امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی
اثر پژوهشی «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی» نوشته انسیه خزعلی در سال ۱۳۸۳ توسط انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. این کتاب ضمن بیان اجمالیِ زندگی‌نامه امام حسین(ع)، به ویژگی‌ها و موضوعات اشعار حسینی پرداخته‌است. این اثر در جشنواره «قلم زرین» و جشنواره «پروین اعتصامی»، به عنوان اثر برگزیده معرفی شد.
| امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی | |
|---|---|
| نویسنده | انسیه خزعلی |
| ناشر | امیرکبیر |
| نخستین چاپ | ۱۳۸۳ |
| تعداد چاپ | ۱ |
| شابک | ۹۷۸۹۶۴۰۰۰۹۱۲۳ |
| تعداد صفحات | ۳۶۸ |
| زبان | فارسی |
| قطع | وزیری |
| نوع جلد | شومیز |
این اثر پژوهشی که به قلم انسیه خزعلی نگاشته شده، ابتدا موضوع پایان‌نامه مولف بوده‌است که در پاییز ۱۳۷۸، برای كسب درجه دكتری زبان و ادبیات عرب از دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، با راهنمایی دكتر محمدعلی آذرشب، به رشته تحریر درآمده‌است. سپس در سال ۱۳۸۳ به همت اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌غربی و انتشارات امیرکبیر راهی بازار نشر شد.
در این کتاب، نویسنده به کاوش پیرامون نوآوری‌ها و موضوعات جدید اشعار عربی مربوط به امام حسین(ع) پرداخته و مباحثی از جمله «امام حسین(ع) از نظر تحلیل‌گران و اندیشمندان، شعر حسینی در مسیر تاریخ، موضوعات شعر معاصر حسینی، رموز حسینی در اشعار معاصران، تاملی در اشعار قصصی معاصر پیرامون امام حسین(ع) و نمونه‌هایی از شعر عربی معاصر از نوع کلاسیک و آزاد» را مورد بررسی قرار داده‌است.
خلاصه اثر
اهمیت شعر و جایگاه آن در ادب از دیرباز مورد توجه ناقدان شعر و ادب بوده‌است؛ شاید از همین روست كه ائمه اطهار(ع) برای انتشار مكتب اهل‌بیت(ع)، شاعران را به مرثیه‌سرایی و سرودن شعر، خصوصا برای امام حسین(ع) ترغیب و تشویق کرده‌اند. کتاب «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی» نیز با همین نگاه و دغدغه نگارش شده‌است. نویسنده، این كتاب را در سه بخش و نُه فصل با موضوعات:
- «امام حسین(ع) از نگاه تاریخ و ادب»،
- «نگاهی به شعر حسینی معاصر»،
- «تأملی در اشعار قصص معاصر پیرامون امام حسین(ع)»،
به رشته تحریر درآورده است.[۱]
بخش اول به بررسی شخصیت امام حسین(ع) از نگاه تاریخ و ادب اختصاص داده شده و به موضوعاتی مانند امام حسین(ع) از نظر اندیشمندان، اغراض و موضوعات شعر حسینی معاصر و رموز حسینی در اشعار معاصران می‌پردازد.[۲]
در بخش دوم، بررسی اشعار معاصر حسینی و مسائلی از جمله نمادهای مشهور، نوع غالب، موضوعات و خصایص بارز شعر شاعران معاصر، مقایسه آنها با اشعار دوره‌های پیشین و همچنین شناخت نقاط قوت و ضعف شعر معاصر پیرامون امام حسین(ع) محل بحث است.[۳]
موضوعات بخش پایانی این مجموعه نیز ملاحم حسینی و نمایشنامه‌های منظوم در این زمینه می‌باشد.[۲]
مؤلف در قسمتی از كتاب با عنوان «نگاهی به زندگی شاعران معاصر حسینی» به معرفی شاعرانی همچون ابراهیم النصیراوی، احمد شوقی، حسین‌علی الاعظمی، علی الخیری و مظفر النواب پرداخته.[۱] و از نمونه‌شعرهای اشخاصی مانند الجواهری، العلائلی، فرحات، السیاب، رشدی العامل، عبد المجید و جمیل نیز استفاده کرده است.[۳]
درباره نویسنده
دکتر انسیه خزعلی متولد ۱۳۴۲، با مرتبه علمی استاد تمام و دکترای زبان و ادبیات عرب، در زمینه تدریس، تالیف، ترجمه و سمت‌های اجرایی، دارای سوابقی می‌باشد. ایشان ریاست دانشگاه الزهرا و ریاست پردیس خواهران دانشگاه علوم اسلامی رضوی را در کارنامه خود دارد.
کتاب‌های «زیبایی‌شناسی کلام زینب(س)، تصویر عصر جاهلی در قرآن، وهابیت و بازنگری از درون، تفکر نحوی عرب، آرایه‌های ادبی در کلام زینب (س) و...» و همچنین مقالات «نوآوری در ادب متعهد عرب، الخیام و المعری بین التفاؤل و التشاؤم، بررسی و نقد دیدگاه عمر ابونصر درباره مواضع سیاسی علی(ع) و...» از جمله تالیفات دکتر خزعلی است.
ایشان در سمینارهای بین‌المللی نیز مقالات متعددی با عناوین «زن مسلمان و مسئولیت‌های چندبعدی، مكانة المراة فی الاسلام، اللغة العربیة امام تحدیات العولمة، الامام الحسین عطاء مستمر فی حیاة الامة و عزتها و...» را ارائه کرده‌اند.
چهار طرح پژوهشی با موضوعات «راه‌های رفع موانع دینی و فرهنگی بین ایران و عرب، تبیین موقعیت علمی و فرهنگی زن در جمهوری اسلامی، الدلالة وحروف الزیادة فی القرآن و همچنین میزان رضایت‌مندی کارمندان از سبک‌های مدیریتی زنان» از دیگر سوابق درخشان در کارنامه خانم خزعلی می‌باشد.[۴]
نظر نویسنده درباره اثر
گزینش اشعار
در گزینش اشعار به هیچ عنوان، منطقه جغرافیایی خاصی مدنظر نبوده و تنها به دو خصوصیت حسینی و عربی بودن شعر توجه شده‌است؛ ولو این شعر برخواسته از سرزمین و محیطی غیرعربی باشد. هرچند که به طور طبیعی، کمیت اشعار در سرزمین‌هایی که به اهل‌بیت پیامبر(ع) تعلق خاطر دارند، نسبت به مناطق دیگر بیشتر است.[۵]
منابع اثر
همان‌طور که در مقدمه کتاب آمده‌است، تلاش این جستار، بررسی و نقد فنی شعر معاصر حسینی و پرهیز از جمع‌آوری صرف و دائرةالمعارفی آن بوده‌است. از این‌رو، علاوه بر اینکه لازم بود ابتدا سیر شعر حسینی از آغاز تا کنون مورد بررسی قرار گیرد، ضرورت ایجاب می‌کرد که در ادب معاصر و به طور خاص، شعر آن، دفاتر نقدی، تحلیل‌های صاحب‌نظران در ادب عرب و معیارهای نقد شعر قدیم و جدید مورد دقت قرار گیرد؛ لذا بخشی از مراجعات بنده، به دیوان‌ها، ملحمه‌ها و مجموعه‌های شعری و برخی دیگر به مجموعه‌های موضوعی گردآوری‌شده در عصر حاضر بوده‌است.[۵]
نقد و بررسی اثر
اشاره موجز به نمادهای قدسی
شعر شیعه به عنوان شاخه‌ای از ادبیات اسلامی، از صدر اسلام در ادبیات عرب مطرح بوده و بخش عظیمی از اشعار عربی را به خود اختصاص داده‌است. ضمن اینکه شاعرانی چیره‌دست و مشهور در سده‌های مختلف تاریخ شیعه، در این حوزه، قلم به دست گرفته و ترانه‌سرائی کرده‌اند.
این نوع اشعار تاکنون از جنبه‌های متعددی مورد بررسی و مطالعه واقع شده و درباره آن، کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مقالات گوناگونی به رشته تحریر درآمده‌است؛ اما از منظر نمادهای دینی، که اصطلاحی در علم جامعه‌شناسی دینی و ادبیات محسوب می‌شود، چندان مورد بحث قرار نگرفته‌است. دکتر انسیه خزعلی در این امر پیش‌قدم شده و در اثر پژوهشی خود، ضمن اشاره موجز به نمادهای قدسی در حادثه عاشورا، شخصیت امام حسین(ع) را از جنبه‌های نمادین، تحلیل و بررسی کرده‌است.
بررسی این بُعد از شعر شیعه، به راهی جدید در پژوهش‌های شیعه‌شناسی ختم می‌شود و از قدم نهادن در راه‌های تکراری و هزاربار رفته محققانِ این حوزه جلوگیری می‌کند. به علاوه، می‌تواند در کنار معرفی فرهنگ شیعی، باعث شناساندن نمادهای دینی و تاثیر آن در فهم این نوع اشعار شود.[۶]
شعر شیعه به دلیل داشتن پایگاه مردمی و ارتباط با علقه‌های قلبی و فکری مردم، در شرایط خاص جامعه معاصر و با وجود رنجی که مسلمانان و ملت‌های عرب، از ظلم مستکبرین متحمل می‌شوند، در اوج اقتدار شعر عربی ایستاده‌است. از خصایص این نوع شعر، تأثیرگذاری عمیق بر مخاطب و ژرفای صداقت آن به ویژه در اغراض رثاء و حماسه است. اگرچه برخی سبک‌های نو، از دنیای غرب به جهان عرب وارد شده‌است، اما در دامان شعر حسینی، رنگ و جلوه‌ای متفاوت یافته و خصوصیات متمایزی را به نمایش نهاده‌است که در این زمینه می‌توان به ملحمه و نمایشنامه منظوم یا مسرحیه در دهه‌های اخیر اشاره کرد.[۵]
نوآوری و سفر به عمق کلمات
نکته دیگر، نوآوری این اثرِ در توجه و سفر به عمق کلمات و عباراتی است که دیگر پژوهشگران از کنار آن به سادگی عبور کرده‌اند. مولف تلاش کرده تا با استفاده از ادبیات، جامعه‌شناسی دینی، عرفان و تاریخ ادیان، جنبه‌های نمادین این عبارات را کشف کند و در معرض نمایش قرار دهد.[۶]
جوایز و افتخارات
- پژوهش برگزیده در سومین جشنواره قلم زرین در سال ۱۳۸۴.[۷]
- برنده دومین دوره جایزه پروین اعتصامی در سال ۱۳۸۵.[۸]
برش از اثر
شعر حسینی با ویژگی اندوه و درد از یک‌سو و حماسه و خروش ازسوی دیگر، توانسته است جایگاهی والا و ارزشمند را در شعر عربی به خود اختصاص دهد؛ چه در اطلاق عامش كه كلامی موزون و مقضی است و چه در اطلاق خاص خود كه به عمق عاطفه، صداقت در تعبیر و قدرت نفوذ در جان مخاطب، عنایت دارد و در اطلاق اخیر گوی سبقت را از بسیاری اشعار عربی ربوده‌است.
□□□
باید اذعان نمود كه نوآوری در فن و اسلوب شعر معاصر حسینی به وضوح رخ می‌نماید و با به عرصه آمدن شعر آزاد، ملحمه و نمایشنامه منظوم در ادب عربی معاصر و استقبال شاعران حسینی از این فنون، این شعر از سبك قدیم فاصله گرفته و در فنون جدید با زیبایی خودنمایی كرده‌است. از این فنون:
- شعر آزاد توانسته‌است جنبه‌های نمادین حادثه را تصویر و با زبان كنایه و خطاب غیرمستقیم، پیام حادثه را در عمق جان مخاطب فرو ریزد.
- نمایشنامه منظوم، روح حماسی و درس‌های سیاسی-اجتماعی حادثه را در میان عامه مردم ملموس و محسوس ساخته‌است.
- فن ملحمه نیز با تفاوت محتوایی كه با ملحمه‌های غربی دارد، شیوه‌ای نو در ادب عربی، بنا نهاده‌است؛ این فن به دلیل ابیات بسیار و حجم گسترده، در میان مردم پایگاه وسیعی نیافت و در برخی موارد به سوی شعر تعلیمی و تاریخ منظوم گرایش یافت.
□□□
شعر كلاسیك معاصر همچون ادوار گذشته، مورد استقبال عموم مردم بوده‌است؛ لكن در سبك و غرض آن، شاهد به وجود آمدن تفاوت‌های چشمگیری هستیم. رثاء كه غرض غالب در این اشعار بوده، در دهه‌های اخیر جای خود را به حماسه سپرده و مسائل سیاسی-اجتماعی، موضوعات دیگر را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند؛ به گونه‌ای كه شعر حسینی معاصر را می‌توان پرچم‌دار ادبیات نهضت بیداری مشرق و حركت انتفاضه در كشورهای اسلامی دانست.
شاعران بسیاری با مذاهب، ادیان، اعتقادات، انگیزه‌ها و سبك‌های مختلف و از مناطق جغرافیایی گوناگون به این مهم پرداخته‌اند و هر یك از منظر خویش، زیبایی‌ها و آلام حادثه را وصف كرده‌اند؛ اما نقطه مشترك در همه آنها شیفتگی و عشق به حماسه كربلاسازان است.
مشخصات کتاب‌شناختی:
كتاب «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی»، تالیف انسیه خزعلی، با شمارگان دو هزار نسخه و در ۳۶۸ صفحه، در سال ۱۳۸۳، در قطع رقعی و جلد شومیز توسط انتشارات امیركبیر و به همت اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌غربی انتشار یافت.
جریانسازی‌ها
ترجمه اثر
این اثر در سال ۱۳۹۲، با نام «الامام الحسین(ع) فی الشعر العربی المعاصر» در ۴۶۸ صفحه، به همت «آستان قدس رضوی؛ بنیاد پژوهش‌های اسلامی» به عربی ترجمه و منتشر شد.[۹]
نوا، نما، نگاه
مصاحبه و شعرخوانی عبدالرزاق عبدالواحد، شاعر عراقی؛ با موضوعیت امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی. الریحانة؛ وبسایت تخصصی آموزش حرفه‌ای زبان عربی. ۱۳۹۷
پانوشت
- ↑ پرش به بالا به: ۱٫۰ ۱٫۱ «کتاب «امام حسين(ع) در شعر معاصر عربی» منتشر شد». خبرگزاری بین‌المللی قرآن. ۲۲ آبان ۱۳۸۷. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ پرش به بالا به: ۲٫۰ ۲٫۱ «معرفی کتاب؛ امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی». آرمان هیئت.۹ شهریور ۱۳۸۷. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ پرش به بالا به: ۳٫۰ ۳٫۱ «امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی». پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه. بیتا. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ «دکتر انسیه خزعلی». دانشگاه علوم اسلامی رضوی. بیتا. دریافتشده در۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ پرش به بالا به: ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ «معرفی کتاب دکتر انیسه خزعلی: امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی». نورمگز؛ پایگاه مجلات تخصصی نور. مرداد ۱۳۸۴. دریافتشده در۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ پرش به بالا به: ۶٫۰ ۶٫۱ «بررسی و تحلیل ادبی و جامعه‌شناختی نمادهای دینی در شعر شیعه». مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. بیتا. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ «دکتر انسیه خزعلی». خانه انجمن قلم ایران. بیتا. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ «برگزيدگان دومين جايزه ادبی پروين اعتصامی معرفی شدند». ایبنا. ۱۴ اسفند ۱۳۸۵. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
- ↑ «کتاب الامام الحسین (ع) فی الشعر العربی المعاصر». بیتا. دریافتشده در ۱۷ بهمن ۱۴۰۳
منابع و ماخذ
بی‌نا. گفتگو با نویسنده(۱۳۸۴). «معرفی کتاب دکتر انسیه خزعلی: امام حسین(ع) در شعر معاصر عربی». کیهان فرهنگی. ش ۲۲۶. صص ۷۲ و ۷۳