حمید سبزواری

حمید سبزواری
نام اصلی	حسین آقاممتحنی
زمینهٔ کاری	شاعری
زادروز	۱۳۰۴ سبزوار
پدر و مادر	عبدالوهاب
مرگ	۲۲ خرداد ۱۳۹۵ تهران
محل زندگی	تهران
علت مرگ	کهولت سن و بیماری
لقب	پدر شعر انقلاب
سبک نوشتاری	خراسانی
کتاب‌ها	سرود درد، سرود سپیده، دیوان اشعار و...
تخلص	حمید سبزواری
همسر(ها)	شکوه اقدس‌ شفقی
فرزندان	محسن
مدرک تحصیلی	دیپلم ادبی
استاد	حاج‌آقامحمدعلی محمدی، میرزاحبیب جوینی

سبزواری در کنار همسرش

آرامگاه حمید سبزواری

حسین آقاممتحنی مشهور به حمید سبزواری نویسنده و شاعر ملقب به پدر شعر انقلاب است.

* * * * *

حمید سبزواری در خانواده‌ای متولد شد که با شعر با شاعری بیگانه نبودند. پدرش عبدالوهّاب، کفّاش بود و قریحهٔ شاعری هم داشت. پدربزرگ سبزواری، ملا محمدصادق ممتحنی یک شاعر و تخلص او «مجرم» بود. مادر سبزواری نیز بانویی بود باسواد و تمام حروف را در دوران پیش از مدرسه به او آموزش داده بود و وقتی سبزواری به مدرسه رفت در کلاس اول می‌توانست بسیاری از کتاب‌ها را بخواند. سبزواری در دوران نوجوانی کتاب «جامع‌المقدمات» را نزد «میرزا حبیب جوینی» خواند و نزد محمدعلی محمدی نیز آموزش دید. پس از وقایع ۲۸ مرداد، حمید سبزواری به دلیل فعالیّت‌هایی که داشت مدتی تحت تعقیب بود. او در سبزوار در بانک بازرگانی مشغول به کار و بعد از مدتی به شعبه‌های تهران این بانک منتقل شد. بعد از انقلاب، سبزواری در کنار کار در بانک برای انقلاب نیز شعر می‌ساخت. یکی از معروف‌ترین شعرهای او «آمریکا آمریکا ننگ به نیرنگ تو» است. همچنین شعارها و سرود‌های او در راهپیمایی‌ها و نماز‌ جمعه‌ها خوانده می‌شد. پس از مدتی او خود را از بانک بازنشسته کرد و عضو شورای شعر رادیو و تلویزیون شد.
حمید سبزواری چندین اثر دارد از جمله «سرود درد» و «سرود سپیده». شعر سبزواری شناسنامهٔ زمانمند انقلاب نامیده می‌شود به طوری‌که او «مدال درجهٔ یک هنر در رشتهٔ ادبیات» را دریافت کرد و اولین شاعری می‌باشد که کتاب او یعنی «سرود درد» در سال ۱۳۷۵ به عنوان کتاب سال برگزیده می‌شود.
از دیگر افتخارات حمید سبزواری دریافت نشان «جهادگر عرصهٔ فرهنگ‌وهنر» است.

داستانک

داستانک‌های انتشار

سرودن شعر «خمینی ای امام»

این شعر اولین شعری است که سبزواری برای انقلاب اسلامی سرود. این سرود زمانی شکل گرفت که امام خمینی از بغداد به پاریس رفته بود. دوستان آمدند و به سبزواری گفتند: «ما سرود می‌خواهیم و تو باید سرود بسازی.» سبزواری گفت: «آهنگی، راهنمایی، کمکی به من بدهید.» گفتند: «ما کسی را نداریم؛ فقط می‌خواهیم سرود بسازیم.» سبزواری گفت: «آخر من سرود را برای چه آهنگی بسازم؟ اگر به شما شعر بدهم به عنوان سرود می‌پذیرید؟» گفتند: «نه.» سبزواری آن شب به خانه آمد «خمینی ای امام» را سرود. بعد‌ها این سرود هنگام ورود امام خمینی به فرودگاه در مقابل او اجرا شد.

شروع مبارزات ضدّ رضاخانی

شروع مبارزات ضدّ رضاخانی در سبزوار توسط بهلول انجام شد. بهلول در سبزوار که پدرش برای کسب آمده بود و ساکن شده بود، تحصیل کرد. بعد که می‌خواست برود علیه رضاشاه در مشهد صحبت کند، اول در سبزوار شبی به منبر رفت و حمید سبزواری خیلی کوچک بود، می‌داند که پدر و مادرش دست او را گرفتند رفتند مسجد جامع سبزوار. بهلول می‌گفت: «می‌خواهم به یک سفری بروم که معلوم نیست برگردم. من امیدی به زندگی خودم ندارم و می‌خواهم بروم دنبال یک کاری.» بعد از چند روزی که رفت متوجه شدند جریان مسجد گوهرشاد اتفاق افتاده است.

زندگی و تراث

کودکی و نوجوانی، جوانی، پیری

حمید سبزواری دوران نوجوانی و جوانی را در زادگاهش سبزوار گذراند. او از ۱۴ سالگی چند شعر می‌سرود که اغلب مضامین آن مسائل اجتماعی بود اما به مرور با تشویق پدر به اشعار مذهبی روی آورد. پدر حمید سبزواری که کفّاش بود در ۲۴ سالگی نابینا شد و کارگاه کفّاشی‌اش از رونق افتاد. به دلیل مشکلات اقتصادی، سبزواری در جوانی تحصیل را رها کرد و به دنبال کار رفت. در همان دوران اولین اشعار او در سبزوار چاپ شد اما وقتی به تهران آمد نتوانست اشعارش را در تهران چاپ کند. پس از بازگشت به سبزوار به استخدام ادارهٔ فرهنگ درآمد. مدّت کوتاهی از ازدواجش نگذشته بود که حوادث ۲۸ مرداد رخ داد و سبزواری تحت تعقیب قرار گرفت و ناچار شد مدتی در اسفراین مخفی شود. سبزواری در آن دوران تمایلات چپ‌گرایانه داشت ولی هیچ‌گاه به عضویت حزب توده درنیامد. پس از اینکه آب‌ها از آسیاب افتاد او به مشهد رفت و در «کانون نشر حقایق اسلامی» با محمدتقی شریعتی، پدر علی شریعتی آشنا شد. سبزواری با علی شریعتی نیز آشنایی داشت. سبزواری پس از تجربهٔ کارهای مختلف، سرانجام به استخدام بانک بازرگانی (تجارت) درآمد. سبزواری پس از انقلاب خود را از کارمندی بانک بازنشسته کرد و عضو شورای شعر رادیو و تلویزیون شد. او با این کار خودش را وقف در هنر و فرهنگ انقلاب کرد. سرانجام حمید سبزواری در ۲۲ خرداد ۱۳۹۵ در سن ۹۱ سالگی به دلیل کهولت سن در سرخاب درگذشت و در زادگاهش سبزوار به خاک سپرده شد.

شخصیت و اندیشه

دیدگاه در مورد «شعر نو»

من شعر نو را به لحاظ این که وزن را شکسته و قافیه را از بین برده، یعنی در واقع اساس شعر را درهم ریخته است، نمی‌پسندم. چون معتقدم که نیمی از زیبایی شعر به موزون بودن و مقفی بودن آن است. به هر حال من با شعر نو مخالف نیستم و خودم نیز سروده‌هایی به سبک نو دارم و آثار پایه گذران شعر نو را هم دوست دارم و می‌پسندم؛ مانند سروده‌های لطیف نیما و اشعار فخیم اخوان ثالث. متأسفانه پیروان این بزرگان، شعر نو را خراب کرده‌اند. این افراد چون توانایی سرودن شعر نو ندارند قلم بطلان بر تمام قواعد شعر فارسی کشیده‌اند. شعری که می سروده‌اند، فقط مخصوص روزگار خودشان نبوده، شعر روزگاران بوده یعنی مردم هر زمان به نوعی خود را مخاطب آن احساس می‌کنند . از جهت دیگر «سخن کز دل برآید لاجرم بردل نشیند». به نظر من چیزهایی که باعث ماندگاری شعر آنها شده انتخاب موضوع، جهان نگری، بینش شاعر، درنظر گرفتن عواطف و علایق مردم و خلاقیت است.

انتخاب تخلص «حمید سبزواری»

نام اصلی بنده« حسین ممتحنی» است. من به چند دلیل نام « حمید» را تخلص خود قرار دادم. یکی به این علت که به کاربردن حمید در شعر راحت تر از حسین است. ثانیاً من تا مدتها نمی‌خواستم کسی بداند که چه کسی این شعرها را سروده است ؛ « حمید سبزواری» به نوعی اسم مستعار من است. « سبزواری» هم به این علت برگزیدم چون سبزوار زادگاهم بود.

یادمان و بزرگداشت‌ها

کنگرهٔ بزرگداشت حمید سبزواری

کنگرهٔ بزرگداشت حمید سبزواری در ۲۲ خرداد ۱۳۹۶ با حضور خانوادهٔ سبزواری و فرماندار سبزوار و با پیام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در سبزوار برگزار شد. در این مراسم شماری از شاعران شهر سبزوار به ارائهٔ مقالات در مورد شخصیت سبزواری پرداختند. همچنین مراسم نمادین نواختن زنگ شعر انقلاب اسلامی در مدرسهٔ دخترانهٔ شاهد فاضلهٔ این شهر اجراشد.

بزرگداشت حمید سبزواری در خانهٔ هنرمندان

مراسم بزرگداشت حمید سبزواری روز ۲۵ مرداد ۱۳۹۵ در خانهٔ هنرمندان ایران و با همکاری انجمن شاعران ایران برگزار شد. در این مراسم ساعد باقری سخنرانی کرد و شعرخوانی شاعران پیشکسوتی همچون حسین اسرافیلی، عبدالجبار کاکایی، افشین علاء و اسماعیل امینی از دیگر بخش‌های این مراسم بود.

بزرگداشت حمید سبزواری در مشهد

بزرگداشت حمید سبزواری در شب ۲۲ بهمن ماه سال ۱۳۹۵ در مشهد و با حضور جمعی از هنرمندان، شاعران، نویسندگان و علاقه‌مندان برگزار شد.

مراسم رونمایی از آثار حمید سبزواری

رونمایی از مجموعهٔ آثار حمید سبزواری

مراسم رونمایی از مجموعهٔ آثار حمید سبزواری در ساعت ۱۸ روز یک‌شنبه، سیزدهم آبان‌ماه ۹۷ در سالن سوره حوزه هنری توسط موسسه شهرستان ادب، سازمان بسیج هنرمندان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد.

از نگاه دیگران

سبزواری در جلسهٔ دیدار شاعران با رهبر انقلاب

آیت‌الله خامنه‌ای‌

اوّلاً ایشان قریحه‌ی شعری‌اش خیلی خوب بود؛ واقعاً شاعر بود؛ یعنی شاعر بالذّات بود، متصنّع نبود. ثانیاً تسلّط بر انواع شعر داشت، تسلّط بر گستره‌ای واژگانی داشت، یعنی واژگان وسیعی در اختیارش بود، تنوّع در شعر داشت، به‌روز بود، مهم این است که به‌روز بود؛ یعنی از وقتی من شناختم آقای حمید را. بنده از اوایل انقلاب «از همان ماه‌های اوّل انقلاب» با آقای حمید آشنا شدیم و مراوده‌ی ادبی و شعری با ایشان پیدا کردیم در آن گرفتاری‌ها و اشتغالات عجیب و غریب آن روز ما. به نظر من ویژگی بی‌نظیر حمید سبزواری سرود‌های اوست؛ هم از لحاظ کمّیت و هم از لحاظ کیفیت و محتوا.

محمدکاظم کاظمی

من از حمید سبزواری عمدتاً در سه قالب غزل، قصیده و مثنوی شعر دیده‌ام. اگر از مثنوی «همپای جلودار» همچون یک استثناء بگذریم، کار شاعر ما در این قالب هیچ‌گاه به برجستگی غزل‌ها و قصیده‌هایش نیست. سبزواری بیش از اینکه متخیل باشد زبان‌آور است. این شاعر خراسانی از وارثان سنّت قصیده‌سرایی قدیم است و از این نظر می‌توان او را نقطهٔ مقابل شاعری تصویرپرداز مثل نصرالله مردانی دانست. به همین سبب در غزل که غالباً میدان تصویرگری است، نتوانسته‌است درخشش چندانی داشته باشد. شعرش خالی از تصویر نیست، ولی این‌ها غالباً از نوع تلفیقی‌اند و حاصل بازسازی تصویرهای موجود در کار شاعران دیگر. در نهایت می‌توان گفت که شهرت شعر حمید سبزواری، بیش از آنکه مرهون قوّت هنری آن باشد، مرهون ویژگی‌های محتوایی و مناسبتی آن است و نیز مرهون موقعیتی که شاعر به واسطهٔ این محتوا و همراهی با مناسبت‌ها در رسانه‌ها یافته‌است.

نظرات فرد دربارهٔ خودش و آثارش

سبک شعری

اشعار من بیشتر در قالب قصیده و به پیروی از «سبک خراسانی» است. بنده به این سبک تعلق خاطر خاصی دارم چون معتقدم سرمایه گران بهایی است که از بزرگانمان به میراث رسیده است.

جملهٔ موردعلاقه حمید سبزواری

حمید سبزواری در مقدمهٔ کتاب «سرود سپیده» نوشته است: «دفتری که پیش رو دارید،گزیدهٔ آثاری است‏ که از طلوع فجر صادق انقلاب اسلامی ایران تا آغاز سال ۱۳۶۷ خورشیدی سروده شده است. سزاوار بود سراینده نام این مجموعه را«سپیده خونین» می‌‏نهاد. چه، ما را سپیده از خون دمید و با خون‏ آذین شد و خون، سرمایهٔ بقای آن است. تصور آنکه‏ ممکن است در اذهان این‌گونه ارزیابی شود که مرا هم قصد بهره برداری از واژهٔ خون است!! ترجیح‏ داده شد که خون شهیدان دستمایهٔ تبلیغ قرار نگیرد. آنچه در این دفتر آمده، سوای اندکی حماسه‌‏های گلرنگ در عروج شهیدان یا ارجوزه‌‏هایی در نگاهداشت میراث آن عزیزان یا هشداری بر حفظ حدود عقیده و ایمان است. سخن نه بر هوس رفته که برخاسته از احساس‏ تعهد و التزام است.

جمله‌ٔ برگزیده

حمید سبزواری در مقدمهٔ دفتر شعر «یاد یاران» نوشته است: «خود را می‏‌نگرم و حقارت خود را و کوچه را می‏‌نگرم و نام شهیدان را و خط سرخی را که از میان‏ آیه‌‏های مقدس، تا بی‌نهایت‌‏های آبی و تا قلمرو پروازها امتداد یافته‌است و جهان، چقدر تاریک‏ است بی حضور مردانی که از پیشانی بندشان خورشید می‏‌شکفت و آفتاب پرنده‌‏ای بود که در سینهٔ پرالتهابشان مأوا گزیده بود.»

حضور در فیلم‌های مستند دربارهٔ خود

آقای حمید

مستند «آقای حمید» روایتی از زندگی فرهنگی و علمی حمید سبزواری است. کارگردان و تهیه‌کننده این مستند «سجاد بلوکات» است. این مستند اولین بار دوشنبه ۲۶ شهریور ۱۳۹۷ ساعت ۲۰:۳۰ از شبکه‌ٔ پخش شد.

آثار و منبع‌شناسی

سبک و لحن و ویژگی آثار

سبک آثار سبزواری را در دههٔ سی و چهل به سه دسته تقسیم کرد: دستهٔ اول به طور آشکار در دو عالم سیر می‌کند. یکی حال‌وهوای معمول شعر سنّتی فارسی آن دهه‌هاست؛ یعنی تغزل و عرفانی رقیق همراه گلایه‌هایی گاه‌به‌گاه از پیری و زمانه و دیگری موضوعات رایج در این نوع شعر. مثل شعر «در حکومت شیطان» از مجموعهٔ شعر «تو عاشقانه سفر کن». دستهٔ دوم، شعرهایی است که هرچند در دایرهٔ کلی تغزل می‌گنجد، خالی از انتقاد‌های سیاسی و اجتماعی نیست. اینجا لحن شاعر به لحن حافظ شباهتی می‌یابد. مثل شعر «یاد باد...؟». دستهٔ سوم شعر‌هایی است که به طور صریح یا ضمنی به ماجرا یا موقعیتی خاص اشاره دارد و تا بدان مایهٔ عینی و ملموس سروده شده‌است که می‌تواند موضع صریح و روشن شاعر را دربارهٔ آن واقعه یا موقعیت را روشن کند.

کارنامه و فهرست آثار

آثار حمید سبزواری شامل موارد زیر می‌شود:

• دفتر شعر سرود درد (نخستین دفتر شعر، سروده‌های سال‌های ۳۶ تا ۵۷) (انتشار سال ۱۳۶۸)
• دفتر شعر سرود سپیده (دومین دفتر شعر) (انتشار سال ۱۳۶۸)
• دفتر شعر کاروان سپیده (انتشار سال ۱۳۷۳)
• یاد یاران (مثنوی نسبتا بلندی در رثای جهادگر شهید مهندس سید محمد تقی رضوی و جمعی از شهیدان دفاع مقدس) (انتشار سال ۱۳۷۶)
• دیوان اشعار
• گزیدهٔ ادبیات معاصر
• سرود دیگر (دربرگیرندهٔ ۱۴۲ قطعه از تازه‌ترین اشعار کلاسیک سبزواری از ۱۳۶۶ تاکنون) (انتشار سال ۱۳۸۱)
• تو عاشقانه سفر کن
• به رنگ آمده دشمن (بیان شیوه های فرهنگی دشمنان انقلاب و اسلام از پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸) (انتشار سال ۱۳۶۸)
• بانگ جرس
• این بانگ آزادی (دیوان منسجمی از آثار سبزواری) (۱۳۹۷)

جوایز و افتخارات

• مدال درجهٔ یک هنر در رشتهٔ ادبیات (۱۳۷۱)
• چهرهٔ ماندگار دورهٔ سوم (۱۳۸۲)
• نشان جهادگر عرصهٔ فرهنگ و هنر (۱۳۹۳)

منبع‌شناسی (منابعی که دربارهٔ آثار فرد نوشته شده است)

مراسم اولین سالگرد درگذشت حمید سبزواری

بررسی چند اثر

سرود درد

سرود درد، نخستین دفتر شعر حمید سبزواری است که سروده‏‌های سال‏های ۳۶ تا ۵۷ را در برمی‌‏گیرد. دوران بیست و یک ساله‌‏ای که‏ مشحون از وقایع سیاسی و رنج و دردمندی شاعر است. در جای جای این دفتر روح عاصی، حماسی‏ و ستم‌ستیز شاعر در پس الفاظ و کلمات آهنگین، موج می‌‏زند. درست است که گاه سایه‏‌ای از اندوه و درد در این دفتر راه برده است اما این اندوه، زاییدهٔ تعهد و آگاهی است. ابیات زیر به هنگام واگذاری نفت به کنسرسیوم در فروردین ۱۳۳۳ سروده شده‌است:

بر فلک یک نقطهٔ روشن نمی‌‏بینم چرا		زان همه روشنگران یک تن نمی‏‌بینم چرا
جز سیاهی، جز تباهی، جز مناهی، جز ستم		گر بجا ماند است،چیزی را نمی‏‌بینم چرا
در دیار من مگر شیطان حکومت می‏‌کند		وای من جز نقش اهریمن نمی‏‌بینم چرا

یاد یاران

یاد یاران مثنوی نسبتا بلندی است در رثای‏ سردار جهادگر شهید مهندس سید محمد تقی‏ رضوی و نیز جمعی از شهیدان دفاع مقدس. حمید سبزواری در این اثر به تناسب حال و مقال به شرح دلتنگی‏‌های خویش می‏‌پردازد و با مروری‏ بر وقایع انقلاب و دفاع مقدس به معرفی شهید رضوی پرداخته و ویژگی‏‌های ممتاز وی را برشمرده‏ و نیز به تناسب از دیگر سرداران شهید یاد می‌‏کند.:
آه می‏‌دانم و می‌‏دانی چرا جبهه‏‌ها پر بود از عطر خدا
دل که صافی شد خدایی می‌‏شود آسمانی، کربلایی می‌‏شود
پاکبازان را ضمیری روشن است‏ جان پاکی مالک، ملک تن است
هر که رمز پاکی جان یافته‌‏ست‏ یار را در جبهه آسان یافته‌‏ست.

به رنگ آمده دشمن

به رنگ آمده دشمن با عنوان اولیه «بار دیگر مسجد ضرار»، منظومه‏‌ای است کوتاه(۵۶ بیت) در قالب مثنوی که در آن سبزواری شیوه‏‌های فرهنگی دشمنان انقلاب و اسلام را پس‏ از پذیرش قطعنامهٔ ۵۹۸ بیان کرده است.این‏ منظومه که بار نخست در روزنامهٔ کیهان به چاپ‏ رسید، به دلیل اهمیت ویژه، به سفارش و تأکید آیت‌الله خامنه‌ای به صورت جزوه‌ه‏ای مستقل با ابیاتی افزوده به چاپ رسید:
به رنگ آمده دشمن، اگر به جنگ نبرد به خدعه خاست چو خمپاره و تفنگ نبرد
به حیله آمده تا گوهر شرف دزدد زر طلب و یابس، هر چه آیدش به کف دزدد
نهاده دانه و دامی که هر چه هست برد هر آن، ز دین و ز دنیا بود به دست برد
من از فریب و فسون، از سراب می‏‌ترسم‏ من از تغافل مژگان، ز خواب می‌‏ترسم.

منابع

1. کاظمی، محمدکاظم (۱۳۹۰). ده شاعر انقلاب. سورهٔ مهر.
2. پروین‌زاد، شهلا. «کتاب شناسی استاد حمید سبزواری». کیهان فرهنگی، ش. ۱۹۱ (۱۳۸۱). 

پیوند به بیرون

1. «استاد حمید سبزواری». https://tebyan.net، مؤسسه‌ٔ فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، ۲۰ آذر ۱۳۸۲. 
2. «بیانات در دیدار شاعران». https://farsi.khamenei.ir،دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، ۳۱ خرداد ۱۳۹۵. 
3. «حمید سبزواری‌ و شعرو شعار انقلابی». https://bbc.com، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۲ خرداد۱۳۹۵. 
4. ««آقای حمید» از زندگی یک شاعر انقلابی می‌گوید». https://mehrnews.com، خبرگزاری مهر، ۲۶ شهریور ۱۳۹۷. 
5. «استاد حمید سبزواری درگذشت». https://mashreghnews.ir، مشرق‌نیوز، ۲۲ خرداد۱۳۹۵. 
6. «بیوگرافی زنده‌یاد استاد حمید سبزواری». https://beytoote.com، بخش هنر و فرهنگ سایت بیتوته، ۳۱ خرداد۱۳۹۵. 
7. # «نخستین مبارزات ضد رضاخانی در سبزوار چگونه شروع شد؟ خاطره حمید سبزواری از کشف حجاب در سبزوار». https://irdc.ir، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۲۲ خرداد۱۳۹۷. 
8. «اخمینی ای امام...(نگاهی به زندگی و آثار شاعر نامدار معاصر، استاد حمید سبزواری». https://imam-khomeini,ir، پرتال امام خمینی، ۱۵ مرداد ۱۳۹۶. 
9. «بزرگداشت حمید سبزواری در خانهٔ هنرمندان برگزار می‌شود». https://farsnews.ir، خبرگزاری فارس، ۲۴ مرداد۱۳۹۵. 
10. «اسامی برگزیدگان هشت دوره همایش چهره های ماندگار». https://iranelites.ir، نخبگان ماندگار، ۱۳ مهر۱۳۹۵.