کتابخانه ملی
«ما چراغ راه توسعهٔ دانش هستیم.
آرمان ما ایجاد گنجینه‌ای جامع از میراث مستند ایرانی، فرهنگ اسلامی و گزیدهٔ دانش بشری است.
عزم ما بر نگهداری، تضمین بقا و دسترس‌پذیرکردن میراث مستند برای نسل امروز و آینده است.
تعهد ما ایفای نقش پل ارتباطی میان مجموعهٔ دارندگان و بهره‌برداران میراث مستند است.
ما متولی ساماندهی حافظهٔ اداری کشور هستیم.
نقش ما زمینه‌سازی برای توسعهٔ جامعهٔ دانایی‌محور است.»
ماموریت «سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران»[۱]
کتاب و کتابخانه نماد اندیشه و تمدن ملت‌هاست. ایران از جمله کشورهایی است که در ایجاد کتابخانه و صیانت از کتاب‌ها، از پیشروترین ملت‌ها بوده‌اند. در هر کشوری، کتابخانهٔ ملی جایگاه ویژه‌ای در حفظ و نگهداری میراث فرهنگی و اندیشهٔ هر ملت دارد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه این نهاد، خزانه‌دار و پاسدار میراث مکتوب ملت است و به این اعتبار، ریشه در خاک میهن و پای در گذشتهٔ مردم دارد. افزون بر این، کتابخانهٔ ملی گردآورندهٔ حاصل تلاش‌های فرهنگی و هنری و علمی و فنی کشور و قلب نظام اطلاع‌رسانی آن است.[۲] علاوه بر این، اسناد نیز به عنوان بخشی از یادواره‌های مشترك مردم جهان، نقش مهمی در حفظ هویت دینی، ملی و فرهنگی گذشته، حال و آینده دارند. بنابراین آرشیویست‌ها را می‌توان به معماران و پل‌سازان تشبیه كرد كه گذشته را به آینده پیوند می‌زنند. اسناد، برای مسئولان، پژوهشگران و ملت‌ها، چراغ راهنمایند. اسناد، هویت دینی، ملی و فرهنگی ملت‌ها را پاسداری می‌كنند و در حقیقت «حافظهٔ ملی» را تشكیل می‌دهند. میراث اسنادی، بخش وسیع و گسترده‌ای از یادواره‌ها را دربرمی‌گیرد و در فضای بین‌المللی، نشانگر تنوع ملت‌ها، زبان‌ها و فرهنگ‌ها به شمار می‌روند.[۳]
زندگی موثر در دوران جدید و رشد افراد و ملت‌ها، نیازمند دسترسی به اطلاعات است؛ از سوی دیگر، روشن است که دستیابی به اطلاعات، با توجه به کمیت و کیفیت اطلاعات در عصر حاضر، بدون سرمایه‌گذاری در امور کتابخانهها و به ویژه کتابخانهٔ ملی غیرممکن است و جز از این طریق، نمی‌توان به شناسایی، سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات مناسب و مفید، دست یافت.[۴]
«سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» مؤسسه‌ای آموزشی، پژوهشی، علمی و خدماتی است كه اساسنامهٔ آن به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است و ریاست عالیهٔ آن با رئیس جمهوری است. كتابخانه ملی مؤسسه ای است دولتی و بودجه آن در بودجه كل كشور و در ردیف مستقل ذیل ردیف ریاست جمهوری منظور می‌گردد.[۵]
تاریخ معاصر ایران، با دو رویداد تاریخی یعنی چاپ اولین کتاب فارسی در ایران و تاسیس مدرسهٔ دارالفنون و کتابخانهٔ آن پیوند دارد. سابقهٔ تشکیل مجموعهٔ کتابخانهٔ ملی ایران به سال ۱۲۸۰ ق. و تاسیس کتابخانهٔ دارالفنون برمی‌گردد. پس از این تاریخ ، کتابخانهٔ ملی ایران با تحولات تاریخی بسیاری همراه بود. شكل‌‌گیری رسمی كتابخانه ملی به سال ۱۳۱۶ و ساخت و افتتاح ساختمان آن در دورهٔ ریاست مهدی بیانی بازمی‌گردد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه در سال ۱۳۵۸، «مركز خدمات كتابداری» و در سال ۱۳۷۸ «سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی» در كتابخانهٔ ملی ادغام شدند و سرانجام در سال ۱۳۸۱ با تصویب شورای عالی اداری، كتابخانهٔ ملی و سازمان اسناد ملی با هم ادغام شدند و سازمان فعلی شكل گرفت. اكنون این سازمان در دو ساختمان مستقل «كتابخانهٔ ملی ایران» و «گنجینهٔ اسناد ملی ایران» فعالیت دارد.[۶]
هویت حقوقی و ساختاری
قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در جلسهٔ هفدهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹ مجلس شورای ملی، قانون تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» به تصویب رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ شد. طبق این قانون، اهداف این سازمان که وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور می‌باشد، به شرح زیر است:
- جمعآوری و حفظ اسناد ملی ایران در سازمانی واحد
- فراهم‌آوری شرایط مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد
- صرفه‌جویی در هزینه‌های اداری و استخدامی از طریق تمرکز پرونده‌های راکد وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و امحاء اوراق زائد
اسناد مذکور در این قانون، شامل کلیهٔ اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، کلیشه‌ها، نمودارها، فیلم‌ها، میکروفیلم‌ها، نوارهای ضبط صوت و ... است که در دستگاه دولت تهیه شده و یا به آن رسیده است. اسناد مورد نظر باید از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی، به تشخیص سازمان اسناد ارزش نگهداری دائمی داشته باشند. سازمان اسناد دارای یک رئیس و یک شورا و تشکیلات لازم است.
قانون اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در سال ۱۳۸۱ شمسی قانون فعلی اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران به تصویب رسید و با ادغام «سازمان اسناد ملی ایران» در آن، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز اطلاع‌رسانی کشور، خدمت‌رسانی را آغاز کرد. ارکان کتابخانهٔ ملی عبارتند از هیأت امناء و ریاست کتابخانهٔ ملی. اهداف کتابخانهٔ ملی در قانون اساسنامهٔ این سازمان به شرح زیر است:
- گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات مربوط به آثار مکتوب(چاپی و خطی) و غیرمکتوب شامل:آثار موجود در ایران و یا متعلق به ایرانیان خارج از کشور، آثار در زمینهٔ ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی خصوصا انقلاب اسلامی، آثار معتبر علمی، فرهنگی و فنی از کشورهای دیگر
- پژوهش و برنامه‌ریزی علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی و شرکت در تحقیقات در همهٔ زمینه‌ها
- اتخاذ تدابیر و اخذ تصمیمات لازم برای صحت، سهولت و سرعت امر تحقیق و مطالعه در همهٔ زمینه‌ها
- انجام مشاوره، نظارت، هدایت و ارائهٔ خدمات فنی و برنامه‌ریزی و سازماندهی کتابخانه‌های کشور
- ارائهٔ روش‌های مطلوب به منظور هماهنگی خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی و تخصصی جهت تسهیل مبادلهٔ اطلاعات
ساختار و تشکیلات
ریاست سازمان اسناد ملی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
رئیس مرکز اسناد، از بین مستخدمین عالی‌رتبهٔ دولت انتخاب می‌شود و باید دارای تحصیلات عالی، سابقهٔ تحقیق، تخصص در امور اداری و تشخیص بایگانی اسناد باشد. رئیس سازمان به پیشنهاد دبیر کل سازمان امور اداری و استخدامی کشور و با رای هیئت وزیران انتخاب می‌شود و مسئول اجرای مصوبات شورای سازمان و ادارهٔ امور سازمان است. رئیس شورا به عنوان دبیر شورا در جلسات شرکت می‌کند ولی حق رای نخواهد داشت.
شورای سازمان اسناد ملی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
شورای سازمان مرکب از اشخاص زیر است:
- وزیر امور خارجه
- وزیر فرهنگ و آموزش عالی
- دادستان کل کشور
- دبیر کل سازمان امور اداری و استخدامی کشور
- دادستان دیوان محاسبات
- دو نفر از اشخاص متبحر در فرهنگ و تاریخ ایران که به پیشنهاد وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تصویب هیئت وزیران به مدت سه سال انتخاب می‌شوند.
وظایف شورا به شرح زیر است:
- تشخیص اوراق زائد قابل امحاء و تصویب فهرست مشروح آنها
- تصویب آیین‌نامه‌های مربوط به نحوهٔ بررسی و نقل و انتقال پرونده‌های راکد و اسناد ملی
- تصویب آیین‌نامه‌های مربوط به تنظیم، نگهداری و قرار‌دادن اسناد ملی در دسترس عامه و نیز مقررات مربوط به اسناد محرمانه
- تصویب مقررات لازم‌الاجرا در مورد تنظیم و ضبط و نگهداری اسناد در وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی
- تدوین تعرفه‌های مربوط به تهیهٔ میکروفیلم و فتوکپی و رونوشت از اسناد و خدمات مشابه مرکز
مواد دیگر قانون تاسیس مرکز اسناد، مربوط به مقرراتی است که وظایف نهادهای وابسته به دولت را در خصوص تنظیم و نگهداری و تسلیم اسناد مختلف به مرکز اسناد مشخص می‌کند. لازم به ذکر است که وزارت دفاع، از شمول مقررات این قانون مستثنی است و فعالیت‌های مربوط به اسناد این نهاد، بر عهدهٔ هیأت صلاحیت‌داری است که به این منظور تشکیل می‌شود و مرکز اسناد از فعالیت‌های این هیأت مطلع خواهد شد.
هیأت امناء کتابخانهٔ ملیخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
این هیأت مرکب از افراد زیر است:
- ریاست جمهوری اسلامی ایران(ریاست عالیهٔ کتابخانهٔ ملی و رئیس هیأت امناء)
- وزیر فرهنگ و آموزش عالی
- وزیر آموزش و پرورش
- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
- رئیس کتابخانهٔ ملی(دبیر هیأت امناء)
- دو نفر از صاحب‌نظران در امر کتاب و کتابداری، یک نفر به پیشنهاد وزیر فرهنگ و یک نفر به پیشنهاد وزیر ارشاد و تایید رئیس هیأت امناء.
وظایف هیأت امناء به شرح زیر است:
- تصویب سازمان و تشکیلات اداری کتابخانهٔ ملی
- تهیه و تصویب آیین‌های مالی، اداری، استخدامی و تشکیلاتی کتابخانه به پیشنهاد رئیس کتابخانهٔ ملی
- تایید بودجه و پیشنهاد آن به مراجع ذی‌ربط
- تصویب چگونگی جلب هدایا و کمک‌های اشخاص حقیقی و حقوقی
- تصویب شرکت نمایندگان کتابخانه در جلسات، کنگره‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی و ...
- استماع گزارش‌های فعالیت‌های سالانهٔ رئیس کتابخانهٔ ملی و اتخاذ تصمیمات و تعیین خط مشی
- تصویب آیین‌نامه‌های داخلی
- پیشنهاد هرگونه تغییر یا اصلاح مواد اساسنامه
- ارائهٔ طرح‌ها جهت بسیج امکانات برای تهیهٔ آمار، حفاظت کتب و اسناد و مدارک همهٔ کتابخانه‌های کشور
- برنامه‌ریزی جهت دریافت دو نسخه از کلیهٔ آثار مکتوب و غیرمکتوب مورد نیاز کتابخانه
- اتخاذ تدابیر لازم جهت تامین کسری موجودی کتابخانه توسط کلیهٔ کتابخانه‌های دولتی و غیردولتی کشور
- تصویب نصب و عزل رئیس کتابخانه
ریاست کتابخانهٔ ملیخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
رئیس کتابخانهٔ ملی به پیشنهاد رئیس هیأت امناء(رئیس جمهور) و تایید هیأت امناء برای مدت چهار سال منصوب می‌شود و انتخاب مجدد وی بلامانع است. وظایف رئیس کتابخانه به شرح زیر است:
- ادارهٔ امور کتابخانه با توجه به مصوبات هیأت امناء و مراقبت بر حسن اجرای اساسنامه
- پیشنهاد آیین‌نامه‌های مالی و معاملاتی و اداری و استخدامی و تشکیلاتی کتابخانه به هیأت امناء
- ارائهٔ گزارش فعالیت‌های سالانه، گزارش میزان پیشرفت کار، آیین‌نامه‌های داخلی و پیشنهاد بودجهٔ سالانه به هیأت امناء
- دعوت اعضای هیأت امناء برای شرکت در جلسات و پیشنهاد تشکیل جلسات فوق‌العاده
- نمایندگی کتابخانهٔ ملی در کلیهٔ مراجع اداری و قضایی و امضای کلیهٔ قرارداد‌ها و اسناد مالی و افتتاح حساب در بانک‌ها و ...
- نصب و عزل کلیهٔ کارکنان و انجام سایر وظایف محوله از سوی هیأت امناء
در تصویر مقابل، ساختار سازمانی فعلی سازمان را ملاحظه می‌کنید:
ریاست فعلی[۷]
در سال ۱۳۹۶، با حکم ریاست جمهوری، خانم دکتر اشرف بروجردی به ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منصوب شد. دکتر بروجردی دارای مدرک دکترای فقه سیاسی از دانشگاه بیروت است و در مقاطع قبل از آن، در رشته‌های الهیات و روانشناسی فارغ‌التحصیل شده‌است. ایشان قبل از ریاست سازمان، سوابق شغلی و اجرایی متعددی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، وزارت ورزش و جوانان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، وزارت کشور، وزارت علوم و دیگر نهادهای اجرایی داشته‌است. از آثار دکتر بروجردی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گونه‌شناسی آزار کودکان در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۰.
- رفتارشناسی ابراهیم (ع) در نصوص یهودی، مسیحی و اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳.
- جهاد و ترور در اسلام (دیدگاه‌های علمای شیعه و اهل سنت)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۵.
تاریخچه
تاریخچهٔ آرشیو در ایران
كشور ما به دليل سابقهٔ ديرين فرهنگی و تمدن باستانی دارای اشياء، اسناد و پيشينه‌های ارزشمندی است كه حفاظت از آن نه تنها در معرفی گذشتهٔ پرافتخار ملی‌مان نقش بسزائی دارد، بلكه محققان سراسر دنيا را در شناخت تاريخ كهن بشر و تحقيق پيرامون علوم مختلف ياری می‌رساند. متاسفانه عدم استفاده صحيح از مواد موجود در طبيعت، عوامل مخرب متعددی چون رطوبت، نور، آلودگی‌های جوی، موجودات زنده (باكتری‌ها، قارچ ها، حشرات و جوندگان)، سوانح و بلايای گوناگون (زلزله، سيل و آتش‌سوزی)، غفلت‌ها و به‌كارگيری شيوه‌های نا‌مناسب حفاظت، نگهداری و مرمت، پيوسته اين آثار را تهديد و در معرض تخريب و نابودی قرار داده‌اند؛ به همين منظور می‌بايست اقداماتی برای رفع آسيب‌های وارده به شكلی كه با گذشت زمان اين اقدامات خود عاملی جهت تخريب بيشتر اسناد نگردد، اعمال شود.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
دوران باستان تا صفویه
رسم نگهداری از اسناد و مدارک دولتی در ایران به دوران هخامنشی بازمی‌گردد. هستهٔ مرکزی تشکیلات اداری در حکومت هخامنشی را «بایگانی سلطنتی» تشکیل می‌داد. رئیس بایگانی، در ارتباط مستقیم با شخص پادشاه بود و مسئول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی بود. سازمان‌های آرشیوی سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهای محل زندگی شاهان ایران، وجود داشته است. ایرانیان در میانهٔ قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند چرم یا پاپیروس استفاده می‌کردند، اما به سبب آسیب‌پذیری این مواد، اسناد و مدارک دورهٔ هخامنشی دوام زیادی نیاوردند و اسناد باقی‌مانده از این دوره بسیار اندک‌اند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
پس از تسلط یونانیان بر ایران، آرشیو سلطنتی ایران در یک آتش‌سوزی از بین رفت ولی اسکندر بی‌درنگ دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد که در اختیار فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را بازنویسی کنند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دورهٔ صفویه تا اواسط قاجار
شیوهٔ ایرانیان باستان در نگهداری اسناد دیوانی بعدها گسترش یافت و معمول دیگر حکومت‌ها شد. در دورهٔ صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفتر مخصوصی ثبت می‌شد. محل نگهداری این دفترها که دفترخانهٔ دیوان نام داشت، ظاهراً عمارت چهل‌ستون بوده‌است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در دورهٔ قاجار از زمان فتحعلی‌شاه، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان مادر در دربار نگهداری می‌شد و آرشیو جزء ادارهٔ بیوتات به شمار می‌رفت. از زمان ناصر‌الدین‌شاه علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه در دستگاه «میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک» گردآوری می‌شد اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت. سرانجام در سال ۱۲۷۸ شمسی، وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
بعد از انقلاب مشروطه
طی سال‌های ۱۲۸۹ تا ۱۳۰۹ شمسی، اقداماتی برای به کار بردن روش‌های نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارب هیأت‌های فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت. بالاخره در اردیبهشت‌ماه ۱۳۰۹، مرکز حفظ اسناد دولتی تشکیل شد و در جلسهٔ هیأت وزیران به تصویب رسید. به این ترتیب تا سال ۱۳۴۵ که لایحهٔ تاسیس سازمان اسناد ملی ایران به هیأت دولت ارائه شد، هر چند وقت یک‌بار، لوایحی در این باره بررسی می‌شد. لایحهٔ مزبور در ۲۳ آبان ۱۳۴۵ طرح شد و پس از طی مراحل مختلف رد و قبول، سرانجام در اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹ مجلس شورای ملی قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران را مصوب کرد. بدین‌سان مقدمات تشکیل آرشیو ملی ایران به عنوان پاسدار هویت تاریخی و فرهنگ کشور به وجود آمد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
تاریخچهٔ حفظ و نگهداری اسناد در آرشیو ملی
پس از تأسيس سازمان اسناد ملی ايران (آرشيو ملی ايران) در تاريخ ۲ اردیبهشت ۱۳۴۹ و انتقال اسناد باارزش به آن، بخشی از اسناد باارزشی كه به سازمان انتقال می‌یافت، به دليل عدم رعايت اصول صحيح نگهداری اسناد در بايگانی‌های راكد سازمان‌ها و وزارتخانه‌‌های دولتی، آسيب ديده يا به انواع آفات بيولوژيكی آلوده می‌شدند. اين قبيل اسناد قابل نگهداری و ارائه به محققين نبود، به همين جهت در شهريورماه سال ۱۳۵۵، كارگاه مرمت اسناد با همكاری سازمان يونسكو راه‌اندازی شد و آغاز به كار نمود. به دليل گسترش فعاليت‌های حفظ و نگهداری و نياز به تشكيلات منسجم‌‌تر، حدوداً در سال ۱۳۶۹ اين كارگاه به مديريت آماده‌سازی و مرمت اسناد متشكل از ۳ اداره (ادارهٔ مرمت فيزيكی اسناد، ادارهٔ آزمايشگاه و اصلاح اسناد و ادارهٔ تنظيف و ضدعفونی اسناد) تغيير وضعيت تشكيلاتی يافت. در دوم شهوریورماه ۱۳۸۱ در نود و پنجمين جلسهٔ شورای عالی اداری، به منظور ساماندهی مديريت اسنادی و ايجاد هماهنگی برای نگهداری آثار و اسناد مكتوب (چاپی و خطی) و غير مكتوب و اوراق، مراسلات، دفاتر و ساير اسناد ملی در دستگاه‌های اجرايی و نظاير آن و همچنين تسهيل در نگهداری و دسترسی اسناد و صرفه‌جوئی در هزينه‌های مربوط و جلوگيری از انجام وظایف تكراری، تصويب نمود كه دو سازمان كتابخانهٔ ملی ايران و اسناد ملی ايران با هم ادغام و به صورت دو معاونت تخصصی پس از احصاء فعاليت‌های موازی و ادغام با همديگر در سازمان جديدی با عنوان «سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» به فعاليت‌های خود ادامه دهند. به همين دليل در سال ۱۳۸۵ جلسات كارشناسی در خصوص احصاء وظایف موازی و ادغام آن، به منظور ايجاد ساختار تشكيلاتی جديد سازمان تشكيل گرديد. نهايتاً در سال ۱۳۸۵ تشكيلات پيشنهادی تصويب شد و بر طبق تشكيلات مصوب، مديريت آماده‌سازی و مرمت به «ادارهٔ كل حفاظت و نگهداری» تغيير ساختار يافت.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی ایران
اولین کتابخانهٔ ملی به همت انجمن معارف
در زمان ناصر‌الدین‌شاه قاجار و مخصوصا صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر توجه خاصی به معارف در ایران می‌شد. لذا در ۱۲۶۸ ق. (۱۲۳۰ شمسی)، مدرسهٔ دارالفنون در تهران تاسیس شد و ۱۲ سال بعد (۱۲۸۰ ق./ ۱۲۴۳ ش.)، کتابخانهٔ کوچکی در آن مدرسه تاسیس شد. در عهد مظفرالدین‌شاه آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد و نخستین مدارس به سبک جدید از جمله «مدرسهٔ رشدیه» و نیز «انجمن معارف» در ۱۳۱۵ ق./ ۱۲۷۶ ش. تاسیس شد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
اعضای انجمن معارف در زمان صدارت امین‌السلطان پس از تدوین نظامنامهٔ داخلی در ۱۷ فصل برای انجمن، به تاسیس کتابخانهٔ ملی مبادرت نمودند. این انجمن عمارتی را در اول خیابان علاءالدوله تهیه می‌کنند و در ۱۷ جمادی‌الآخر ۱۳۱۶ ق./ ۱۲۷۷ ش. کتابخانهٔ ملی افتتاح شد و ریاست کتابخانه به «میرزا اسمعیل‌خان آجودانباشی» از اعضای انجمن معارف سپرده شد؛ اما اختلافات داخلی بین اعضای انجمن باعث شد حیات این کتابخانه در ۱۲۷۷ شمسی به پایان برسد. لازم به ذکر است که واژهٔ «ملی» در نام این نهاد، در ابتدا به هیچ وجه به معنای «ملی‌گرایانه» و «ملیتی» نبوده، بلکه بیانگر عدم‌وابستگی به دولت بود و قرار بود که این کتابخانه، نهادی غیرانتفاعی و مردمی باشد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
تلاش‌های نصرالله تقوی و بزرگان دیگر
پنج سال بعد در سال ۱۲۸۲ شمسی، برای بار دوم حاج سید نصرالله تقوی به اتفاق میرزا محمدعلی‌خان نصره‌السلطان و ملک‌المتکلمین، اقدام به تاسیس کتابخانهٔ ملی نمودند. آنها عمارتی فوقانی را در خیابان ناصری(شمس‌العماره) تهران، اول کوچهٔ ارامنه جنب سقاخانه اجاره می‌کنند، عده‌ای از بزرگان، کتاب‌هایی به این کتابخانه اهدا می‌کنند و قسمتی از کتاب‌های کتابخانهٔ دارالفنون نیز به آنجا منتقل می‌شود. نصرالله تقوی به ریاست کتابخانه انتخاب می‌شود. نظام‌نامه‌ای هم برای کتابخانه تدوین می‌شود و در ۱۲۸۴ شمسی، رسماً کتابخانه افتتاح می‌شود. در ادامه، سوء ظن دولت به فعالیت روشنفکران باعث تعطیلی این کتابخانه می‌شود و بنابراین، تقوی از دولت درخواست می‌کند مکانی برای کتابخانه اختصاص دهد. وزارت معارف مقدمات ساخت بنای کتابخانه را فراهم می‌کند ولی ساخت بنا به دلایلی ناتمام می‌ماند. پس از بمباران مجلس، کتابخانهٔ ملی از ترس غارت تعطیل شد و با وجود تلاش موسسان، دوباره دایر نشد. مجموعه منابع آن به ساختمان دارالفنون و سپس در دورهٔ وزارت علی‌اصغر حکمت به «کتابخانهٔ عمومی معارف» منتقل شد (۱۳۱۳ شمسی). در این کتابخانه که در سالن‌های شرقی طبقهٔ دوم ساختمان دارالفنون قرار داشت، حدود ۵۰۰۰ جلد کتاب جمعآوری شدهبود.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مهدی بیانی و تاسیس کتابخانهٔ ملی
اواخر سال ۱۳۱۳ شمسی، همزمان با ریاست مهدی بیانی در کتابخانهٔ عمومی معارف، کنگره و جشن هزارهٔ فردوسی در تهران برگزار شد. مستشرقین بسیاری برای این کنگره به تهران آمدند و کتاب‌هایشان را هدیه کردند. لذا پیشنهاد شد تالاری به نام فردوسی در مدرسهٔ دارالفنون نامگذاری شود و آثار اهداشده در آنجا گردآوری شود. مهدی بیانی ضمن مکاتبات بسیار برای رفع مشکل جا و فضای مناسب برای کتابخانهٔ عمومی معارف، فرصت را غنیمت دانست و تاسیس «کتابخانهٔ ملی ایران» را به علی‌اصغر حکمت پیشنهاد داد. حکمت از رضاشاه اجازه خواست که قسمتی از اراضی باغ ملی (مابین ساختمان وزارت امور خارجه و موزهٔ ایران باستان در خیابان سی تیر کنونی) برای ساختمان کتابخانهٔ ملی اختصاص یابد. بنابراین، ساختمان کتابخانهٔ ملی با طرح و نظارت مسیو آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی با همان نقش و اسلوب عمارت موزهٔ ایران باستان، ساخته شد. اتمام کار ساختمان تا ۱۳۱۸ به طول انجامید اما کتابخانه در سوم شهریور ۱۳۱۶ شمسی با حضور رضاشاه افتتاح شد. بدین ترتیب مجموعهٔ منابع کتابخانهٔ عمومی معارف که به ۳۰۰۰۰ نسخهٔ خطی و چاپی رسیده‌بود، به ساختمان جدید منتقل شد. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دههٔ ۳۰ تا اوایل ۵۰ شمسی
در نیمهٔ دوم دههٔ ۳۰ ساختمان دیگری در حد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه ساخته شد؛ اما یک دههٔ بعد مجدداً مشکل فضا پدیدار شد؛ اما چون آیین‌نامه‌های کتابخانهٔ ملی بیشتر پاسخگوی نیازهای یک کتابخانهٔ عمومی بود، بحث احداث کتابخانهٔ ملی پهلوی پیش آمد و عملاً موضوع کمبود فضای کتابخانهٔ ملی در ساختمان جنب موزه کنار گذاشته شد. کتابخانهٔ ملی ایران از سال ۱۳۴۲ به طور ناقص و نامرتب، کتابشناسی ملی ایران را منتشر می‌کرد اما عقب‌بودن کتابخانهٔ ملی از اصول و ضوابط جهانی، باعث شد در سال ۱۳۵۲، از ایفلا درخواست شود ایران را در تاسیس کتابخانهٔ ملی جدید یاری دهد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دههٔ ۵۰ شمسی تا کنون
در ۱۳۵۴، ۶۰ تن از کتابداران و معماران مشهور جهان به دعوت ناصر شریفی، رئیس وقت دانشکدهٔ کتابداری پرات، برای بررسی معماری و کتابخانه‌های ایران به کشورمان آمدند. حاصل همکاری این گروه با ۱۵ نفر از کتابداران ایرانی به مدت یک ماه، طرح ناصر شریفی بود: کتابخانه‌ای با ۳۵۰۰۰۰متر مربع زیربنا؛ این طرح به دلایلی رد شد و طرح دوم این هیأت که توسط ژان پیر کلاول، رئیس کتابخانهٔ دانشگاه لوزان، ارائه شد، در مهر ۱۳۵۵ به تصویب هیئت داوران رسید. کمیته‌ای هفت‌نفره در سال ۱۳۵۹، ساختمان دفتر فرهنگی فرح پهلوی در نیاوران را برای احداث این کتابخانه در ۹۴۰۰۰ متر مربع، مناسب دیدند. متعاقب موافقت وزیر فرهنگ و آموزش عالی در ۱۸ فروردین ۱۳۶۰، بخشی از ساختمان نیاوران به کتابخانهٔ ملی تحویل داده شد. در این دوره، پراکندگی بخش‌های مختلف کتابخانهٔ ملی موجب کندی انجام وظایف و مشکلات دیگری می‌شد. بالاخره در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۷۴، طرحی جدید برای ساختمان کتابخانهٔ ملی پذیرفته شد. فاز اول این ساختمان جدید در ۱۱ اسفند ۱۳۸۳ بر روی تپه‌ای در منطقهٔ عباس‌آباد، کنار بزرگراه حقانی افتتاح شد. این مجموعه که گنجایش ۷ میلیون کتاب را دارد، اکنون تکمیل شده است و تمامی بخش‌های کتابخانهٔ ملی در آن جای گرفته‌اند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
چشم‌اندازی از تحولات اداری کتابخانهّ ملی
کتابخانهٔ ملی تا سال ۱۳۴۳ ش. تابع وزارت فرهنگ بود، از این سال تحت نظارت ادارهٔ کل کتابخانهها به صورت واحدی از واحدهای وزارت فرهنگ و هنر درآمد و از سال ۱۳۵۳، واحد مستقلی در وزارت فرهنگ و هنر شد. بعد از انقلاب در سال ۱۳۵۸، کتابخانهٔ پهلوی سابق در کتابخانهٔ ملی ادغام شد و کتابخانهٔ ملی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی سابق ملحق شد. در سال ۱۳۶۲ مرکز خدمات کتابداری در کتابخانهٔ ملی ادغام شد. در سال ۱۳۶۹، دکتر حسن حبیبی از طرف دولت وقت، مامور به تهیهٔ لایحه‌ای برای تمرکز اسناد کشور شد. در پی تصویب این لایحه در مجلس شورای اسلامی، کتابخانهٔ ملی ایران به عنوان یک سازمان مستقل زیر نظر ریاست جمهوری اسلامی ایران به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور پیوست و نهایتاً در سال ۱۳۸۱، با مصوبهٔ شورای عالی اداری، «سازمان اسناد ملی ایران» از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور منتزع شد و با کتابخانهٔ ملی ادغام شد و به «سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران» تغییر نام پیدا کرد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
کارکردها
وظایف و فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی
مطابق اساسنامهٔ جدید، کتابخانهٔ ملی به عنوان کتابخانهٔ مادر در کشور شناخته شده و نقش اصلی در انجام امور مربوط به کتابداری و اطلاع‌رسانی به آن سپرده شده‌است. برنامه‌های فعلی کتابخانهٔ ملی را می‌توان بر دو پایه استوار دانست:
- جبران عقب‌ماندگی‌های کتابخانه و رساندن آن به حد کتابخانهٔ ملی واقعی در شأن نظام جمهوری اسلامی ایران و متناسب با ویژگی‌ها و شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور
- آماده‌سازی کتابخانهٔ ملی برای برداشتن گام‌های اساسی به سوی رشد و توسعهٔ مجموعهٔ کشور و مرتفع‌نمودن نیازهای آینده و نسل‌های بعدی[۸]
در اساسنامهٔ جدید، شش حوزهٔ اصلی فعالیت برای کتابخانه تعیین شده است:
گردآوری منابع
کتابخانهٔ ملی ملزم به گردآوری و حفظ منابع با مشخصات زیر است:
- تمامی آثار مکتوب و غیرمکتوب منتشرشده در داخل کشور، اعم از کتاب، نشریه، جزوه، خبرنامه، پوستر، نقشه، نوارهای صوتی و تصویری، مدارک دیجیتالی و نظایر آن(تمـامی مؤسسات انتشاراتی، نشريات ادواری و توليدكنندگان منابع ديداری و شنيداری، بر طبق قـانـون مـوظـف به ارسـال دو نسخـه از محصـولات خـود بـه كتابخانه ملّی هستند.)
- آثار منتشرشده در خارج از ایران در حوزهٔ مطالعات ایرانی و اسلامی به زبان های غیرفارسی به ویژه انگلیسی و عربی و همچنین کلیهٔ آثار منتشرشده به زبان فارسی(كتابخانه ملّـی از طريق ثبت سفارش نسبت به خريداری آثار منتشره در خارج كشور اقدام می كند.)
- منابع مرجع و معتبر در موضوعات گوناگون به زبان‌های غیرفارسی به ویژه انگلیسی و عربی
در این راستا، دو كميته به نام‌های كميتهٔ خريد نسخه‌های خطی و كميتهٔ خريد منابع (غيرخطی) نسبت به ارزش‌گذاری و خريد مجموعه‌های ارائه شده به كتابخانه اقدام می‌كنند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
سازماندهی
در اجرای این وظیفه، کارهای گوناگونی چون فهرست‌نویسی، رده‌بندی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی منطبق با استانداردهای بین‌المللی انجام می‌شود. از سال ۱۳۷۷ کلیهٔ ناشران ملزم به فهرست‌نویسی پیش از انتشار (فیپا) برای کتاب‌ها شدند. علاوه بر این، کتابخانه عهده‌دار تخصیص شمارهٔ استاندارد بین‌المللی پیایندها (شاپا) و نیز شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتابخانهها (شابکا) به متقاضیان است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
فهرست‌نویسی در کتابخانهٔ ملی برای منابع کتابی (چاپی)، منابع غیرکتابی (پایان‌نامه‌ها، گزارش‌ها و طرح‌های پژوهشی، منابع دیداری و شنیداری و ...) و پیایندها (نشریات ادواری) موجود در کتابخانهٔ ملی انجام می‌شود. در راستای سازماندهی، کتابخانهٔ ملی به تکمیل و تصحیح بانک کتابشناسی ملی و بانک مستندات (شامل عنوان‌های سرموضوعی، مستند مشاهیر و اسامی مولفان فارسی و لاتین، مستند تنالگان‌ها و سازمان‌ها) به دو صورت لوح فشرده و پیوسته (آنلاین) در وبگاه سازمان نیز می‌پردازد. تدوين منابع مرجع فهرست‌نويسی شامل دستنامه‌های فهرست‌نويسی، گسترش‌های رده‌بندی و مانند آنها هم از دیگر فعالیت‌های سازمان است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
اشاعهٔ اطلاعات
رئوس فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی در این حوزه به قرار زیر است:
- ارائهٔ خدمات گوناگون در زمینهٔ اطلاع‌رسانی به مراجعان
- انتشار طیف گسترده‌ای از منابع در موضوعاتی چون کتابداری و اطلاع‌رسانی، نسخه‌های خطی، کتابشناسی‌ها، ایران‌شناسی، اسلام‌شناسی و ارائهٔ ابزارها و استانداردهای لازم برای کتابخانهها و مباحث مربوطه
- عرضهٔ دو بانک اطلاعاتی مهم به نام‌های «کتابشناسی ملی ایران» و «نمایهٔ ملی ایران» در قالب چاپی و لوح فشرده
- راه‌اندازی سایت اینترنتی کتابخانهٔ ملی با نشانی www.nlai.ir و عرضهٔ اطلاعات کتابشناختی انواع منابع و آثاری که کتابخانهٔ ملی به نحوی سازماندهی نموده است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ
<ref>بدشکل است یا نام بدی دارد
پژوهشخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
پژوهش در کتابخانهٔ ملی به منظور اعتلا و بهبود فعالیت‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور انجام می گیرد. برخی از فعالیت‌های پژوهشی کتابخانه به شرح زیر است:
- تدوین راهنماها و استانداردهای لازم برای انواع کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی به صورت استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی، استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی، استانداردهای کتابخانه‌های مدارس، استانداردهای کتابخانه‌های زندان، راهنمای کتابخانه‌های ایران و مانند آن. از جملهٔ راهنماها می‌توان به «راهنمای روزنامه‌ها و مجله‌های ایران» اشاره کرد. ايـن راهنمـا كـه هـر سـال منتشـر مي‌شود، فهـرسـت الفبـايـی همـراه بـا مشخصـات كـامل از روزنامه‌ها و نشريات ادواری است كه در ايران منتشر شده و به كتابخانه ملّی رسيده است.
- انجام پژوهش‌های کاربردی و بنیادی و حمایت از پژوهش‌هایی که در حوزهٔ علم اطلاعات و دانش‌شناسی و ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی. این طرح‌های پژوهشی پس از تصویب در شورای پژوهشی به اجرا درمی‌آید. طرح‌های پژوهشی در دست اجرای ادارهٔ كل پردازش و سازماندهی شامل طرح پژوهشی RDA و FRBR ، طرح گسترش ردهٔ حقوق ايران، طرح گسترش ردهٔ جغرافيای ايران، طرح گسترش ردهٔ Z می‌باشد.
- پدید‌آوردن و تدوین و تالیف ابزار و منابع لازم برای تسهیل فعالیت‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور مانند تدوین سرعنوان‌های موضوعی فارسی، فهرست مستند مشاهیر، اصطلاحنامه سه زبانهٔ «اصفا»، مارک ایران، گسترش رده‌بندی (رده‌بندی مربوط به زبان، ادبیات و تاریخ ایران، اسلام، فلسفه، حقوق و نظایر ایران) در دو رده‌بندی کنگره و دیویی. در ادامه برخی از این موارد توضیح داده می‌شود:
- سرعنوان‌های موضوعی فارسی: ايـن اثـر دربرگيرندهٔ شكـل مستنـد موضوعات مطروحه در كتاب‌های منتشر شده در داخل ايران است. تاكنون سه ويرايش از آن به چاپ رسيده است.
- فهرست مستند اسامی مشاهير و مؤلفان: نـام صحيـح و تـاريـخ تولد يـا فوت افراد سرشناس، نويسندگان و مترجمانی كه كتابی از ايشان يا راجع به ايشان در ايـران منتشـر شـده بـاشـد را می توان در ايـن اثر يافت. به عبارت ديگر اين اثر مانند سرعنوان های موضوعی فارسی و دارای پشتوانهٔ انتشاراتی است.
- سرعنوان های موضوعی پزشكی: بـه علـت تنـوع و گستردگی موضوعات در علـم پزشكی، سرعنوان های اين حوزه به صورت مبنی جداگانه در دو جلد از جانب كتابخانه ملّی ايران تدوين و منتشر شده است.
- گسترش‌های رده‌بندی: از آنجـا كـه رده‌بندی‌های مـوجـود در سطح جهان در موضوعات مختص ايران و اسلام، جواب‌گو نيست، كتابخانهٔ ملّی سال‌هاست كه به تدوين گسترش‌های مختلفی از رده‌بندی‌های ديويی و كنگره می‌پردازد.
- گسترش‌های ديويی: تا كنون گسترش رده بندی ديويی برای تاريخ ايران، ادبيات ايران، زبان‌های ايران، جغرافيای ايران و اسلام تدوين و منتشر شده است.
- گسترش‌های كنگره: عـلاوه بـر تاريخ، ادبيات و جغرافيای ايران و اسلام با رده‌های فلسفهٔ اسلامی(BBR)، سازمان‌های آموزشی در ايـران(LGR)، ادبيـات فرانسه(PQ)، ادبيـات عربی(PJA) و ادبيات روسی(PG) نيز مطابق با استانداردهای كتابخانهٔ كنگره، گسترش يافته است.
- تدوين كتابشناسی‌ها و فهرست‌ها: كتابشناسی آذربـايجـان، كتابشناسي تاريخ ايـران، كتابشناسی اطلاعات و ارتباطات، كتابشناسی آداب و رسوم اصفهان، فهرست نسخه‌های خطی پزشكی، فهرست كتب درسی چاپ سنگی، فهرست توصيفی سفرنامه‌های آلمانی ،انگليسی، روسی و فرانسوی و فهرست نسخه‌های خطی كتابخانهٔ ملّی كه تا به حال ۲۳ جلد از آن منتشر شده است.
- دايره‌المعارف كتابداری و اطلاع‌رسانی: اين اثر كه در زبان فارسی اولين و تنها نمونه به شمار می رود، در دو جلد و در طی بيش از ده سال، به دست ده‌ها نويسنده و پژوهشگر در حوزه‌های مختلف علم كتابداری، اطلاع‌رسانی و نسخه‌شناسی نوشته شده است. جلد اول آن از حرف «آ» تا «ژ» در سال ۱۳۸۱ و جلد دوم آن از حرف «س» تا «ی» در سال ۱۳۸۵ منتشر شده است.
- احيای نشريات قديمی: از ابتـدای دهـه ۷۰، كتابخانهٔ ملّی اقدام به تجديد چاپ پاره‌ای از نشريات قديمی و ناياب مربوط به دورهٔ قاجار نمود كه تاكنون عناوين زير از اين مجموعه روانهٔ بازار شده است: ثريا – چهره‌نما – حبل‌المتين – پرورش – حكمت – شمس‌الحديد – مفتاح‌الظفر - ادب (مشهد/ تهران/ تبريز) - اطلاع - ناصری - معارف - فلاحت مظفری - فرهنگ اصفهان – مظفری – حفظ‌الصحه – وطن - ندای وطن – عدالت - كمال (ايران/ مصر) – خلاصه‌الحوادث - صبح صادق – شاهنشاهی – مجموعهٔ اخلاق - ايران نو – نخستينه‌های مطبوعات دورهٔ قاجار – روزنامهٔ وقايع اتفاقيه - روزنامهٔ دولت عليهٔ ايران – روزنامهٔ دولتی – روزنامهٔ ايران – روزنامهٔ ايران سلطانی – روزنامهٔ انجمن تبريز - ۲۲۵۷ شمارهٔ روزنامهٔ ايران در قالب لوح فشرده
آموزش
در دههٔ هفتاد با تاسیس مرکز آموزش عالی کتابداری در دو مقطع کاردانی و کارشناسی کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشجویانی مشغول به تحصیل شدند. آموزش‌های ضمن خدمت برای کارکنان کتابخانهٔ ملی و کتابداران سایر سازمان‌ها، از دیگر برنامه‌های آموزشی اجراشده است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
وظایف و فعالیت‌های سازمان اسناد
سازمان اسناد کشور یا آرشیو ملی نیز اهداف خود را در قالب فعالیت‌ّهای زیر انجام می‌دهد:
فراهم‌آوری و ارزشیابی اسناد
بخش عمدهٔ گردآوری اسناد، از طریق دریافت اسناد راکد بایگانی وزارتخانه‌ها، سازمان‌های دولتی و وابسته به دولت، شرکت‌ها و سایر موسسه‌ها و همچنین از طریق دریافت از خاندان‌های قدیمی و شخصیت‌های تاریخی، با روش‌های گوناگون (خریداری، اهدا، وقف و امانت) صورت می‌گیرد. ادارهٔ كل شناسایی و فراهم‌آوری اسناد ملی در مجموعه تشكيلات سازمان، به عنوان ورودی اصلی اسناد به معاونت اسناد و نيز بايگانی راكد كل كشور (نگهداری اسناد قبل از ورود به آرشيو)، ايفای نقش می‌كند و از ادغام دو مديريت، اسناد پيش‌آرشيوی و هماهنگی و ارزشيابی اسناد در سال ۱۳۸۵ تشكيل گرديده و در قالب سه اداره و يك گروه فعاليت دارد كه عبارتند از: ادارهٔ ارزشيابی اسناد، ادارهٔ شناسايی و گردآوری اسناد (خريد و اهداء)، ادارهٔ مخازن و اطلاع‌رسانی اسناد عمومی و گروه پيش‌آرشيوی.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
نظارت و پیگیری
شامل نظارت بر امحای اوراق زاید دستگاه‌های اداری کشور بر اساس ضوابط مربوط، تهیه و تدوین مقررات، ضوابط و معیارهایی که وزارتخانه‌ها و موسسه‌های دولتی و وابسته به دولت باید در تنظیم و ضبط و نگهداری اسناد و پرونده‌های خود رعایت نمایند و همچنین تهیه و تدوین ضوابط و استانداردهای لازم جهت فهرست‌نویسی، نمایه‌سازی و اسکن اسناد است و نیز ابلاغ آنها به کلیهٔ واحدهای اسنادی دستگاه‌های کشور.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
سازماندهیخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
دریافت و تنظیم و فهرست‌نویسی توصیفی و تحلیل اسناد، آماده‌سازی و مرمت اسناد با آخرین دستاوردهای علمی در زمینهٔ حفاظت و آسیب‌شناسی و ترمیم آسیب‌های فیزیکی و شیمیایی و نیز هماهنگی و ارزشیابی اسناد، از جمله فعالیت‌های این حوزه است.
تنظیم و توصیف اسناد:
فعاليت تنظيم و پردازش اسناد در ادارهٔ كلی به همين نام انجام می پذيرد. از آنجا كه تبديل داده‌های خام به اطلاعات پردازش شده، گام اصلی درتسهيل فرايند بازيابی اطلاعات است و موجب افزايش دقت و سرعت بازيابی می شود، وظيفهٔ اصلی اين مديريت، پردازش و ذخيره‌سازی داده‌هاست؛ آن هم به گونه‌ای كه كاربران به بهترين و ساده‌ترين روش ممكن به اطلاعات دسترسی پيدا كنند. تنظيم و توصيف اسناد، بر اساس استانداردهای جهانی آرشيو، به ويژه دو اصل «احترام به منشا اسناد» و «حفظ نظم و ترتيب اوليه» و با لحاظ كردن ويژگی‌های فرهنگی و تاريخی ايران و زبان فارسی انجام می‌گيرد.
اسنادی كه در مرحلهٔ ارزشيابی، واجد شرايط ارزش نگهداری دائمی تشخيص داده می‌شوند، بنا به اولويت‌های از پيش تعيين شده -كه عمدتا بر پايهٔ دو عنصر اهميت و قدمت هستند- به بخش ضدعفونی ارسال و سپس به واحد تنظيم و پردازش منتقل می‌شوند و با در نظر گرفتن نوع اسناد (متنی و غير متنی)، به گروه‌های ذيربط ارسال می‌شوند و سپس كارشناسان برنامه‌ريزی و بررسی اسناد، ضمن بررسی و مطالعهٔ محتوای آنها، فهرست موضوعی و توصيفی (محتوايی و فيزيكی) اسناد را در چارچوب عناصر اطلاعاتی مندرج در كاربرگه‌های تنظيم و توصيف، تهيه و در بانك اطلاعاتی سازمان وارد می‌كنند.
مرمت و حفاظت اسناد:
حفظ و نگهداری در ادارهٔ كلی به همين نام در مرکز اسناد صورت می‌گيرد كه متشكل از گروه‌ها و ادارت زير می‌باشد:
گروه آسيب‌شناسی و آزمايشگاه، گروه آسيب‌زدائی و مرمت اسناد، ادارهٔ ميكروفرم‌ها و اسناد ديجيتالی و ادارهٔ حفاظت از منابع ديداری و شنيداری.
اهم وظایف حفاظت و نگهداری اسناد شامل موارد زیر است:
- آسيب‌زدايی و مرمت كليهٔ اسناد نوشتاری-غيرنوشتاری آسيب‌ديده قبل از ورود به مخازن و ارائهٔ خدمات مشاوره‌ای در این زمينه‌ها به سایر مراکز
- ضدعفونی و آفت‌زدائی كليهٔ اسناد نوشتاری-غيرنوشتاری مورد درخواست ساير مراكز اسناد مطابق با مقررات و تعرفه‌های سازمان
- انجام نمونه‌برداری از اسناد آلوده ، كشت بيولوژيك نمونه‌ها و تشخيص نوع آلودگی‌های قارچی
- بازديد ادواری از مخازن آرشيو جهت كنترل شرايط حفظ و نگهداری اسناد، كنترل آلودگی مخازن و نمونه‌برداری از هوا
- انجام فعاليت‌های تخصصی بر روی اسناد آسيب‌ديده به منظور لكه‌برداری، بر طرف‌كردن الحاقات اضافی سند و يا مرمت‌های غيراصولی، تعيين PH و اسيدزدائی
- تدوين و نشر نتايج تحقيقات انجام شده در زمينه‌های عوامل آسيب‌رسان شيميايی و بيولوژيكی به ساختار اسناد و كتب
- تبديل اسناد ديداری و شنيداری به فرمت‌های مختلف و تهيهٔ نسخهٔ ديجيتال از آنها و تکثیر اسناد در فرمت‌های مختلف و ایجاد و تعریف استانداردهای مربوط به منابع دیجیتالی و غیردیجیتالی
اشاعهٔ اطلاعات
در این راستا، خدمات به پژوهشگران و محققان، به صورت‌های عرضهٔ تصاویر اسناد، ارائهٔ میکروفیلم و میکروفیش، تدوین کتب اسنادی و فصلنامهٔ تحقیقات تاریخی گنجینهٔ اسناد انجام می‌گیرد. برپایی نمایشگاه‌های تخصصی، از دیگر فعالیت‌ها در این زمینه محسوب می‌شود. ادارهٔ کل اطلاع‌رسانی و ارتباطات در مرکز اسناد(شامل گروه اطلاع‌رسانی اسنادی، گروه اطلاع‌رسانی منابع دیداری و شنیداری، گروه ارتباطات آرشیوی و ادارهٔ مخازن آرشیوی) مسئول انجام این وظیفه است. گردآوری اطلاعات مستند تاريخی، از طريق انجام مصاحبه با شخصيت‌های مؤثر در تاريخ معاصر ايران و نظارت بر اجرای پروژه‌های تاريخ شفاهی و انتشار این مصاحبه‌ها از دیگر وظایفی است که در این اداره انجام می‌شود.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
پژوهش
تحقیقات متنوعی بر پایهٔ اسناد موجود به منظور کشف نکات مبهم تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خصوصاً مربوط به دوره‌های قاجار و پهلوی صورت می‌گیرد که تا کنون در این زمینه ها ۸۰ عنوان کتاب منتشر شده است. روش‌های مختلف طبقه‌بندی، حفظ و نگهداری اسناد و ارائهٔ روش‌های منطبق با استانداردهای جهانی از دیگر موضوعات پژوهشی است.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
آموزش
طیف گسترده‌ای از آموزش‌های تخصصی مربوط به اسناد در این حوزه ارائه می شود؛ مانند سند‌شناسی و سند‌خوانی، آشنایی با آرشیوهای بزرگ ایران و جهان، کارشناسی بررسی اسناد و مدارک، ویراستاری متون تاریخی، مرمت اسناد و ... .خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
فعالیت‌های منطقه‌ای و استانی
سوابق و اوراق فراوانی در استان‌ها وجود دارد كه دائماً می‌بايد ارزشيابی و ساماندهی شود تا در اختيار دانش‌پژوهان هر استان قرار گيرد و زمينهٔ اجرای عدالت اجتماعی و ايجاد فرصت‌های برابر برای همهٔ مردم كشور در دستيابی به اطلاعات اسنادی فراهم آيد. به منظور جلوگيری از تمركز اسناد منطقه‌ای در مركز و ايجاد تسهيلات برای پژوهشگران و محققين و نیز جمعآوری و سامان‌بخشی به اسناد بومی، در مناطق مختلف كشور واحدهای آرشيوی استانی با وظايف كلی سازمان ايجاد شده است. اين واحدها تا كنون در استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، گیلان، همدان، مازندران و یزد تأسيس و شروع بكار نموده‌اند و در نظر است در استان‌های مستعد ديگر كشور نيز بنا به ضرورت توسعه يابند.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
رویدادهای تحت پوشش
افراد برجسته‌ای که عهده‌دار بخش‌های مختلف نهاد در دوره‌های مختلف بوده‌اند و ویژگی‌های هر دوره
داستانک‌ها
ظهور و افول یک حرکت فرهنگی
برگی از خاطرات احتشام‌السلطنه[۹]
پس از اینکه تعداد مدارس[اشاره به مدارس ایجادشده به طرز جدید در دورهٔ مظفرالدین‌شاه] از پانزده گذشت، برای تاسیس «کتابخانهٔ ملی» شروع به اقدام کردم. ابتدا خانهٔ ملکی و متعلق به خود را برای انجمن معارف و کتابخانهٔ ملی تخصیص دادم و قریب ۱۰۰۰ جلد کتاب که دو ثلث آن خطی بود را به کتابخانهٔ ملی واگذار کردم و شروع به جمعآوری کتاب از اشخاص نمودم...
روزهای یکشنبه و چهارشنبه در محل جدیدی که برای مرکز انجمن و کتابخانهٔ ملی تخصیص یافته و تعیین شدهبود، جلسات عمومی تشکیل می‌شد و در کوچهٔ متصل به محل مزبور درشکه و اسب و قاطرسواری جمع بود. مردم به هیجان آمده و روشنایی و برق امید در دلها منعکس شدهبود...
اما بدبختانه، این اساس عالی و این موسسهٔ ملی و سالم، به واسطهٔ خارج‌کردن من از طهران، تغییر مسیر داد و به سراشیب سقوط و انهدام افتاده و بعد تماما به هم خورد و از میان رفت و حتی محل انجمن و ساختمان چاپخانه و دارالترجمه هم که شخصا از مال خود منتقل کرده و خریداری نموده بودم، به فروش رسانیدند. بدون آنکه از حراج چاپخانه و کتابخانه و حتی محل ملکی انجمن معارف اطلاع حاصل کنم...
روایت یحیی دولت‌آبادی[۱۰]
[اعضای انجمن] پس از آنکه می‌بینند مخالفت صریحی از طرف میرزا علی‌اصغرخان صدراعظم دیده نمی‌شود، بلکه به ظاهر اظهار مساعدت می‌کند، به خیال می‌افتند به پاره‌ای از وظایف تا آنجا که تولید بدگمانی نکند اقدام نمایند. اولاً برای انجمن نظامنامهٔ داخلی نوشته می‌شود... پس به تشکیل کتابخانهٔ ملی پرداخته، برای این کار مکان مخصوص گرفته کتابخانه را دایر و انجمن را نیز در همان مکان منعقد می‌سازند.
اعضای انجمن هر یک به قدر احساسات خود در جمعآوری کتاب برای کتابخانهٔ مزبور کوتاهی ننموده به زمان کم، بیش از هزار جلد کتاب در فنون مختلف جمعآوری گشته، ریاست کتابخانه را به محمداسعیل‌خان آجودانباشی می‌دهند...
در این ایام [شعبان ۱۳۱۶ ق.] کتابخانهٔ ملی بر هم می‌خورد، مفتاح‌الملک می‌خواهد کتاب‌ها را نیز به مدرسهٔ افتتاحیه ببرد، ولی وزیر علوم رضا نداده، آنها را به خانهٔ شخصی خود برده، توقیف می‌نماید.
«کتابخانهٔ ملتی» در فرمان همایونی
در ماه رجب ۱۳۱۶ به فرمان مظفرالدین‌شاه، ریاست انجمن معارف و مدارس ملی و کتابخانهٔ ملی به مشیرالملک، وزیر علوم واگذار شد. در این فرمان خطاب به وی آمده است:
| « | چون کار ایجاد مدارس و مکاتب ملیه و «کتابخانهٔ ملتی» به فضل خدا و حس مراقبت شما و اجزای انجمن معارف، پیشرفت کامل حاصل نموده و ...، لهذا شما را از جانب خودمان مخصوصاً ماموریت می دهیم... راپورت‌ها و عرایض و مستدعیات انجمن را که راجع به امر مدارس ملیه و کتابخانهٔ ملتی است، به اطلاع جناب مستطاب اشرف صدراعظم، بدون تاخیر به عرض برسانید.[۱۱] | » |
داستانک‌های عزل و نصب‌ها
داستانک‌های رسوایی‌ها
داستانک‌های توسعه شعب
داستانک‌های بحران‌های مالی
داستانک‌های انحلال و ادغام
داستانک‌های ویژگی‌های مدیران هر دوره
پانویس
- ↑ «ماموریت سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران».
- ↑ «کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۲۱، ۸۲و۸۳.
- ↑ «اهداف، وظایف و فعالیت‌های سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران».
- ↑ مهراد. «کتابخانهٔ ملی ایران: وظایف و هدفها». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش. ۵، ۴۹تا۶۲.
- ↑ «اساسنامهٔ سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران».
- ↑ «اساسنامهٔ سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران».
- ↑ «ریاست سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران».
- ↑ مسعودی. «مروری بر فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی». تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۷، ۱۱۱تا۱۱۷.
- ↑ احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ۳۱۴تا۳۴۷.
- ↑ دولت‌آبادی، حیات یحیی، ۱: ۲۲۰تا۲۴۰.
- ↑ احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ۲۸۵.
منابع
- صمیعی، میترا. «کتابخانه ملی ایران از آغاز تا امروز». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی ۱۳۸۷).
- «کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۲۱ (تابستان ۱۳۷۵).
- مهراد، جعفر. «کتابخانهٔ ملی ایران: وظایف و هدفها». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش. ۵ (پاییز ۱۳۶۵).
- رحمانی، عنایت‌الله. «آشنایی با سازمان اسناد کتابخانه ملی ایران». یاد، ش. ۷۷ (پاییز ۱۳۸۴).
- نجفی، میترا. «تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی». گزارش، ش. ۲۲۲ (آبان ۱۳۸۹).
- احتشام‌السلطنه، میرزا محمودخان (۱۳۶۶). خاطرات احتشام‌السلطنه؛ به کوشش محمدمهدی موسوی. زوار.
- دولت‌آبادی، یحیی (۱۳۸۷). حیات یحیی. ۱. فردوس.
- مسعودی، فرامرز. «مروری بر فعالیت‌های کتابخانهٔ ملی». تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۷ (زمستان ۱۳۷۱).
پیوند به بیرون
- «سایت مرکز اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران». بازبینی‌شده در ۱ آبان ۱۳۹۸.