علل و عوامل جابجایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس
| علل و عوامل جابجایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | محمدباقر وثوقی |
| ناشر | پژوهشکده تاریخ اسلام |
| محل نشر | تهران مکان ناشر فارسی: تهران |
| تاریخ نشر | چاپ اول۱۳۸۹ |
| تعداد صفحات | ۳۳۴ |
| موضوع | بررسی جغرافیایی و تاریخی مراکز تجاری در حوزه خلیج فارس |
| زبان | فارسی |
علل و عوامل جابجایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس به قلم محمدباقر وثوقی به بررسی علل و عوامل جابجایی مراکز تجاری در خلیج فارس با تکیه بر تحولات اجتماعی و اقتصادی بنادر و جزایر مهم خلیج فارس پرداخته است. این کتاب برگزیده بخش تاریخ‌نگاری چهارمین جایزه جلال آل‌احمد در سال۱۳۹۰ شد.
هدف اصلی وثوقی از نگارش این اثر ارائه اطلاعاتی از تحولات اجتماعی و اقتصادی بنادر و جزایر مهم خلیج فارس و بررسی نحوه تعامل فرهنگی و اجتماعی بین مراکز مختلف شهری آن است. عمده تمرکز این کتاب بررسی تحولات رخ داده در بنادر بصره، سیراف، صحار، هرموز، قلهات، بندرعباس، بندر کنگ و بندر لنگه در دوره پیش از اسلام و بعد از آن، است. در ادامه موضوع تأسیس بازار دوبی توسط ایرانیان مورد بحث قرار گرفته است.
نگارنده با تکیه بر اندیشه‌های نجم‌الدین ابوالفتح یوسف بن یعقوب بن محمد الشبیانی النیشابوری مورخ و جغرافی‌نویس اسلامی در کتابی تحت عنوان «صفه بلاد الیمین و مکه و بعض الحجاز» مشهور به «تاریخ المستبصر» سعی کرده با بهره‌گیری از دو موضوع «امنیت اجتماعی» و «مهاجرت نیروی انسانی و سرمایه» به بررسی علل و عوامل جابجایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس طی یک دوره تاریخی بپردازد.
الگوی این جغرافی‌نویس اسلامی در ارائه مطالبی که اغلب آن به صورت میدانی جمع‌آوری شده، بررسی تحولات اجتماعی به ویژه جابجایی جمعیت‌ها است. در مقدمه کتاب درباره این الگو آمده است: «بر اساس این الگوست که او در یک جمله کوتاه ولی پر معنا آبادانی و رونق یک شهر را با تخریب و افول شهر دیگر مرتبط می داند. او در بخش جغرافیایی صحار به این مسئله اشاره کرده ومی‌نویسد: «فلما خربت رَیسوت عمرت صحار و خربت صحار بنیت التیز و خربت التیز و هرموز بنیت عدن»».[۱]
این اثر با یک مقدمه در هشت فصل اصلی تنظیم شده است:
- فصل اول: محدوده جغرافیایی خلیج فارس
- فصل دوم: تغییرات اجتماعی در شبه جزیره عربستان در دوره باستان
- فصل سوم: عصر فتوح و تغییرات عمده ژئوپلیتیکی خلیج فارس
- فصل چهارم: از بصره تا سیراف و صحار
- فصل پنجم: جابجایی کانون تجاری خلیج فارس از سیراف به کیش و هرموز و از صحار به قاهان
- فصل ششم: هرموز کانون اصلی تجارت خلیج فارس در قرن هشتم و نهم هجری
- فصل هفتم: جابجایی کانون تجارت از هرموز به بندرعباس و بندر کنگ
- فصل هشتم: ایرانیان بنیانگذاران بازار‌های دوبی و دیگر بنادر سواحل جنوبی خلیج فارس
فصول کتاب
نگارنده در فصل اول، اطلاعاتی درباره محدوده جغرافیایی خلیج فارس و ویژگی‌های طبیعی و تأثیر آن بر سکونت‌گاه‌ها ارائه داده است.
موقعیت بنادر و جزایر خلیج فارس در دوره ایران باستان و مهاجرت و محدوده جغرافیایی آن و واکنش ساسانیان به این موضوع با تأکید بر مسئله جابجایی گروه‌های اجتماعی در فصل دوم مورد بررسی قرار گرفته است.
نگارنده در فصل سوم به موضوع فتوحات مسلمانان و تأثیرش در روند اسلامأپذیری ایرانی‌ها با تکیه بر تحولات منطقهأای و روند شکل‌گیری، رشد و افول بصره به عنوان کانون اصلی تجارت دریایی پرداخته است. دو موضوع «اهمیت پس کرانهای» و «مهاجرت نیروی انسانی» با تکیه بر منابع تاریخی در این فصل در تحولات اجتماعی این منطقه مورد توجه قرار گرفته است.
در فصل بعدی، اطلاعاتی درباره مهاجرت و جابجایی مردمان از بصره به سیراف و صحار و تأثیرات آن بر رشد و رونق شهری این دو بندر ارائه داده شده است. تحولات اجتماعی این مناطق با تکیه بر منابع اصلی تاریخی و جغرافیایی بررسی شده است.
نگارنده در فصل پنجم به بررسی موضوع جابجایی کانون‌های تجاری از سیراف به کیش و هرموز و قلهات پرداخته و همچنین رقابت آشکار میان کیش و هرموز از قرن پنجم تا هفتم هجری و وابستگی این دو مرکز تجارت دریایی به مراکز شهری پس کرانهای شیراز و کرمان را بررسی کرده است.
موضوع گسترش ناامنی‌ها بعد از حمله مغول در مسیرهای زمینی و تأثیر آن بر مراکز تجارت دریایی آغازگر فصل ششم است. سپس نویسنده، وضعیت جغرافیایی و سیاسی نواحی وابسته به هرموز و اقتصاد دریایی این جزیره و در نهایت افول آن را با توجه به تغییرات سیاسی جهان و ورود پرتغالی‌ها به شرق واکاوی کرده است.
نویسنده در فصل هفتم عواملی که باعث رشد و توسعه شهری بندرعباس و بندر کنگ شده را بررسی کرده است. این دو منطقه به کانون‌های اصلی تجارت دریایی عصر صفویه از دوره شاه عباس اول صفوی به بعد تبدیل شدند. به همین دلیل نگارنده تحولات اقتصادی و جمعیتی آن‌ها را با تکیه بر مسئله مهاجرت در خلیج فارس و تأثیرش بر رونق و یا افول بندرعباس و بندر کنگ بررسی کرده است. در ادامه نیز اطلاعاتی درباره آغاز شکل‌گیری تا افول این دو بندر با توجه به شکل‌گیری قدرت‌های اجتماعی جدید ارائه شده است.
در فصل پایانی، موج مهاجرتی که از اواخر عصر قاجارای از سواحل کنونی ایران به سمت بنادر دوبی ، شارجه، فجیره، راس‌الخیمه، ام‌القوین، عجمان، دبا، کلبا، خورفکان، ابوظبی، قطر و کویت انجام شد، طبق مدارک موجود بررسی شده است. البته با توجه به گستردگی موضوع، نگارنده صرفاً بر مسئله مهاجرت از بندر لنگه، بندر عباس، لارستان و دیگر نواحی ساحلی ایران به دوبی و کیفیت رشد و رونق این بندر و سواحل مجاور تمرکز کرده است.
علل و عوامل جابجایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس در بخش تاریخ‌نگاری چهارمین دوره جایزه جلال آل‌احمد برنده جایزه شد.[۲]
درباره نویسنده
مجمدباقر وثوقی استاد تاریخ دانشگاه تهران متولد۱۳۳۷ در شهرستان لار است. وی دکتری خود را در رشته تاریخ در سال۱۳۸۰ از دانشگاه تهران گرفت. وثوقی در حال حاضر در دو گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه تهران تدریس می‌کند. عمده پژوهش‌های وی بر روی مطالعات خلیج فارس و جزایر و نواحی وابسته به آن متمرکز است.
وثوقی کتاب‌های متعددی در حوزه تاریخ تألیف و ترجمه کرده است که به شماری از آن اشاره می‌شود:[۳]
کتاب‌های تألیفی
- پژوهشی در زبان‌شناسی لارستان: انتشارات کلمه، ۱۳۶۹.
- اطلس تاریخ بندر و دریانوردی ایران، تهران: سازمان بنادر و دریانوردی، ۱۳۹۵ (با همکاری منصور صف‌گل)
- پرتغالی‌ها در خلیج فارس، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ایران، ۱۳۹۰.
- تاریخ خلیج فارس و ممالکت همجواری، سمت، ۱۳۸۴.
- دزدان دریایی در خلیج فارس، همسایه، ۱۳۸۳.
- تحولات سیاسی صفحات جنوبی ایران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ۱۳۸۱
- تاریخ مهاجرت اقوام در خلیج فارس، ملوک هرموز، دانشنامه فارس، ۱۳۸۰.
مقالات
مقالات فراوانی از وثوقی به زبان‌های انگلیسی و فارسی در نشریات بین‌المللی و داخلی به چاپ رسیده است.
- ایرانیان و تجارت دریایی خلیج فارس در قرون اولیه اسلامی، نامه انجمن، ۴، ۱۳۸۰، ۱۷۵تا۱۹۶.
- پس از یک هزاره باز هم سیراف، نامه انجمن، ۱۶، ۱۳۸۳، ۴تا۲۰.
- بندر لنگه، دایره‌المعارف بزرگ۱۲، ۱۲، ۱۳۸۳، ۵۹۴تا۵۹۷.
- آتشکده آذر فرنبغ، آناهید، ۱۰، ۱۳۸۴، ۴۹تا۵۳.
- تأثیر حضور کمپانی‌های خارجی در توسعه شهری بندر عباس، نامه انجمن ۷، ۴، ۱۳۸۶، ۳۹تا۵۸.
- مسئله بحرین در منازعات قرن دهم هجری در خلیج فارس، دانشگاه الزهرا۱۹، ،۴، ۱۳۸۸، ۵۶تا۶۵.
- نام قدیم کره در متون جغرافیایی و تاریخی، پژوهش‌های تاریخی ۱۰، ۱۰، ۱۳۹۳، ۱۳۵تا۱۵۰.
- ویژگی‌های کانون نسخه‌پردازی متون آموزشی فارسی در چین (طرح مقدماتی)، پژوهش‌های علوم تاریخی ۹، ۱، ۱۳۹۶، ۱۲۳تا۱۴۱.
- ماچین و ختا در تصور جغرافیایی مسلمانان، پژوهش‌های علوم تاریخی ۱۲، ۲، ۱۳۹۹، ۱۹۶تا۲۱۷.
- معرفی طریقت شمسیه در گرمسیرات ایالت فارس از قرن هشتم تا اواخر قرن نهم هجری با تاکید بر تذکره‌های پژوهشنامه تاریخ محلی ایران ۱۷، ۱، ۱۳۹۹، ۷۹تا۹۸.
- فرمان سه زبانه فارسی-چینی-اویغوری در دیوان سلسله مینگ در چین، ادب فارسی ۱۰، ۲، ۱۳۹۹، ۱تا۱۹.
- جابهجایی قدرت‌های سیاسی و اجتماعی در خلیج فارس «از سقوط هرموز تا سقوط اصفهان»، فرهنگ ویژه تاریخ ، ۵۶، ۱۳۸۴، ۱۸۵تا۲۱۷.
این استاد تاریخ دانشگاه تهران در همایش‌های داخلی و خارجی متعددی نیز شرکت کرده است:
- پژوهشی دربارۀ کهن‌ترین نام جزیره قشم، چهارمین همایش بین‌المللی خلیج فارس تاریخ، فرهنگ و تمدن، تهران.
- روابط ایران و اسپانیا در دوره صفویه، ششصدمین سالگرد روابط ایران و اسپانیا، مادرید.
- قدرت‌های اجتماعی فارس در آستانه انقلاب مشروطیت.، بررسی مبانی فکری و اجتماعی مشروطیت ایران، تهران.
- فارس و جنبش مشروطه‌خواهی، یکصدمین سالگرد انقلاب مشروطیت، تهران.
- سیاست بریتانیا در خلیج فارس در فاصله دو جنگ جهانی، خلیج فارس در گستره تاریخ، اصفهان.
- پس از یک هزاره، کنگره بین‌المللی سیراف، بوشهر.
پانویس
منابع
- وثوقی، محمدباقر (۱۳۸۹). علل و عوامل جابجایی کانون‌های تجاری در خلیج فارس. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۴-۶۳۰۸-۶.
پیوند به بیرون
- «برندگان ۱۱۰ سکه جایزه جلال مشخص شدند». فرارو، ۲آذر۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۲اردیبهشت۱۴۰۱.
- «محمدباقر وثوقی». دانشگاه تهران. بازبینی‌شده در ۲اردیبهشت۱۴۰۱.