مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی

مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی
جوانی‌ام همه دلشوره‌هایِ پیری بود شگفت! پیرم‌ و دلواپسِ جوان‌شدنم
نویسنده	محمدعلی بهمنی
ناشر	نگاه
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۹۰
شابک	‎۹۷۸-۹۶۴-۳۵۱-۶۵۹-۸
تعداد صفحات	۸۴۸
سبک	غزل و ترانه

تورق مجموعه‌اشعار به دست
محمدعلی بهمنی

مجموعه‌اشعار محمد‌علی بهمنی تمام اشعار کودکی تا پیریِ بهمنی شامل غزل و ترانه و تصنیف و... را در ۸۴۸ صفحه جا داده است‎. انتشارات نگاه این مجموعه را برای اولین بار در سال۱۳۹۰ منتشر کرد و تا سال۱۳۹۸ به چاپ سوم رساند.

* * * * *

«مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی» کتابی است که از اولین شعر بهمنی که در نه‌سالگی به تشویق فریدون مشیری گفته تا آخرین مجموعۀ شعری او با عنوان «تنفس آزاد» را دربرمی‌گیرد. زبان ساده و روان بهمنی و استفاده از واژگان امروزی در این کتاب باعث استقبال بسیاری از شعردوستان شده‎ است.

از ویژگی‌های بارز این اثر وجود مضمون‌های عاشقانه، توجه به «اسطوره» و اصطلاحات عامیانه است. البته قالب شاخص در این مجموعه غزل است و ترانه‌های معروف بهمنی نیز در این اثر آمده است. در صفحات پایانی کتاب سالنامه‌ای از زندگی ادبی شاعر و فهرست الفباییِ سطرِ اول شعر‎ها به‌چشم می‌خورد.

شعردوستانی که مجموعه را نخوانده‌اند

رودخونه‌ها

« بهمنی خاطرهٔ سرودن این ترانه را که در فصل «امانم بده» آمده ‎است، این گونه بازگو می‌کند:

می‌خواستم بروم بندرعباس که خانم رامش ملودی‌ای به من داد تا روی آن کار کنم.

در راه بندرعباس رودخانه‌ای است به‌اسم فاطک جلیل؛ فاطمه و جلیل. در اهواز و بندرعباس، فاطمه را فاطک می‌گویند. آنجا تابلویی است که داستان فاطمه و جلیل بازگو می‌کند: فاطمه نشسته لب همان رودخانه. رودخانه به‌ظاهر عمقی ندارد؛ اما اگر پایت را داخلش بگذاری، فوراً زیر آن خالی می‌شود. جلیل، برای رفع خستگی، تنی به آب می‌زند؛ اما ناخودآگاه امواج رودخانه او را پایین کشد. فاطک هم که برای کمک به او می‌رود در آب غرق می‌شود. این موضوع را دلیل ممنوعیت شنا در آن منطقه کرده‌اند. بهمنی می‌گوید وقتی این متن را خواندم بغض کردم، همان‌جا این شعر را سرودم:

رودخونه‌ها رودخونه‌ها منم می‌خوام راهی بشم

برم به دریا برسم ماهی بشم ماهی بشم...

»

در یک بند بخوانیم!

«مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی» طبق فهرست کتاب، شامل دوازده دفتر شعری در قالب‌های مختلفی چون کلاسیک، نیمایی و سپید است؛ اما وجه غالب شعرهای بهمنی غزل است.

• «باغ لال» اولین فصل این کتاب و اولین دفتر شعری محمد‌علی بهمنی، اغلب شعر‌های نیمایی اوست و عنوانش از شعر زیر گرفته شده‌ است:

آخرین زمزمه‌هایی که به لب داشت

درخت

باد از شاخه ربود

خواب‌تان آسوده

باغ‌ها

لال شدند

«در بی‌وزنی» مجموعه شعرهای بی‌وزن بهمنی است و «گاهی دلم برای خودم تنگ می‌شود» که مجموعه غزل اوست از دیگر دفتر‌های شعری این کتاب به‌شمار می‌رود. همچنین مشهور‌ترین ترانه‌های بهمنی در فصل «امانم بده» آمده‌ است.

دلایل شهرت

بهمنی بنیان‌گذار «غزل‌گفتار» یا «شعر‌گفتار» است؛ شعری که ما‌بین شعر نیمایی و غزل قرار دارد.

عباس صادقی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی از شاعرانی بودند که با نیم‌نگاهی به تحولاتی که شعر مشروطیت در محتوای غزل پدید آورده‌ بود و از دیگر‌ سو با عنایت به بدعت‌های نیما به خلاقیت و هنجار‌شکنی‌هایی در حوزه غزل دامن زدند و ثابت کردند که در شعر، برای نوآوری و ایجاد تحول لزوماً نباید قالب‌شکنی کرد.

بهمنی برای بیان احساس و اندیشه‌های امروزی خود غزل گذشته را ناتوان می‌بیند؛ بنابراین در غزل تغییر ایجاد می‌کند تا فرم جدید غزل دست وی را در بیان مسائل امروز باز بگذارد. او زبان کهنه و متروک گذشته را رها‌ کرد و با زبان روزگار خود دست به سرودن زد.

• بیشترین نوآوری بهمنی در ابداع واژگان و ترکیبات جدید و به‌کارگیری واژگانی است که اجازۀ ورود به ساحت شعر را نداشتند.
• روایت‌پردازی از شگردهای شاعران نوپرداز برای ایجاد فضایی نوآورانه در غزل به‌شمار می‌آید. بهمنی این شیوه را از نو‌غزل‌پردازان نخستین همچون بهبهانی و منزوی آموخته‌ است.

سؤال ‌کرد‌ از‌ آغاز ‌سال‌ تأسیسم‌ ‌

و‌ خواست ‌کودکی‌ام‌ را‌ به‌شرح ‌بنویسم‌

نوشتم‌:

از‌ همۀ ‌کودکی‌، فقط ‌مادر‌

کمی ‌به‌خاطر‌ من ‌هست‌ و‌ غربت ‌خیسم‌

به‌اخم ‌گفت‌ که:

از‌ نوجوانی‌‌ات!

[با‌ مکث‌‌]

نوشتم:

آه‌...‌چه ‌آسان‌ فریفت‌ ابلیسم

• مقطع‌کردن و نوشتن قالب غزل با ساختار نمایشنامه‌ای از دیگر امکاناتی است که شاعر برای ایجاد نوآوری در شعر خود از آن بهره گرفته‌ است:

بنشین گپ بزنیم!

چه بگویم که نرنجیم از هم؟

تازه شعری

شعر هم کهنه گلیمی است که سمساران نیز

به پشیزی نخرند

• گفتن شعر بسیار کوتاه و بیان مطلب در دو یا سه مصراع، نوشتن غزل به‌صورت نیمایی، فصل‌بندی غزل و دیداری‌کردن شعر از نوآوری‌های دیگر شعر بهمنی است.

چرا باید این کتاب را خواند

زبان محمدعلی بهمنی ساده و روان است و این ساده و بی‌پیرایه‌بودن کلام موجب زیبایی آن می‌شود؛ این همان ویژگی‌ای است که بزرگان به آن صفت «سهل و ممتنع» داده‌اند.

دستورمندی جملات، بسامد بالای واژه‌های امروزی و زندهٔ اجتماع، موسیقی غنی و فزاینده در غزل‌های بهمنی از دلایلی است که باعث زیبایی و دل‎نشین‌شدن شعر او می‌شود.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

گزارشی از شعرهای مهم در کتاب شعر

شاید شعر زیر یکی از غزل‌های بسیار مشهور محمدعلی بهمنی باشد که نشان از سال‌های زیستن وی در بندرعباس دارد:

دریا شده‌ست خواهر و من هم برادر‌ش

شاعر‌تر از همیشه نشستم برابر‌ش

خواهر سلام! با غزلی نیمه آمدم

تا با شما قشنگ شود نیم دیگرش

می‌خواهم اعتراف کنم؛ هر غزل که ما

با هم سروده‌ایم، جهان کرده از برش

خواهر! زمان، زمان برادر‌کُشی است باز

شاید به گوش‌ها نرسد بیت آخرش

با خود مرا ببر که نپوسد در این سکون

شعری که دوست داشتی از خود رهاترش

دریا سکوت کرده و من حرف می‌زنم

حس می‌کنم که راه نبردم به باورش

دریا! منم همو که به تعداد موج‌هات

با هر غروب خورده بر این صخره‌ها سرش

هم او که دل زده‌ است به اعماق و کوسه‌ها

خون می‌خورند از رگ در خون شناورش

خواهر! برادر تو کم از ماهیان که نیست

خرچنگ‌ها مخواه بریسند پیکرش

دریا سکوت کرده و من بغض کرده‌ام

بغض برادرانه‌ای از قهر خواهرش

خوانندگان زیادی از اشعار محمد‌علی بهمنی در آثار خود بهره برده‌اند؛ برنامه آژیر هشت اثر از بهترین ترانه‌های بهمنی را این گونه معرفی می‌کند:

• «دل سپرده» با صدای هومن بختیاری
• «طعنۀ ناشنیده» و «بهار بهار» با صدای ناصر عبداللهی
• «چه آتش‌ها» با صدای همایون شجریان
• «دل من یه روز به دریا زد و رفت» که هم عماد رام خوانده ‎است و هم ناصر عبداللهی
• «رودخونه‌ها» با صدایرامش
• «دهاتی» با صدای شادمهرعقیلی
• «خرچنگ‌های مردابی» با صدای حبیب محبیان معروف به حبیب
• یکی از غزل‌های بهمنی را علیرضا قربانی برای تیتراژ سریال وضعیت سفید خواند.
• شعر تیتراژ سریال پرده‌نشین نیز که به گوش خیلی‌ها آشناست از محمد‌علی بهمنی است.

سبک کتاب

نحوه

نخستین موضوعی که با تأمل در غزل‌های بهمنی نظر خواننده را به خود جلب می‌کند دستورمندی و ساختار نثر‌گونه زبان او است؛ در شعر او اغلب اجزای کلام بر سر جای خود نشسته‌اند. شعر او سخن گفتن است بی‌هیچ پیچش و درشتی و ابهامی.

بهمنی بیشتر از ردیف‌های فعلی استفاده می‌کند و ازآنجایی‌که زبان شعری بهمنی اغلب دستورمند است بهترین جا برای نشستن فعل در نقش جزئی از اجزای جمله که معمولاً درآخر می‌نشیند ردیف است.

واژگان

بهمنی به‌ندرت از واژگان متروک گذشته استفاده می‌کند درعوض لغات جدید و امروزی که کمتر در شعر کاربرد دارند در دیوان او بیشتر به‌چشم می‌خورد. این موضوع سبب گردیده مردم با شعر او مأنوس‌تر باشند.

با مطالعه اشعار بهمنی به واژه‌هایی بر‌می‌خوریم که شاعر رفتار ذهنی خاصی با آن‌ها دارد و در شعر او از بسامد بالایی برخوردارند.

یکی از این واژگان کاربردی بهمنی دریاست و هر مضمونی که به اکوسیستم دریا منتهی شود. آرزوی بهمنی دریاشدن است و چنان شیفته‌ٔ دریاست که خود را از آن جدا نمی‌داند:

دریا و من چقدر شبیه‌ایم گرچه باز

من سخت بی‌قرارم و او بی‌قرار نیست

عطش و غزل از دیگر واژگان محوری شعر بهمنی هستند:

یک جرعه زلال آنگاه نوشیدم و جوشیدم

یک چشمه غزل از او در فصل غزل سالی

موسیقی

با بررسی اوزان اشعار بهمنی متوجه می‌شویم بهمنی از بحوری استفاده می‌کند که به طبیعت زبان عادی و گفتاری نزدیک‌تر است و به‌ندرت از اوزان سنگین استفاده می‌کند؛ بحر مضارع، هزج و رمل که متناسب با سرودن اشعار عاطفی و عاشقانه است بیشترین بسامد را در دیوان شعری محمدعلی بهمنی دارد.

مضمون

در شعر محمدعلی بهمنی مضامین متعددی به‌چشم می‌خورد و این خود نشان از دید گسترده شاعر و تنوع مضامین در شعر اوست.
مضامین اجتماعی، فلسفی، دینی، اساطیری، عاشقانه و... به اشعار محمدعلی بهمنی به‌خصوص غزل‌های او تنوع و گوناگونی بخشیده‌ است.
بهمنی در غزل‌هایش توجه ویژه‌ای به اسطوره دارد؛ چراکه آن را نوعی احساس مسئولیت در قبال کشورش می‌داند. بهمنی اسطوره را باعشق درمی‌آمیزد و مضمونی تازه ارائه می‌دهد:

گرچه به یک اشاره‌ٔ این کوتوال پیر

تسخیر گشتی ای دژ تسخیرناپذیر

گردآفرید تو فقط از اسبش اوفتاد

اما چه‌ها که رفت بر سهراب قلعه‌گیر

سپس از مضمون‌های عاشقانه در اسطوره به مضامین اجتماعی روی می‌آورد:

زخم آنچنان بزن که به رستم شغاد زد

زخمی که حیله بر جگر اعتماد زد

با اینکه در زمانۀ‌ بیداد می‌توان

سر را به چاه صبر فرو برد و داد زد

شاعر در کنار اسطوره‌اندیشی از پیوند تراژدی و اسطوره غافل نیست و سرنوشت تراژیک آدمی را در این قرن گوشزد می‌کند:

با این عطش تا چشمه دیگر دیر خواهد‌ شد

دریا اگر باشد دلت تبخیر خواهد‌ شد

بازیگر هر صحنه‌ات این پرده را اما

حس می‌کند بازیچه تقدیر خواهد شد

بهمنی از فرهنگ و عقاید عامیانه نیز در شعر خود بهره گرفته‌ است:

هر صبح

با شنیدن یک عطسه

می‌ایستم

که حادثه از خانه بگذرد

آنگاه

دنبال آن به راه می‌افتم

بهمنی دو غزل دارد که در حوزه‌ٔ شعر مذهبی بررسی می‌شود:

1. یکی درد ‌‌و ‌دل‌های زائری با امام رضاست با عنوان «دیگر سؤال دیگری از او نداشتم»
2. و دیگری غزلی است که در آن به قضیه عاشورا از دیدی متفاوت می‌پردازد:

تا گلو گریه کند بغض فراهم شده‌ است

چشم‌ها بس که مطهر شده زمزم شده‌ است

در برخی از آخرین سروده‌های بهمنی گونه‌ای از نوآوری پیرامون مضامین فلسفی به‌وجود آمده‌ است و این نوآوری بیشتر در زمینه من وجودی شاعر است در این گونه غزل‌ها شاعر روح را از جسم جدا می‌کند:

پیداست که در حوصلۀ جسم نگنجد

این وسعت پر‌دغدغه این روح حماسی

همچنین در سرتا‌سر دورۀ شاعری و دفاتر شعری بهمنی می‌توان ردپای عشق و اهمیت آن را در نظر او مشاهده کرد.

رخدادهای اجتماعی و جریان‌سازی‌های کتاب

بهمنی احساس و عاطفۀ درخور غزل را فقط از عشق وام نگرفته؛ بلکه از اتفاق‌ها و رویداد‌های جامعه هم گرفته‌ است. او مانند عارف قزوینی مسائل اجتماعی را به قالب غزل ریخته‌ است. در شعر بهمنی مضامین مختلف اجتماعی دیده می‌شود که نشان از مردمی‌بودن شاعر و اهمیت آرمان‌های مردم برای او دارد؛ اشعاری دربارۀ جنگ تحمیلی، تظاهرات پیش از انقلاب و مضامین کار نشان از اجتماعی بودن شاعر دارد. اما کمتر در این مجموعهٔ حجیم، شعر سیاسی دیده می‌شود.

اظهارنظر اهالی ادبیات و روشن‌فکران

مرتضی امیری اسندقه در شب بخارا

او کسی است که کاری کرده تا قلب پرتپش قالب غزل فراموش نشود.

سعید بیابانکی

غزل امروز مدیون چهار غزل‌سُرای بزرگ است که نظریه‌های نیما را در شعر‍‌شان پردازش کردند: حسین منزوی، سیمین بهبهانی، محمد‌علی بهمنی و خسرو احتشامی.

منوچهر آتشی

بهمنی شاعری است که تعمد دارد غزل را نیمایی و نیمایی را متغزل کند. از همین جا‌ها بهمنی صاحب سبک می‌شود... .

تأثیرپذیرفته از

با تأمل در شعر بهمنی می‌توان حضور و تأثیر شاعرانی چون حافظ، نیما، منوچهر آتشی، حسین منزوی، فریدون مشیری و... را در شعر او مشاهده کرد.
بهمنی بار‌ها از نیما نام برده و شعر خود را ادامه راه نیما می‌داند:

اینک آن طفل گریزان دبستان غزل

بازگشته‌ است غریبانه به دامان غزل

چتر نیماست به سر دارد و می‌بالد لیک

عطشی می‌کشدش از پی باران غزل

بهمنی غزل را به‌سبک و سیاق شعر‌های نیمایی می‌نویسد؛ حرکتی که ناشی از شناخت تأثیرات نیما بر شعر و شناخت بهمنی از نیا‌زهای واقعی زمانه است.

منوچهر آتشی نیز در شخصیت شاعری محمد‌علی بهمنی مؤثر بوده‌ است و می‌بینیم که بهمنی در یکی از اشعارش ارادت خود را به وی نشان داده و شعر زیر را در وصف او سروده‌ است:

گرفته‌ است صدایت؛ ولی رساست هنوز

اذان ماست هنوز و نماز ماست هنوز...

بهمنی: حسین منزوی
فرزند غزل معاصر است

بی‌شک یکی از همراهان بهمنی در پیشبرد شعر امروز ایران، به‌ویژه غزل که بهمنی متواضعانه وی را از الگو‌های خود می‌داند مرحوم حسین منزوی است:

چه فرق؟ شعر خروشی است در نهاد سکوت

که «منزوی» به من آموخت «بهمنی» شده‌ام

بهمنی گاه به تبعیت از منزوی و براساس اوزان برخی اشعار منزوی شعر می‌گوید. محتوای برخی اشعار بهمنی نیز به منزوی شبیه است. بهمنی در سخنرانی خود در شب بخارا دربارۀ منزوی می‌گوید: منزوی ۴ سال از من کوچک‌تر بود؛ اما یک قرنی از من جلو‌تر بود خیلی از او آموختم.

مشخصات کتاب‌شناختی

مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی را انتشارات نگاه اولین بار، سال۱۳۹۰ در ۵۵۰۰ نسخه به‌چاپ رساند. کتاب ۸۴۸ صفحه دارد. این مجموعه شعر به چاپ سوم نیز رسیده‌ است.

لذت بهت‌زدگی در شعر

منبع‌شناسی

• کتاب «کسی هنوز عیار تو را نسنجیده است: جشن‌نامۀ محمد‌علی بهمنی» نوشتۀ علیرضا قزوه است که بخش اول کتاب شامل نوشته‌هایی است از بهمنی و گفت‌و‌گو‌هایی با وی، بخش دوم به درج مقالات و نوشته‌هایی دربارۀ وی و آثارش اختصاص دارد و در بخش پایانی گزیده‌ای از اشعار او به‌طبع رسیده است.
• کتاب «لذت بهت‌زدگی در شعر محمدعلی بهمنی» اثر بهروز ثروتیان به نقد و بررسی اشعار این شاعر از جهات گوناگون زبانی، ادبی و فکری می‌پردازد.
• «بررسی پنج عنصر شعر در اشعار محمدعلی بهمنی» مقاله‌ای است که در آن زهرا سراوانی سنجری پنج عنصر عاطفه، خیال، زبان، موسیقی و ساختمان را در شعر محمدعلی بهمنی بررسی می‌کند.
• در مقالۀ «بررسی صفات رنگارنگ در دیوان محمد‌علی بهمنی» نویسنده، ۲۵ غزل بهمنی را از نظر موصوف و صفت واشکافی کرده است.
• «زندگی، نقد و تحلیل سبک تغزلی اشعار محمدعلی بهمنی» پایان‌نامهٔ فاطمه پورسیفی ساسان‌سرا در مقطع کارشناسی ارشد است که در آن به بررسی سطوح زبانی، ادبی و فکری شاعر پرداخته است.
• «سبک‌شناسی لایه‌ای واژه‌های بومی در غزل‌های محمدعلی بهمنی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی» پایان‌نامۀ هادی خادمی است که درصدد برآمده با نگاهی زبان‌شناسانه به کشف اندیشه و اهداف شاعر بپردازد.
• «بررسی ساخت هنری و زبانی شعر محمدعلی بهمنی» پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد فوزیه سالاروندیان از دانشگاه ارومیه در سال۱۳۹۲ است.

نوا، نما و نگاه

فایل صوتی مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی را محلهٔ نابینایان به‌صورت کامل منتشر کرده‌ است:

باغ لال

زندگی

منابع

بهمنی، محمدعلی (۱۳۹۰). مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی. تهران: انتشارات نگاه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۵۱-۶۵۹-۸.

پیوند به بیرون

1. «زندگی، ویژگی‎های شعری و گزینه‎ای از اشعار محمدعلی بهمنی». گروه ادبیات فسا، ۵آذر۱۳۸۹. بازبینی‌شده در ۱مهر۱۳۹۸. 
2. «۱۲ ترانۀ ماندگار از محمدعلی بهمنی». شهرستان ادب، ۴شهریور۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۰شهریور۱۳۹۸. 
3. «بررسی زبان غزل محمدعلی بهمنی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
4. «تحلیل و بررسی اشعار محمد‌علی بهمنی؛ (با رویکرد ساختارگرا)». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
5. «میراث شاعرانه محمدعلی بهمنی». خبرگزاری مهر، ۲۶فروردین۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
6. «محمدعلی بهمنی خالق زمانه لال پرست و رودخونه‌ها در آرپژ». آپارات. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
7. «بررسی جلوه‌های رمانتیسیم در اشعار محمدعلی بهمنی». خبرنامه ویراساینس. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
8. «بررسی جلوه‌های رمانتیسیم در اشعار محمدعلی بهمنی». پرتال جامع علوم‌انسانی. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
9. «بارزترین نمودهای رمانتیسم در شعر محمدعلی بهمنی». دانشنامهٔ سیویلیکا. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
10. «هنجارگریزی‎های محمدعلی بهمنی در قالب سنتی غزل و تجربه قالب‎های نوین شعری». نورمگز. بازبینی‌شده در ۲۲تیر۱۳۹۸. 
11. «بحث و نظری درباب غزل محمدعلی بهمنی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۹تیر۱۳۹۸. 
12. «مضمون در شعر محمدعلی بهمنی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۲۵تیر۱۳۹۸. 
13. «مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی نقد شد». ایسنا، ۲۴خرداد۱۳۹۱. بازبینی‌شده در ۱مهر۱۳۹۸. 
14. «سخنرانی مرتضی امیری اسفندقه دربارهٔ محمدعلی بهمنی در شب بخارا». مجلهٔ بخارا، فروردین۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۵تیر۱۳۹۸. 
15. «قرار پاییزانه». آپارات. بازبینی‌شده در ۱۸تیر۱۳۹۸. 
16. «سخنرانی محمدعلی بهمنی در شب بخارا». مجلهٔ بخارا، فروردین۱۳۹۸. بازبینی‌شده در ۲۵تیر۱۳۹۸. 
17. «کسی هنوز عیار تو را نسنجیده است: جشن نامۀ محمد‌علی بهمنی». ویستا. بازبینی‌شده در ۳۰تیر۱۳۹۸. 
18. «بررسی پنج عنصر شعر در اشعار محمدعلی بهمنی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۹تیر۱۳۹۸. 
19. «بررسی صفات رنگارنگ در دیوان محمد‌علی بهمنی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۹تیر۱۳۹۸. 
20. «کتاب صوتی مجموعه‌اشعار محمدعلی بهمنی». محلهٔ نابینایان، ۱۶شهریور۱۳۹۴. بازبینی‌شده در ۱۲مهر۱۳۹۸.