در قبال برخی از پرسش‌های اساسی و اصلی درباره چیستی این حوزه ادبی کم­‌کاری شده است؛ از این‌­رو، کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» با درنظر گرفتن تجربه‌های موفق در این حوزه، به برخی از پرسش‌ها پاسخ داده و تفاوت­ های ادبیات انقلاب با دیگر گونه‌های ادبی را برمی‌شمارد.
این کتاب چهار فصل دارد و  در سال ۱۴۰۲ توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ۳۴۶ صفحه به چاپ رسیده است.

خلاصه اثر

پشت جلد کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان»

«رمان انقلاب چیست؟!» فصل نخست کتاب با این سوال اساسی آغاز می‌­شود و در ادامه­، به این مباحث می‌پردازد:

• رمان چیست؟؛
• تعریف هگل و پیروان او از رمان تا چه حد قابل پیروی است؟؛
• آیا رمان یک گونه ادبی صرفاً ماهوی است؟
• آیا رمان یک قالب کاملاً تازه و متعلق به عصر جدید است؟
• آیا قهرمانان رمان‌های دینی بی‌مسئله‌اند؟
• آیا رمان با درون‌مایه‌های دینی از اساس غیرقابل‌­ جمع‌ است؟
• آیا وظیفه رمان تفکر درباره وجود و کشف معمای «من» است؟
• محدوده زمانی و مکانی انقلاب اسلامی ایران چیست؟

فصل دوم کتاب نگاهی به ادبیات انقلاب در دیگر کشورها دارد. مباحث این فصل عبارتند از, مروری بر ۱۲ داستان در ارتباط با انقلاب‌های فرانسه و روسیه شامل:

• داستان­ های دو شهر؛
• بینوایان؛
• نود و سه؛
• مادر؛
• پاشنه آهنین؛
• ما؛
• گذر از رنج‌ها؛
• دن آرام؛
• ظلمت در نیمروز؛
• قلعه حیوانات؛
• ۱۹۸۴؛
• دکتر ژیواگو و اجمالی از انقلاب‌های فرانسه و روسیه.

فصل سوم شامل این موضوعات می‌­شود بررسی ۱۴ داستان بلند و رمان درباره انقلاب اسلامی ایران شامل:

• زنده‌باد مرگ؛
• ترکه‌های درخت آلبالو؛
• مدار صفر درجه؛
• اسیر زمان؛
• سال­ های بنفش؛
• لاله برافروخت؛
• قطار ۵۷؛
• اسماعیل؛
• گرگ‌سالی؛
• تالار پذیرایی پایتخت؛
• فصل کبوتر؛
• خلوت مدیر؛
• لحظه‌ها جا می‌مانند؛
• مفتون و فیروزه؛
• نشانی روی آب و رد کبوتر.

فصل نهایی کتاب نیز به بیان ویژگی‌های داستان‌ها درباره انقلاب‌های فرانسه و روسیه می‌پردازد. از جمله مباحث مطرح شده در این فصل می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• داستان‌هایی درباره انقلاب فرانسه؛
• داستان‌های واقعیت‌گرای همسو با انقلاب روسیه؛
• داستان‌های واقعیت‌گرای ضد انقلابی؛
• داستان­های علمی-تخیلی درباره انقلاب روسیه؛
• گزارشی اجمالی از داستان‌های ایرانی منتشرشده درباره انقلاب و وجوه مشترک داستان‌های انقلاب ایرانی.

سرشار در این کتاب به دور از تعصب نشان می‌‌دهد که اجرای ناقص و بی‌پشتوانه اصلاحات ارضی در دوران محمدرضا پهلوی، نه تنها باعث بهبود کشاورزی و زندگی کشاورزان مشمول این طرح نشد، بلکه کشاورزی کشور را به قهقرا برد و باعث کوچ گسترده روستائیان به شهرهای بزرگ و ایجاد پدیده حاشیه‌نشینی شد که توأم با فقر، فساد، فحشا، اعتیاد، دزدی، ناامنی، ناهنجاری‌های فرهنگی و هویت‌باختگی بود.

درباره نویسنده

محمدرضا سرشار در سال ۱۳۳۲ در شهر کازرون متولد شد. او پس از اخذ دو دیپلم فنی و ریاضی، همزمان با گذراندن دوره سربازی در کسوت سربازمعلم در سال ۱۳۵۴، در رشته مهندسی صنایع دانشگاه علم و صنعت ایران مشغول به تحصیل شد، اما به‌خاطر علاقه‌ای که به نویسندگی داشت پس از گرفتن فوق‌دیپلم، دانشگاه علم و صنعت را رها کرد و به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران رفت. در سال ۱۳۸۵ از سوی شورای ارزشیابی هنرمندان و نویسندگان مستقر در وزارت ارشاد، برای مجموعه فعالیت‌های ادبی، به وی گواهینامه درجه یک هنری داده شد.

محمدرضا سرشار؛ نویسنده کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان»

سرشار فعالیت ادبی خود را در دوران پهلوی آغاز کرد. نخستین آثار قلمی او در سال ۱۳۵۲، در یکی از مجلات هفتگی ادبی و اولین کتابش در سال ۱۳۵۵ به‌ چاپ رسید. در مجموع، چهار عنوان کتاب و چند داستان کوتاه از سرشار، در دوران پیش از انقلاب منتشر شد. مهم‌­ترین کتابش در این دوره، «گرداب سکندر» بود که بر اساس داستانی فولکلوریک و متداول در بنادر جنوبی ایران نوشته شده است. شاید بتوان گفت این اثر موفق‌ترین داستان سرشار است.

در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز حدود ۱۴۰ عنوان کتاب دیگر از وی، در قالب داستان، پژوهش، نقد و مباحث نظری ادبی، به شکل تألیف یا ترجمه و تعدادی نیز مانند سه شماره  گاهنامه داستان، هفت مجلد قصه‌های انقلاب، دو مجلد «سه‌شنبه‌های دوست‌داشتنی» و... به‌صورت گردآوری و ویرایش برای کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان منتشر شد.
آثار سرشار تاکنون، دست‌کم ۳۶ جایزه را در سطح کشور به خود اختصاص داده و برخی از آن­ها به زبان‌های عربی، ترکی استانبولی، ترکمنی، روسی، انگلیسی، اردو، اسپانیولی و کردی ترجمه شده‌است. نشریه بین‌المللی «who is who» در سال ۱۳۷۳، نام وی را به‌عنوان یکی از مشاهیر فرهنگ ایران به ثبت رساند. او برای نگارش کتاب «جایزه» و «تشنه دیدار»، برگزیده اولین دوره کتاب سال ایران شد.

نظر نویسنده درباره اثر

این کتاب را برای استفاده عموم نوشته ­ام

این کتاب برای استفاده عموم نوشته شده است. من برای منتقدان، نویسندگان و استادان دانشگاه کار کرده­ ام، اما هیچ وقت برای پژوهشگران کار نکرده ­ام و اعتقادی به نوشته‌های تفضیلی ندارم. قرار بود این اثر، مناسب تدریس در دانشگاه‌ها باشد، اما هنوز جای خود را باز نکرده است. کتاب چهار فصل دارد که در هر کدام به صورت مختصر به وجوه مختلف می‌­پردازد. در این تردیدی نیست که این کتاب گزارشی اجمالی از داستان‌هایی درباره انقلاب فرانسه، روسیه و کشورهای دیگر است و همزمان از داستان‌های ایرانی انقلاب و بررسی وجوه مشترک داستان‌های ایرانی گزارش می دهد.

این اثر، با کتاب «سه انقلاب در داستان بلند و رمان» متفاوت است

­­این اثر پژوهشی، با کتاب «سه انقلاب در داستان بلند و رمان» متفاوت است. مقاله اول کتابم در آن کتاب نیست. این مقاله را که حدود ۶۷ صفحه است، در شرایطی نوشتم که همه می‌گفتند مگر می‌شود درباره انقلاب نوشت؟! این بحث فلسفی نیست، بلکه یک بحث ادبی به حساب می‌­آید. یکی از معضلات ادبیات داستانی این است که افرادی غیر از ادبیات درباره آن نظر می‌دهند؛ در‌حالی که اهل فلسفه و مترجمان چیز زیادی از ادبیات داستانی نمی‌دانند. ادبیات داستانی انقلاب اگر بخواهد تحلیلی بر مبنای داستانی پیدا کند، نخست باید در تعریفی، داستان و رمان بودن خود را ثابت کند.

پوستر نشست نقد و بررسی کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» نوشته محمدرضا سرشار با حضور محمدرضا سنگری، احمد شاکری و نویسنده،۱۶ بهمن ۱۴۰۲، خانه کتاب و ادبیات ایران

نقد و بررسی اثر

چیستی و چرایی ادبیات انقلاب

بعد از پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷ تحولی در رمان‌نویسی ایجاد شد و کمیت و کیفیت آن پس از انقلاب اسلامی، تعالی و افزایشی چشم‌گیر یافت؛ به نحوی‌که به اقرار همه صاحب‌نظران، مجموعه‌ای‌ از بهترین و قوی‌ترین رمان‌های ادبیات فارسی، در طول همین سال‌های پس از پیروزی انقلاب به چاپ رسید.
هرچند ادبیات انقلاب طی دهه‌های مختلف رشد کمی و کیفی خود را تجربه کرده، اما به نظر می‌رسد در قبال برخی از پرسش‌های اساسی و اصلی درباره چیستی این حوزه ادبی سکوت کرده است. برخی از پژوهشگران معتقدند با توجه به اینکه ادبیات انقلاب قابلیت تبدیل شدن به یک سبک ادبی را دارد، لازم است مباحث پژوهشی درباره چیستی و چرایی تولد این نوع ادبی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.

تمایز ادبیات انقلاب با دیگرگونه‌های ادبی

سرشار که از نویسندگان نام‌آشنای ادبیات انقلاب است، در کتاب داستان انقلاب در ایران و جهان تلاش دارد با نگاهی تحقیقی به پرسش‌های اصلی در حوزه داستان انقلاب پاسخ گوید. بعد از انقلاب یک عده در کشور شبهه‌ای را ایجاد کردند مبنی بر این‌که نمی‌شود رمان دینی نوشت و به طریق اولی نمی‌توان رمان انقلاب دینی (انقلاب اسلامی) را جان داد، اما سرشار در مقدمه این کتاب نسبت به این شبهات پاسخ داده است.

گرچه به باور حامد شاکری مقایسه وضعیت رمان انقلاب در ایران و جهان عنوانی بسیار کلی در چنین بررسی است و می‌توان ده‌ها مسئله مقایسه ­ای، که جزو مؤلفه‌های رمان انقلاب هستند، را انتخاب کرد و نتیجه مشخصی از این مقایسه حاصل کرد؛ با این‌حال کتاب داستان انقلاب در ایران و جهان تلاش دارد با در نظر گرفتن تجربه‌های موفق در این حوزه، به برخی از پرسش‌ها پاسخ داده و تمایز ادبیات انقلاب با دیگر گونه‌های ادبی را برشمارد.
سرشار در کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» به بیان این مسئله که آیا گونه‌ای به نام رمان انقلاب وجود دارد یا می‌تواند داشته باشد، پرداخته است. دو بخش اول این اثر پژوهشی، به بررسی رمان‌های انقلابی در جهان و ایران می‌پردازد و فصل سوم به مقایسه تطبیقی این رمان‌ها اختصاص دارد.

نشست‌های برگزار شده درباره اثر

نشست نقد و بررسی کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» نوشته محمدرضا سرشار با حضور محمدرضا سنگری، احمد شاکری و نویسنده،۱۶ بهمن ۱۴۰۲، خانه کتاب و ادبیات ایران

نشست نقد و بررسی کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان»، با حضور محمدرضا سنگری، احمد شاکری و نویسنده اثر، در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۴۰۲ در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد. این نشست از تلویزیون اینترنتی کتاب به‌صورت زنده پخش شد.

اظهارنظرها درباره اثر

دکتر محمدرضا سنگری؛ نویسنده و پژوهشگر

از عنوان اثر چه برداشتی می­ شود؟!

« استاد سرشار به هدفی که دارند پای‌بند هستند و مؤمنانه با مردم زندگی می‌کنند. در بین داستان­‌نویسان روزگار، ما مانند سرشار نداریم؛ کسی که داستان‌گوی موفقی است و دو نسل با داستان‌ها و صدای او انس دارند. همچنین نویسنده خوبی است و تسلطی بر داستان‌شناسی و نقد آن دارد. قلم وی بسیار روان، قابل درک و پخته است. با این حال، نقدهایی بر این کتاب وارد است که من با عنوان آن یعنی «داستان انقلاب در ایران و جهان» شروع می­‌کنم.
کسی نیست که محمدرضا سرشار را نشناسد و نداند که او داستان­‌نویس و فعال حوزه ادبیات داستانی است، اما اگر اسم او را برداریم و این کتاب را در اختیار کسی قرار دهیم، از این عنوان چه می‌فهمد؟
قلمرو واژه داستان بسیار وسیع است و کاربرد عامیانه هم دارد و وقتی می‌گوییم داستان انقلاب، ممکن است برداشت شود که منظور، گزارش انقلاب است یا کسی قرار است درباره انقلاب روایت کند.

بر اساس چینشی که در این عنوان وجود دارد ممکن است داستان‌هایی درباره انقلاب مطرح شود و چون ایران مقدم است من باید منتظر باشم اول از ایران و سپس از جهان بشنوم. یعنی اول ادبیات داستانی درباره انقلاب اسلامی را ببینم، اما این مسئله، وارونه اتفاق افتاده است؛ در شروع وقتی وارد متن می‌شویم، از داستان کوتاه درباره انقلاب نشانی نمی‌یابیم. اصلاً به داستان کوتاه پرداخته نشده است و مرز بین داستان بلند و رمان هم فرو ریخته است.

»

احمد شاکری؛ نویسنده و منتقد ادبی

رمان انقلاب یا رمان انقلابی؟!

« یکی از مظلومیت‌های عرصه نقد این است که معترض زیاد دارد ولی منتقد نه. بیشتر آثار انتخاب­ شده از رمان‌های فارسی اساساً با آنچه استاد سرشار از رمان انقلاب تعریف می‌کند، متفاوت هستند. برخی مانند «مدار صفر درجه»، ماهیتاً نسبتی با آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب نداشته‌اند و آن را تحریف کرده‌اند. برخی هم مثل لحظه‌ها جا می‌مانند، حداکثر رمان انقلابی هستند، نه رمان انقلاب.

این بدین معنی است که نمونه‌های انتخاب­‌شده نمی‌توانند شواهد مناسبی برای تعریف محمدرضا سرشار باشند و به انتقال گزاره‌ها و راه­ حل‌ها در زمینه داستان انقلاب کمک کنند. نقدها به لحاظ کمیت، توازن لازم را ندارند. برخی از آثار گران‌سنگ در چند صفحه نقد شده‌اند و برخی آثار به مراتب کم اهمیت‌تر به صورت طولانی نقد شده‌اند. به نظر می‌رسد نقدهای طولانی‌تر، از کتاب داستان انقلاب در ایران و جهان حذف شده‌اند تا حجم اثر کم شود.

»

مقایسه دو کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» و «سه انقلاب در داستان بلند و رمان»

« اثر «سه انقلاب در داستان بلند و رمان» همان­طور که نویسنده­ کتاب در مقدمه آن بدان اشاره کرده‌، در واقع نقد و بررسی داستان‌های بلند و رمان‌هایی است که نویسنده از دهه‌های قبل به آن‌ها پرداخته است، اما معیار گردآوری آن‌ها در این مجموعه، ارتباط آن‌ها با مقوله انقلاب است. به تعبیری رویکرد تجمیعی و نه لزوماً مسئله‌محور بر کلیت نقدهای این مجموعه حاکم است.

نویسنده در این اثر با مقوله رمان، به مثابه یک موضوع پژوهشی مواجه نشده و کار، فاقد جمع بندی و موخره لازم است. با این وجود در صورتی که بپذیریم «سه انقلاب در داستان بلند و رمان» صرفاً مجموعه نقد گردآوری­ شده‌ای درباره رمان‌های انقلاب در ایران و جهان است، همین مقصود و مقصد کافی است تا اشکالی بر کلیت این کتاب وارد نباشد؛ اگر چه می‌توان درباره نکات فنی و روش‌شناسی یا رویکردشناسی نقد آثار سخن گفت. این حذف و اضافه‌ها تغییرات صوری است که به نظر می‌رسد صرفاً برای کم کردن حجم کتاب انجام شده است.

اشتراک مصالح و آورده‌های دو کتاب گویای این است که نویسنده در «داستان انقلاب در ایران و جهان»، به جز فصل اول و چهارم که حدود یک سوم این کتاب را به خود اختصاص داده است، دست به تلخیص و تجمیع همان نقدهایی زده که در کتاب «سه انقلاب در داستان بلند و رمان» وجود دارد. سؤالی که مطرح می‌شود این است که آیا نویسنده در طرح پژوهشی جدید خود که در مقدمه داستان انقلاب در ایران و جهان از آن یاد کرده و وعده داده، سؤالاتی از جمله امکان گونه رمان انقلاب، تحقق گونه رمان انقلاب، پیشینه گونه رمان انقلاب، مقایسه رمان انقلاب در ایران و جهان و بالاخره تجویز راه‌حل‌هایی برای دست‌یابی انقلاب اسلامی به رمان مطلوب را پاسخ گوید.

روشن است که با توجه به تفاوت سنخ پژوهشی کتاب داستان انقلاب با سنخ نقد سه انقلاب، روش­‌شناسی دست­یابی به نتیجه هم متفاوت خواهد بود. به بیانی دیگر اندوخته‌های مطالعاتی نویسنده از جمله آنچه در نقد آثار داستانی مربوط به انقلاب نوشته است، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، اما موضوع این است که این استفاده، دقیقاً با آنچه در یک مجموعه نقد واقع می‌شود، برابر نیست. گرچه نویسنده تلاش کرده در فصل چهارم برخی مختصات داستان‌هایی درباره انقلاب فرانسه و روسیه را برشمارد و توضیح دهد، اما به سؤال پژوهش که کار مقایسه‌ای و تطبیقی است وارد نشده و به تعبیری اساساً ساختاری برای چنین مقایسه ای طراحی نکرده است.

»

محمدحسن شاهنگی؛ نویسنده

نسبت رمان و ایدئولوژی

« استاد سرشار پیش از نگارش کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان»، برخی از مباحث نظری را در مقال ه­ای با عنوان «رمان انقلاب؛ مختصات،‌ بایدها و نباید‌ها» مطرح نموده‌اند.

یک سوال مبنایی و جدی که در کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» مورد توجه نویسنده قرار دارد، تبیین نسبت ایدئولوژی با رمان است؛ اینکه این دو با هم چه ارتباطی دارند و‌ کمیت و کیفیت روایت ایدئولوژی در رمان چگونه است. برخی مفاهیم کلیدی نیز مانند معمای من، ‌انسان پروبلماتیک، ‌انسان سیاسی از حیث ادبی، فنی، تکنیکی و محتوایی از زوایه دید نویسنده مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.

»

برشی از متن کتاب

نخستین تعریف از ماهیت رمان که بعدها اساس تمام تعریف‌هایی شد که درمورد امکان پدید آمدن «رمان دینی» و اخیراً «رمان انقلاب اسلامی» تشکیک و تردید می‌کنند یا آن را به کل غیرممکن می‌دانند، تعریفی است که هگل در حدود صدونود سال پیش در«درس‌گفتارهای فلسفه و هنر» خود، از رمان جدید(مدرن) عرضه کرده است. نخستین بار، او رمان را «حماسه عصرجدید» (یا به ترجمه مارکسیست‌ها «حماسه جدید بورژوایی» یا «حماسه انسان بورژوا») معرفی کرد که «تعارض میان شعر دل و نثر روابط اجتماعی» را به تصویر می‌کشد.

بر همین اساس، مارکسیست‌ها و دیگر پژوهشگران غربی ادبیات، نتیجه گرفته‌اند که رمان، شکل داستانی خاص عصر سرمایه داری صنعتی جدید است. در این عصر، در ساختارهای اجتماعی و نظام سیاسی و نظم اقتصادی پیشین، دگرگونی‌های اساسی صورت گرفت ... تا جایی که به هنر رمان ربط دارد، باید گفت یکی از مهمترین آن دگرگونی‌ها این بود که طبقه متوسط، قدرت سیاسی و اجتماعی یافت و فردگرایی رواج و قوام پیدا کرد.

از نظر لوسین گلدمن و هم‌فکرانش، حقایق زمانه‌ای که قالب رمان را برای بیان خود و انسانش پدید آورده یا برگزیده است، با خصایص دوران پیش از خود، تفاوت‌های جدی دارد: رمان سرگذشت جست­وجویی تباه است- که لوکاچ آن را اهریمنی می‌نامد؛ جست­وجوی ارزش‌های راستین، در جهانی که آن نیز در سطحی بسیار گسترده‌تر و به گونه ای متفاوت، تباه است.     

                                                                                                                                                          

مشخصات کتاب‌شناختی

کتاب «داستان انقلاب در ایران و جهان» به قلم محمدرضا سرشار، توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۴۰۲ در ۳۴۶ صفحه به چاپ رسید.

ناشر نسخه الکترونیک کتاب را در قالب PDF نیز انتشار داده است.