این ترانه بوی نان نمی‌دهد
| این ترانه بوی نان نمی‌دهد | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | مهدی فیروزیان |
| ناشر | کتاب آبی |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | 1396 |
| تعداد صفحات | 643 |
| موضوع | سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر امین‌پور |
| نوع رسانه | کتاب |
این ترانه بوی نان نمی‌دهد اثری پژوهشی از مهدی فیروزیان درباره سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر امین‌پور است. این کتاب به سال1397 به عنوان یکی از پنج نامزد نهایی دریافت جایزۀ سیزدهمین جشنوارۀ بین‌المللی شعر فجر شناخته شد.
این ترانه بوی نان نمی‌دهد با 643 صفحه در هشت فصل تدوین شده است. این کتاب در سال 1397 به همت نشر «کتاب آبی» با مدیریت زیبا اشراقی همسر زنده‌یاد امین‌پور روانه بازار کتاب شد. فیروزیان نویسنده کتاب، ابتدا به طور فشرده و کوتاه به بررسی پیشینه ترانه‌سرایی پرداخته سپس کارنامه ترانه‌سرایی قیصر را مورد ارزیابی قرار داده تا جایگاه او را به روشنی در میان سرایندگان روزگار نشان دهد. در ادامه شیوه کار قیصر با چند سراینده دیگر سنجیده شده است. در پایان کتاب هم به تصنیف‌ها و آوازهایی که با شعر او ساخته شدند اشاره شده است.
این کتاب در سال1397 یکی از پنج نامزد نهایی دریافت جایزۀ سیزدهمین جشنوارۀ بین‌المللی شعر فجر در شاخۀ «دربارۀ شعر» شد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
فصل‌بندی کتاب
این کتاب دارای هشت فصل با نام‌های زیر است:
نیم‌نگاهی به ترانه‌سرایی پیش از قیصر، قیصر امین‌پور در یک نگاه، ترانه‌های قیصر امین‌پور، جهان‌بینی و اندیشه، زبان و موسیقی ترانه، صور خیال و بدیع معنوی، سبک‌شناسی تطبیقی، سروده‌های قیصر در موسیقی ایرانی.
فصل اول نیم‌نگاهی به ترانه‌سرایی پیش از قیصر نام دارد که در آن، پیشینه ترانه‌سرایی بررسی شده است. نویسنده در این فصل به طور کوتاه و فشرده کارنامه 13 سراینده شناخته شده قبل از قیصر را از نظر گذرانده است. شیدا، عارف، بهار، امیرجاهد، گل‌گلاب، رهی، معینی کرمانشاهی، نواب صفا، فکور، سیمین، سایه،ترقی و نگهبان سرایندگانی هستند که در این بخش از کاریشان سخن گفته شده است.
قیصر امیرپور در یک نگاه عنوان فصل دوم این کتاب است. زندگی قیصر در عرصه شاعری، نویسندگی، سردبیری و روزنامه‌نگاری و پژوهشگری موضوعاتی است که در این فصل به آن پرداخته شده است. بنابه گفته نویسنده کتاب، بررسی و شناخت شیوه ترانه‌سرایی قیصر اگر بر بنیاد شناخت زندگی، اندیشه و شیوه شاعری او باشد، سودمندتر خواهد بود. در ادامه همین فصل بعد از مرور زندگی‌نامه قیصر، شیوه شاعری او در هشت بخش اندیشه، زبان و واژه‌ها، قالب‌ها، موسیقی بیرونی، موسیقی درونی، موسیقی کناری، صور خیال و بدیع معنوی به طور فشرده بررسی شده است.
ترانه‌های قیصر امین‌پور نام فصل سوم کتاب است که نگارنده در آن به معرفی آهنگسازان و خوانندگان ترانه‌های قیصر پرداخته و گزارشی از پشت پرده هنرِ سرایندگی شاعر ارائه کرده است. نگارنده همچنین همه ترانه‌های قیصر را در یک‌جا گرد آورده است.
کارنامه ترانه‌سرایی قیصر 21 ترانه دارد که بر روی آهنگ‌هایی از شش آهنگساز عباس خوشدل، نصرت‌الله گلپایگانی، همایون خرم، محمدجواد ضرابیان، محمد اصفهانی، شهرام حسن‌زاده و برای دو خواننده علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی ساخته شدند.
مجموعه نیلوفرانه یک شامل شش ترانه است: در هوای تو، حکایت دل، کوی بی‌نشان، بوی پیراهن، بهشت یاد و نیلوفرانه. این مجموعه با آهنگسازی عباس خوشدل و نصرت گلپایگانی و خوانندگی علیرضا افتخاری آماده شده است.
مجموعه نیلوفرانه دو شامل پنج ترانه است: از اوج آسمان‌ها، تشنه توفان، آه سحری، ای عاشقان و انتظار دل. مجموعه شبان عاشق دارای چهار ترانه است: عطر گیسو، جام نگاه، دعای دل و شبان عاشق
شش ترانه پراکنده هم دارد که یکی با نام «کعبه مهر» به آهنگسازی محمدجواد ضرابیان و خوانندگی افتخاری آماده شده است. پنج ترانه دیگر هم با صدای محمد اصفهانی منتشر شده است: فرصت بدرود، آفتاب مهربانی، به یادت، فریاد و بوی باران.
چهارمین فصل کتاب با عنوان جهان‌بینی و اندیشه به بررسی و شناخت اندیشه‌های قیصر در ترانه‌هایش اختصاص دارد. نگارنده در این فصل به بررسی ترانه‌های مجموعه «نیلوفرانه یک» و «نیلوفرانه دو» می‌پردازد و معتقد است که ترانه‌های او حاصل دوره دوم زندگی قیصر است یعنی زمانی که انقلاب اسلامی آغاز می‌شود و شور جوانی این شاعر هنرمند فروکش می‌کند و او به یک میانه‌روی در شاعری می‌رسد. به عقیده نویسنده، امین‌پور همواره راست‌گفتار و راست‌کردار بود و از باورهای خود و برای دل خود می‌سرود. در این فصل تلاش شده زبان شیوا، رسا، ساده و روان قیصر که در عین ادبی بودن از پیچیدگی و دشواری به دور است، نشان داده شود.
همچنین نگارنده کتاب کوشیده برای شناخت جهان‌بینی و اندیشه قیصر تک‌تک ترانه‌های او جداگانه بررسی کند و اندیشه‌های منعکس‌شده در آن‌ها یعنی نوع نگاه قیصر به هستی، بهره‌گیری او از میراث معنوی و عرفانی پیشینیان، اشاراتش به متون گذشته از قرآن کریم تا دیوان شعرای بزرگ زبان فارسی و ... را به خواننده بشناساند.
در بخشی از درآمد این فصل آمده است: «در چند نمونه اندکی که سروده او سویه گفتمانی پیدا کرده، بیش‌ترِ متن از واژه‌های گفتمانی تهی است و جز در یک یا چند واژه ویژه پیکر واژگانی را گفتمانی نمی‌یابیم.» مؤلف ضمن این‌که امین‌پور را سخنوی «اندیشه‌گرا» و نه چون برخی دیگر «اندیشه‌گریز» می‌بیند، معتقد است که «در بیشتر ترانه‌ها باورهای او به زبان هنری بازگو شده و متن پذیرای گزارش‌های چندگانه و بیرون از چهارچوب اندیشه ویژه سراینده نیز هست. بدین معنی که قیصر به نیایش یا همان عشق آسمانی و معنوی پرداخته که در باور او که یک مسلمان شیعه است، والاترین عشق‌ها به شمار می‌آید؛ اما هیچ‌گاه هیچ نشانه آشکاری از عشق آسمانی در میان نیست و شونده می‌تواند متن را به یک‌باره با عشق زمینی گزارش کند و بی‌آن‌که در اندیشه با سراینده همداستان باشد، آن را با احساسات خود هماهنگ ببیند.[۱]
نویسنده کتاب در فصل چهارم، تک‌تک ترانه‌های قیصر را می‌آورد و درباره آن چند جمله‌ای می‌گویید. اگر پیوندهای بینامتنی، اشارات و تلمیحات در آن باشد، بیان می‌کند و معتقد است که ترانه‌های قیصر پاسخی به نیاز مردم ایران به موسیقی معنوی و عرفانی است.275 فصل پنجم «زبان و موسیقی ترانه» نام دارد. در این فصل سطح زبانی ترانه‌سرایی امین‌پور بررسی شده است. سطح زبانی یکی از سطوح سه‌گانه سبک‌شناسی است که دارای سه شاخه «آوایی»، «واژگانی» و «دستوری» است. مؤلف شاخه آوایی را به طور گسترده از سه بعد موسیقی بیرونی، موسیقی درونی (آرایه‌های بدیع لفظی در سه روش تسجیع، تجنیس و تکرار) و موسیقی کناری (قافیه و ردیف) بررسی کرده است. در ادامه شکل واژگانی و دستوری ترانه‌های مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل صور خیال و بدیع معنوی به بررسی تصاویر هنری و صور خیال در ترانه‌های امین‌پور اختصاص دارد. بیان، تشبیه، استعاره، بدیع معنوی، روش تناسب و روش ایهام از جمله موارد مورد بحث در این فصل است. «قیصر با آگاهی از نقش صور خیال در زیبایی متن ادبی کوشیده همواره از تصویرهای هنری در راه اثرگذاری سخنش سود بجوید. هیچ‌یک از ترانه‌های او یکسره از تصویر تهی نیست. با این‌همه در پرهیز از پیچیده کردن سخن، او جز در نمونه‌های آشنا و ساده و زودیاب، استعاره و تشبیه را در ترانه‌هایش به کار نگرفته است».373 در این بررسی آمده است که گل‌ها و گیاهان (واژه‌هایی چون گل، نیلوفر، نی، لاله، بنفشه، برگ، یاس، سوسن، سرو، خار و خس) و مفاهیم در پیوند آن مثل باغ، نیستان، بهار، خزان و ... در صور خیال ترانه‌های قیصر پررنگ‌ترین نقش را دارند. 13 بار واژه گل در سراسر سروده‌های امین‌پور آمده و همواره در تشبیه و استعاره از این واژه استفاده کرده است.[۲]
مؤلف در هفتیمن فصل یعنی سبک‌شناسی تطبیقی، 10 آهنگ با ترانه‌های قیصر را بررسی کرده و به سنجش چند سویه نقش قیصر در پیشرفت ترانه‌سرایی و جایگاهش در میان سرایندگان عصر کنونی پرداخته است. بوی باران، حکایت دل، کوی بی‌نشان، بوی پیراهن، نیلوفرانه، در هوای تو، بهشت یاد، انتظار دل، جام نگاه و دعای دل ترانه‌های مورد بررسی این فصل هستند.
در فصل مزبور ترانه‌های سه سراینده رحیم معینی کرمانشاهی، ابراهیم صفایی و لعبت والا با سروده‌های قیصر تطبیق داده شده است که توانایی‌ها، کاستی‌ها و ویژگی‌های کار هر یک نمایان شده است. قبل از بررسی سروده‌ها در آغاز سه بخش این فصل به زندگی و کارنامه ادبی و هنری سه ترانه‌سرای نام‌برده پرداخته شده است و سپس ترانه‌های آنان به لحاظ فکری، زبانی و ادبی با ترانه‌های قیصر سنجیده شده است.
هشتمین فصل به سروده‌های قیصر در موسیقی ایرانی اختصاص دارد. مؤلف بعد از این‌که به طور مفصل به بررسی ترانه‌سرایی یا روش «نهادن سخن بر روی آهنگ» در سروده‌های قیصر امین‌پور پرداخت، در این فصل به موسیقی‌های آوازی امین‌پور به روش «نهادن آهنگ بر روی سخن» در دو شاخه «تصنیف» و «آواز» می‌پردازد. در درآمد این فصل آمده است که علاوه‌بر تصنیف‌ها و آوازهای پراکنده‌ای که خنیاگران ایرانی با شعر قیصر پدید آورده‌اند، پس از درگذشت شاعر چند مجموعه موسیقایی بر پایه شعرهای وی با نام‌های «آبروی آب»، «پایان پریشانی» و «راز پرواز» ساخته شده است. آبروی آب مجموعه‌ای است که همه سروده‌های آن در بخش تصنیف و آواز (شش تصنیف و دو آواز) از امین‌پور است. پایان پریشانی دربردارنده دو تصنیف و دو آواز است که همه سروده قیصر هستند. راز پرواز نیز دارای شش اثر با شعر قیصر است.[۳]
در این فصل به 55 تصنیف که بر 44 سروده از قیصر ساخته شده اشاره شده است. این سروده‌ها شامل 24 غزل، نه رباعی، شش نیمایی، دو دوبیتی، دو چهارپاره و یک مثنوی است. پرکاربردترین قالب شعر قیصر در تصنیف‌ها غزل و سپس رباعی است. خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
بیش‌ترین تصنیف‌ها روی شعرهای دو کتاب «آینه‌های ناگهان» و «گل‌ها همه آفتابگردانند» پدید آمده است. همچنین پرکاربردترین شعرهای وی در تصانیف،دو غزل «خسته‌ام ازین کویر» از کتاب آینه‌های ناگهان و «تنها تو می‌مانی» از کتاب «گل‌ها همه آفتابگردانند» هستند که چهار تصنیف بر روی هر یک از آن دو ساخته شده است.[۴]
در این فصل تصنیف‌ها بر پایه سروده‌ها به همان نظم و سامانی که در مجموعه کامل اشعار امین‌پور آمده است، آورده شد هاست. در جایی که یک تصنیف چند شعر دارد، شماره صفحه شعر نخست تصنیف بررسی شده است. در غزل‌ها مطلع و در شعرهای نیمایی چند بند نخست تصنیف آمده و در رباعی و دوبیتی هر دو بیت نوشته شده است. اگر بر شعری چند تصنیف با چند نام مختلف ساخته شده همه نام‌ها به ترتیب آمده است. روبه‌روی نام آهنگساز و خواننده نام مجموعه‌ای که تصنیف در آن آمده نوشته شده و اگر آهنگ جداگانه در صدا و سیما یا فضای مجازی پخش شده باشد، از آن به عنوان «تک‌آهنگ» یاد شده است.[۵]
ایستگاه، دستور زبان عشق، غزل شرقی، پیش بیا، هبوط، عاشقی را رعایت کنیم، چشمان مست، با پنجره، حرف آخر، نشانی، نور و نیلوفر، داغ دل، خسته‌ام از این کویر، از زرد به سرخ، لحظه سبز دعا، مدرسه منهای چهار، کوچه‌های خراسان از جمله تصنیف‌ها هستند.
نگارنده کتاب معتقد است که هنوز آهنگی آن‌گونه که بایسته است بر شعرهای قیصر ساخته نشده است و ترانه‌های او بهترین آثار پدیدآمده با سخن امین‌پور به شمار می‌روند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
شمار زیادی از کارهای ساخته شده بر شعر قصیر تک‌آهنگ‌های سفارشی صدا و سیما هستند که به عقیده نگارنده بیشتر آن‌ها ارزش هنری چندانی ندارند و رنگ و بوی سفارشی بودن در آن‌ها آشکار است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
نگارنده در بخش پایانی کتاب تحت عنوان «لغزش ادبی و دست بردن در شعر» و «جعل شعر به نام قیصر» به انتقاد از لغزش خوانندگان و آهنگسازانی پرداخته که در ترانه و اشعار شاعران دست برده و آن را تغییر می‌دهند.
درباره قیصر
درباره نویسنده
نوا، نما، نگاه
پانویس
- ↑ فیروزیان، این ترانه بوی نان نمی‌دهد، 273-274.
- ↑ فیروزیان، این ترانه بوی نان نمی‌دهد، 373.
- ↑ فیروزیان، این ترانه بوی نان نمی‌دهد، 576.
- ↑ فیروزیان، این ترانه بوی نان نمی‌دهد، 576-677.
- ↑ فیروزیان، این ترانه بوی نان نمی‌دهد، 577.
منابع
- فیروزیان، مهدی (۱۳۹۶). این ترانه بوی نان نمی‌دهد. تهران: کتاب آبی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۶۷۳۱-۶-۲.
پیوند به بیرون
- «نامزد‌هاي بخش «درباره شعر» سيزدهمين جشنواره شعر فجر معرفي شدند». ایرنا، 7بهمن1397. بازبینی‌شده در 17خرداد1400.