کتابخانه ملی
«ما چراغ راه توسعهٔ دانش هستیم.
آرمان ما ایجاد گنجینه‌ای جامع از میراث مستند ایرانی، فرهنگ اسلامی و گزیدهٔ دانش بشری است.
عزم ما بر نگه‌داری، تضمین بقا و دسترس‌پذیرکردن میراث مستند برای نسل امروز و آینده است.
تعهد ما ایفای نقش پل ارتباطی میان مجموعهٔ دارندگان و بهره‌برداران میراث مستند است.
ما متولی ساماندهی حافظهٔ اداری کشور هستیم.
نقش ما زمینه‌سازی برای توسعهٔ جامعهٔ دانایی‌محور است.»
ماموریت «سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران»[۱]
کتاب و کتابخانه نماد اندیشه و تمدن ملت‌هاست. ایران از جمله کشورهایی است که در ایجاد کتابخانه و صیانت از کتاب‌ها، از پیشروترین ملت‌ها بوده‌اند. در هر کشوری، کتابخانهٔ ملی جایگاه ویژه‌ای در حفظ و نگه‌داری میراث فرهنگی و اندیشهٔ هر ملت دارد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه این نهاد، خزانه‌دار و پاسدار میراث مکتوب ملت است و به این اعتبار، ریشه در خاک میهن و پای در گذشتهٔ مردم دارد. افزون بر این، کتابخانهٔ ملی گردآورندهٔ حاصل تلاش‌های فرهنگی و هنری و علمی و فنی کشور و قلب نظام اطلاع‌رسانی آن است.[۲]
زندگی موثر در دوران جدید و رشد افراد و ملت‌ها، نیازمند دسترسی به اطلاعات است؛ از سوی دیگر، روشن است که دستیابی به اطلاعات، با توجه به کمیت و کیفیت اطلاعات در عصر حاضر، بدون سرمایه‌گذاری در امور کتابخانهها و به ویژه کتابخانهٔ ملی غیرممکن است و جز از این طریق، نمی‌توان به شناسایی، سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات مناسب و مفید، دست یافت.[۳]
«سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران» مؤسسه‌ای آموزشی، پژوهشی، علمی و خدماتی است كه اساسنامهٔ آن به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است و ریاست عالیهٔ آن با رئیس جمهوری است. كتابخانه ملی مؤسسه ای است دولتی و بودجه آن در بودجه كل كشور و در ردیف مستقل ذیل ردیف ریاست جمهوری منظور می‌گردد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
تاریخ معاصر ایران، با دو رویداد تاریخی یعنی چاپ اولین کتاب فارسی در ایران و تاسیس مدرسهٔ دارالفنون و کتابخانهٔ آن پیوند دارد. سابقهٔ تشکیل مجموعهٔ کتابخانهٔ ملی ایران به سال ۱۲۸۰ ق. و تاسیس کتابخانهٔ دارالفنون برمی‌گردد. پس از این تاریخ ، کتابخانهٔ ملی ایران با تحولات تاریخی بسیاری همراه بود. شكل‌‌گیری رسمی كتابخانه ملی به سال ۱۳۱۶ و ساخت و افتتاح ساختمان آن در دورهٔ ریاست مهدی بیانی بازمی‌گردد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه در سال ۱۳۵۸، «مركز خدمات كتابداری» و در سال ۱۳۷۸ «سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی» در كتابخانهٔ ملی ادغام شدند و سرانجام در سال ۱۳۸۱ با تصویب شورای عالی اداری، كتابخانهٔ ملی و سازمان اسناد ملی با هم ادغام شدند و سازمان فعلی شكل گرفت. اكنون این سازمان در دو ساختمان مستقل «كتابخانهٔ ملی ایران» و «گنجینهٔ اسناد ملی ایران» فعالیت دارد.خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
هویت حقوقی و ساختاری
قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در جلسهٔ هفدهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹ مجلس شورای ملی، قانون تاسیس «سازمان اسناد ملی ایران» به تصویب رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ شد. طبق این قانون، اهداف این سازمان که وابسته به سازمان امور اداری و استخدامی کشور می‌باشد، به شرح زیر است:
- جمع‌آوری و حفظ اسناد ملی ایران در سازمانی واحد
- فراهم‌آوری شرایط مناسب برای دسترسی عموم به این اسناد
- صرفه‌جویی در هزینه‌های اداری و استخدامی از طریق تمرکز پرونده‌های راکد وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و امحاء اوراق زائد
اسناد مذکور در این قانون، شامل کلیهٔ اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، کلیشه‌ها، نمودارها، فیلم‌ها، میکروفیلم‌ها، نوارهای ضبط صوت و ... است که در دستگاه دولت تهیه شده و یا به آن رسیده است. اسناد مورد نظر باید از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی، به تشخیص سازمان اسناد ارزش نگه‌داری دائمی داشته باشند. سازمان اسناد دارای یک رئیس و یک شورا و تشکیلات لازم است.
قانون اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در سال ۱۳۸۱ شمسی قانون فعلی اساسنامهٔ کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران به تصویب رسید و با ادغام «سازمان اسناد ملی ایران» در آن، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز اطلاع‌رسانی کشور، خدمت‌رسانی را آغاز کرد. ارکان کتابخانهٔ ملی عبارتند از هیأت امناء و ریاست کتابخانهٔ ملی. اهداف کتابخانهٔ ملی در قانون اساسنامهٔ این سازمان به شرح زیر است:
- گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات مربوط به آثار مکتوب(چاپی و خطی) و غیرمکتوب شامل:آثار موجود در ایران و یا متعلق به ایرانیان خارج از کشور، آثار در زمینهٔ ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی خصوصا انقلاب اسلامی، آثار معتبر علمی، فرهنگی و فنی از کشورهای دیگر
- پژوهش و برنامه‌ریزی علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی و شرکت در تحقیقات در همهٔ زمینه‌ها
- اتخاذ تدابیر و اخذ تصمیمات لازم برای صحت، سهولت و سرعت امر تحقیق و مطالعه در همهٔ زمینه‌ها
- انجام مشاوره، نظارت، هدایت و ارائهٔ خدمات فنی و برنامه‌ریزی و سازماندهی کتابخانه‌های کشور
- ارائهٔ روش‌های مطلوب به منظور هماهنگی خدمات و فعالیت‌های کتابخانه‌های عمومی و تخصصی جهت تسهیل مبادلهٔ اطلاعات
ساختار و تشکیلات
ریاست سازمان اسناد ملی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
رئیس مرکز اسناد، از بین مستخدمین عالی‌رتبهٔ دولت انتخاب می‌شود و باید دارای تحصیلات عالی، سابقهٔ تحقیق، تخصص در امور اداری و تشخیص بایگانی اسناد باشد. رئیس سازمان به پیشنهاد دبیر کل سازمان امور اداری و استخدامی کشور و با رای هیئت وزیران انتخاب می‌شود و مسئول اجرای مصوبات شورای سازمان و ادارهٔ امور سازمان است. رئیس شورا به عنوان دبیر شورا در جلسات شرکت می‌کند ولی حق رای نخواهد داشت.
شورای سازمان اسناد ملی ایرانخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
شورای سازمان مرکب از اشخاص زیر است:
- وزیر امور خارجه
- وزیر فرهنگ و آموزش عالی
- دادستان کل کشور
- دبیر کل سازمان امور اداری و استخدامی کشور
- دادستان دیوان محاسبات
- دو نفر از اشخاص متبحر در فرهنگ و تاریخ ایران که به پیشنهاد وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تصویب هیئت وزیران به مدت سه سال انتخاب می‌شوند.
وظایف شورا به شرح زیر است:
- تشخیص اوراق زائد قابل امحاء و تصویب فهرست مشروح آنها
- تصویب آیین‌نامه‌های مربوط به نحوهٔ بررسی و نقل و انتقال پرونده‌های راکد و اسناد ملی
- تصویب آیین‌نامه‌های مربوط به تنظیم، نگه‌داری و قرار‌دادن اسناد ملی در دسترس عامه و نیز مقررات مربوط به اسناد محرمانه
- تصویب مقررات لازم‌الاجرا در مورد تنظیم و ضبط و نگه‌داری اسناد در وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی
- تدوین تعرفه‌های مربوط به تهیهٔ میکروفیلم و فتوکپی و رونوشت از اسناد و خدمات مشابه مرکز
مواد دیگر قانون تاسیس مرکز اسناد، مربوط به مقرراتی است که وظایف نهادهای وابسته به دولت را در خصوص تنظیم و نگه‌داری و تسلیم اسناد مختلف به مرکز اسناد مشخص می‌کند. لازم به ذکر است که وزارت دفاع، از شمول مقررات این قانون مستثنی است و فعالیت‌های مربوط به اسناد این نهاد، بر عهدهٔ هیأت صلاحیت‌داری است که به این منظور تشکیل می‌شود و مرکز اسناد از فعالیت‌های این هیأت مطلع خواهد شد.
هیأت امناء کتابخانهٔ ملیخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
این هیأت مرکب از افراد زیر است:
- ریاست جمهوری اسلامی ایران(ریاست عالیهٔ کتابخانهٔ ملی و رئیس هیأت امناء)
- وزیر فرهنگ و آموزش عالی
- وزیر آموزش و پرورش
- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
- رئیس کتابخانهٔ ملی(دبیر هیأت امناء)
- دو نفر از صاحب‌نظران در امر کتاب و کتابداری، یک نفر به پیشنهاد وزیر فرهنگ و یک نفر به پیشنهاد وزیر ارشاد و تایید رئیس هیأت امناء.
وظایف هیأت امناء به شرح زیر است:
- تصویب سازمان و تشکیلات اداری کتابخانهٔ ملی
- تهیه و تصویب آیین‌های مالی، اداری، استخدامی و تشکیلاتی کتابخانه به پیشنهاد رئیس کتابخانهٔ ملی
- تایید بودجه و پیشنهاد آن به مراجع ذی‌ربط
- تصویب چگونگی جلب هدایا و کمک‌های اشخاص حقیقی و حقوقی
- تصویب شرکت نمایندگان کتابخانه در جلسات، کنگره‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی و ...
- استماع گزارش‌های فعالیت‌های سالانهٔ رئیس کتابخانهٔ ملی و اتخاذ تصمیمات و تعیین خط مشی
- تصویب آیین‌نامه‌های داخلی
- پیشنهاد هرگونه تغییر یا اصلاح مواد اساسنامه
- ارائهٔ طرح‌ها جهت بسیج امکانات برای تهیهٔ آمار، حفاظت کتب و اسناد و مدارک همهٔ کتابخانه‌های کشور
- برنامه‌ریزی جهت دریافت دو نسخه از کلیهٔ آثار مکتوب و غیرمکتوب مورد نیاز کتابخانه
- اتخاذ تدابیر لازم جهت تامین کسری موجودی کتابخانه توسط کلیهٔ کتابخانه‌های دولتی و غیردولتی کشور
- تصویب نصب و عزل رئیس کتابخانه
ریاست کتابخانهٔ ملیخطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
رئیس کتابخانهٔ ملی به پیشنهاد رئیس هیأت امناء(رئیس جمهور) و تایید هیأت امناء برای مدت چهار سال منصوب می‌شود و انتخاب مجدد وی بلامانع است. وظایف رئیس کتابخانه به شرح زیر است:
- ادارهٔ امور کتابخانه با توجه به مصوبات هیأت امناء و مراقبت بر حسن اجرای اساسنامه
- پیشنهاد آیین‌نامه‌های مالی و معاملاتی و اداری و استخدامی و تشکیلاتی کتابخانه به هیأت امناء
- ارائهٔ گزارش فعالیت‌های سالانه، گزارش میزان پیشرفت کار، آیین‌نامه‌های داخلی و پیشنهاد بودجهٔ سالانه به هیأت امناء
- دعوت اعضای هیأت امناء برای شرکت در جلسات و پیشنهاد تشکیل جلسات فوق‌العاده
- نمایندگی کتابخانهٔ ملی در کلیهٔ مراجع اداری و قضایی و امضای کلیهٔ قرارداد‌ها و اسناد مالی و افتتاح حساب در بانک‌ها و ...
- نصب و عزل کلیهٔ کارکنان و انجام سایر وظایف محوله از سوی هیأت امناء
در تصویر مقابل، ساختار سازمانی فعلی سازمان را ملاحظه می‌کنید:
ریاست فعلیخطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
در سال ۱۳۹۶، با حکم ریاست جمهوری، خانم دکتر اشرف بروجردی به ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منصوب شد. دکتر بروجردی دارای مدرک دکترای فقه سیاسی از دانشگاه بیروت است و در مقاطع قبل از آن، در رشته‌های الهیات و روانشناسی فارغ‌التحصیل شده‌است. ایشان قبل از ریاست سازمان، سوابق شغلی و اجرایی متعددی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، وزارت ورزش و جوانان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، وزارت کشور، وزارت علوم و دیگر نهادهای اجرایی داشته‌است. از آثار دکتر بروجردی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گونه‌شناسی آزار کودکان در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۰.
- رفتارشناسی ابراهیم (ع) در نصوص یهودی، مسیحی و اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳.
- جهاد و ترور در اسلام (دیدگاه‌های علمای شیعه و اهل سنت)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۵.
تاریخچه
تاریخچهٔ آرشیو در ایران
دوران باستان تا صفویه
رسم نگه‌داری از اسناد و مدارک دولتی در ایران به دوران هخامنشی بازمی‌گردد. هستهٔ مرکزی تشکیلات اداری در حکومت هخامنشی را «بایگانی سلطنتی» تشکیل می‌داد. رئیس بایگانی، در ارتباط مستقیم با شخص پادشاه بود و مسئول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی بود. سازمان‌های آرشیوی سلطنتی ایران در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهای محل زندگی شاهان ایران، وجود داشته است. ایرانیان در میانهٔ قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند چرم یا پاپیروس استفاده می‌کردند، اما به سبب آسیب‌پذیری این مواد، اسناد و مدارک دورهٔ هخامنشی دوام زیادی نیاوردند و اسناد باقی‌مانده از این دوره بسیار اندک‌اند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
پس از تسلط یونانیان بر ایران، آرشیو سلطنتی ایران در یک آتش‌سوزی از بین رفت ولی اسکندر بی‌درنگ دستور داد با استفاده از رونوشت اسناد که در اختیار فرماندهان نظامی بود، اسناد از بین رفته را بازنویسی کنند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دورهٔ صفویه تا اواسط قاجار
شیوهٔ ایرانیان باستان در نگه‌داری اسناد دیوانی بعدها گسترش یافت و معمول دیگر حکومت‌ها شد. در دورهٔ صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفتر مخصوصی ثبت می‌شد. محل نگه‌داری این دفترها که دفترخانهٔ دیوان نام داشت، ظاهراً عمارت چهل‌ستون بوده‌است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در دورهٔ قاجار از زمان فتحعلی‌شاه، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان مادر در دربار نگه‌داری می‌شد و آرشیو جزء ادارهٔ بیوتات به شمار می‌رفت. از زمان ناصر‌الدین‌شاه علاوه بر بخش نگه‌داری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه در دستگاه «میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک» گردآوری می‌شد اما روش صحیحی برای نگه‌داری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت. سرانجام در سال ۱۲۷۸ شمسی، وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
بعد از انقلاب مشروطه
طی سال‌های ۱۲۸۹ تا ۱۳۰۹ شمسی، اقداماتی برای به کار بردن روش‌های نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارب هیأت‌های فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت. بالاخره در اردیبهشت‌ماه ۱۳۰۹، مرکز حفظ اسناد دولتی تشکیل شد و در جلسهٔ هیأت وزیران به تصویب رسید. به این ترتیب تا سال ۱۳۴۵ که لایحهٔ تاسیس سازمان اسناد ملی ایران به هیأت دولت ارائه شد، هر چند وقت یک‌بار، لوایحی در این باره بررسی می‌شد. لایحهٔ مزبور در ۲۳ آبان ۱۳۴۵ طرح شد و پس از طی مراحل مختلف رد و قبول، سرانجام در اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹ مجلس شورای ملی قانون تاسیس سازمان اسناد ملی ایران را مصوب کرد. بدین‌سان مقدمات تشکیل آرشیو ملی ایران به عنوان پاسدار هویت تاریخی و فرهنگ کشور به وجود آمد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی ایران
اولین کتابخانهٔ ملی به همت انجمن معارف
در زمان ناصر‌الدین‌شاه قاجار و مخصوصا صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر توجه خاصی به معارف در ایران می‌شد. لذا در ۱۲۶۸ ق. (۱۲۳۰ شمسی)، مدرسهٔ دارالفنون در تهران تاسیس شد و ۱۲ سال بعد (۱۲۸۰ ق./ ۱۲۴۳ ش.)، کتابخانهٔ کوچکی در آن مدرسه تاسیس شد. در عهد مظفرالدین‌شاه آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد و نخستین مدارس به سبک جدید از جمله «مدرسهٔ رشدیه» و نیز «انجمن معارف» در ۱۳۱۵ ق./ ۱۲۷۶ ش. تاسیس شد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
اعضای انجمن معارف در زمان صدارت امین‌السلطان پس از تدوین نظامنامهٔ داخلی در ۱۷ فصل برای انجمن، به تاسیس کتابخانهٔ ملی مبادرت نمودند. این انجمن عمارتی را در اول خیابان علاءالدوله تهیه می‌کنند و در ۱۷ جمادی‌الآخر ۱۳۱۶ ق./ ۱۲۷۷ ش. کتابخانهٔ ملی افتتاح شد و ریاست کتابخانه به «میرزا اسمعیل‌خان آجودانباشی» از اعضای انجمن معارف سپرده شد؛ اما اختلافات داخلی بین اعضای انجمن باعث شد حیات این کتابخانه در ۱۲۷۷ شمسی به پایان برسد. لازم به ذکر است که واژهٔ «ملی» در نام این نهاد، در ابتدا به هیچ وجه به معنای «ملی‌گرایانه» و «ملیتی» نبوده، بلکه بیانگر عدم‌وابستگی به دولت بود و قرار بود که این کتابخانه، نهادی غیرانتفاعی و مردمی باشد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
تلاش‌های نصرالله تقوی و بزرگان دیگر
پنج سال بعد در سال ۱۲۸۲ شمسی، برای بار دوم حاج سید نصرالله تقوی به اتفاق میرزا محمدعلی‌خان نصره‌السلطان و ملک‌المتکلمین، اقدام به تاسیس کتابخانهٔ ملی نمودند. آنها عمارتی فوقانی را در خیابان ناصری(شمس‌العماره) تهران، اول کوچهٔ ارامنه جنب سقاخانه اجاره می‌کنند، عده‌ای از بزرگان، کتاب‌هایی به این کتابخانه اهدا می‌کنند و قسمتی از کتاب‌های کتابخانهٔ دارالفنون نیز به آنجا منتقل می‌شود. نصرالله تقوی به ریاست کتابخانه انتخاب می‌شود. نظام‌نامه‌ای هم برای کتابخانه تدوین می‌شود و در ۱۲۸۴ شمسی، رسماً کتابخانه افتتاح می‌شود. در ادامه، سوء ظن دولت به فعالیت روشنفکران باعث تعطیلی این کتابخانه می‌شود و بنابراین، تقوی از دولت درخواست می‌کند مکانی برای کتابخانه اختصاص دهد. وزارت معارف مقدمات ساخت بنای کتابخانه را فراهم می‌کند ولی ساخت بنا به دلایلی ناتمام می‌ماند. پس از بمباران مجلس، کتابخانهٔ ملی از ترس غارت تعطیل شد و با وجود تلاش موسسان، دوباره دایر نشد. مجموعه منابع آن به ساختمان دارالفنون و سپس در دورهٔ وزارت علی‌اصغر حکمت به «کتابخانهٔ عمومی معارف» منتقل شد (۱۳۱۳ شمسی). در این کتابخانه که در سالن‌های شرقی طبقهٔ دوم ساختمان دارالفنون قرار داشت، حدود ۵۰۰۰ جلد کتاب جمع‌آوری شدهبود.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مهدی بیانی و تاسیس کتابخانهٔ ملی
اواخر سال ۱۳۱۳ شمسی، همزمان با ریاست مهدی بیانی در کتابخانهٔ عمومی معارف، کنگره و جشن هزارهٔ فردوسی در تهران برگزار شد. مستشرقین بسیاری برای این کنگره به تهران آمدند و کتاب‌هایشان را هدیه کردند. لذا پیشنهاد شد تالاری به نام فردوسی در مدرسهٔ دارالفنون نامگذاری شود و آثار اهداشده در آنجا گردآوری شود. مهدی بیانی ضمن مکاتبات بسیار برای رفع مشکل جا و فضای مناسب برای کتابخانهٔ عمومی معارف، فرصت را غنیمت دانست و تاسیس «کتابخانهٔ ملی ایران» را به علی‌اصغر حکمت پیشنهاد داد. حکمت از رضاشاه اجازه خواست که قسمتی از اراضی باغ ملی (مابین ساختمان وزارت امور خارجه و موزهٔ ایران باستان در خیابان سی تیر کنونی) برای ساختمان کتابخانهٔ ملی اختصاص یابد. بنابراین، ساختمان کتابخانهٔ ملی با طرح و نظارت مسیو آندره گدار، باستان‌شناس و معمار فرانسوی با همان نقش و اسلوب عمارت موزهٔ ایران باستان، ساخته شد. اتمام کار ساختمان تا ۱۳۱۸ به طول انجامید اما کتابخانه در سوم شهریور ۱۳۱۶ شمسی با حضور رضاشاه افتتاح شد. بدین ترتیب مجموعهٔ منابع کتابخانهٔ عمومی معارف که به ۳۰۰۰۰ نسخهٔ خطی و چاپی رسیده‌بود، به ساختمان جدید منتقل شد. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دههٔ ۳۰ تا اوایل ۵۰ شمسی
در نیمهٔ دوم دههٔ ۳۰ ساختمان دیگری در حد فاصل ساختمان قبلی و دیوار وزارت امور خارجه ساخته شد؛ اما یک دههٔ بعد مجدداً مشکل فضا پدیدار شد؛ اما چون آیین‌نامه‌های کتابخانهٔ ملی بیشتر پاسخگوی نیازهای یک کتابخانهٔ عمومی بود، بحث احداث کتابخانهٔ ملی پهلوی پیش آمد و عملاً موضوع کمبود فضای کتابخانهٔ ملی در ساختمان جنب موزه کنار گذاشته شد. کتابخانهٔ ملی ایران از سال ۱۳۴۲ به طور ناقص و نامرتب، کتاب‌شناسی ملی ایران را منتشر می‌کرد اما عقب‌بودن کتابخانهٔ ملی از اصول و ضوابط جهانی، باعث شد در سال ۱۳۵۲، از ایفلا درخواست شود ایران را در تاسیس کتابخانهٔ ملی جدید یاری دهد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
دههٔ ۵۰ شمسی تا کنون
در ۱۳۵۴، ۶۰ تن از کتابداران و معماران مشهور جهان به دعوت ناصر شریفی، رئیس وقت دانشکدهٔ کتابداری پرات، برای بررسی معماری و کتابخانه‌های ایران به کشورمان آمدند. حاصل همکاری این گروه با ۱۵ نفر از کتابداران ایرانی به مدت یک ماه، طرح ناصر شریفی بود: کتابخانه‌ای با ۳۵۰۰۰۰متر مربع زیربنا؛ این طرح به دلایلی رد شد و طرح دوم این هیأت که توسط ژان پیر کلاول، رئیس کتابخانهٔ دانشگاه لوزان، ارائه شد، در مهر ۱۳۵۵ به تصویب هیئت داوران رسید. کمیته‌ای هفت‌نفره در سال ۱۳۵۹، ساختمان دفتر فرهنگی فرح پهلوی در نیاوران را برای احداث این کتابخانه در ۹۴۰۰۰ متر مربع، مناسب دیدند. متعاقب موافقت وزیر فرهنگ و آموزش عالی در ۱۸ فروردین ۱۳۶۰، بخشی از ساختمان نیاوران به کتابخانهٔ ملی تحویل داده شد. در این دوره، پراکندگی بخش‌های مختلف کتابخانهٔ ملی موجب کندی انجام وظایف و مشکلات دیگری می‌شد. بالاخره در تاریخ ۷ مرداد ۱۳۷۴، طرحی جدید برای ساختمان کتابخانهٔ ملی پذیرفته شد. فاز اول این ساختمان جدید در ۱۱ اسفند ۱۳۸۳ بر روی تپه‌ای در منطقهٔ عباس‌آباد، کنار بزرگراه حقانی افتتاح شد. این مجموعه که گنجایش ۷ میلیون کتاب را دارد، اکنون تکمیل شده است و تمامی بخش‌های کتابخانهٔ ملی در آن جای گرفته‌اند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
چشم‌اندازی از تحولات اداری کتابخانهّ ملی
کتابخانهٔ ملی تا سال ۱۳۴۳ ش. تابع وزارت فرهنگ بود، از این سال تحت نظارت ادارهٔ کل کتابخانهها به صورت واحدی از واحدهای وزارت فرهنگ و هنر درآمد و از سال ۱۳۵۳، واحد مستقلی در وزارت فرهنگ و هنر شد. بعد از انقلاب در سال ۱۳۵۸، کتابخانهٔ پهلوی سابق در کتابخانهٔ ملی ادغام شد و کتابخانهٔ ملی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی سابق ملحق شد. در سال ۱۳۶۲ مرکز خدمات کتابداری در کتابخانهٔ ملی ادغام شد. در سال ۱۳۶۹، دکتر حسن حبیبی از طرف دولت وقت، مامور به تهیهٔ لایحه‌ای برای تمرکز اسناد کشور شد. در پی تصویب این لایحه در مجلس شورای اسلامی، کتابخانهٔ ملی ایران به عنوان یک سازمان مستقل زیر نظر ریاست جمهوری اسلامی ایران به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور پیوست و نهایتاً در سال ۱۳۸۱، با مصوبهٔ شورای عالی اداری، «سازمان اسناد ملی ایران» از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور منتزع شد و با کتابخانهٔ ملی ادغام شد و به «سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران» تغییر نام پیدا کرد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
کارکردها
فعالیت‌ها و جهت‌گیری‌ها
رویدادهای تحت پوشش
افراد برجسته‌ای که عهده‌دار بخش‌های مختلف نهاد در دوره‌های مختلف بوده‌اند و ویژگی‌های هر دوره
داستانک‌ها
ظهور و افول یک حرکت فرهنگی
برگی از خاطرات احتشام‌السلطنه[۴]
پس از اینکه تعداد مدارس[اشاره به مدارس ایجادشده به طرز جدید در دورهٔ مظفرالدین‌شاه] از پانزده گذشت، برای تاسیس «کتابخانهٔ ملی» شروع به اقدام کردم. ابتدا خانهٔ ملکی و متعلق به خود را برای انجمن معارف و کتابخانهٔ ملی تخصیص دادم و قریب ۱۰۰۰ جلد کتاب که دو ثلث آن خطی بود را به کتابخانهٔ ملی واگذار کردم و شروع به جمع‌آوری کتاب از اشخاص نمودم...
روزهای یکشنبه و چهارشنبه در محل جدیدی که برای مرکز انجمن و کتابخانهٔ ملی تخصیص یافته و تعیین شدهبود، جلسات عمومی تشکیل می‌شد و در کوچهٔ متصل به محل مزبور درشکه و اسب و قاطرسواری جمع بود. مردم به هیجان آمده و روشنایی و برق امید در دلها منعکس شدهبود...
اما بدبختانه، این اساس عالی و این موسسهٔ ملی و سالم، به واسطهٔ خارج‌کردن من از طهران، تغییر مسیر داد و به سراشیب سقوط و انهدام افتاده و بعد تماما به هم خورد و از میان رفت و حتی محل انجمن و ساختمان چاپخانه و دارالترجمه هم که شخصا از مال خود منتقل کرده و خریداری نموده بودم، به فروش رسانیدند. بدون آنکه از حراج چاپخانه و کتابخانه و حتی محل ملکی انجمن معارف اطلاع حاصل کنم...
روایت یحیی دولت‌آبادی[۵]
[اعضای انجمن] پس از آنکه می‌بینند مخالفت صریحی از طرف میرزا علی‌اصغرخان صدراعظم دیده نمی‌شود، بلکه به ظاهر اظهار مساعدت می‌کند، به خیال می‌افتند به پاره‌ای از وظایف تا آنجا که تولید بدگمانی نکند اقدام نمایند. اولاً برای انجمن نظامنامهٔ داخلی نوشته می‌شود... پس به تشکیل کتابخانهٔ ملی پرداخته، برای این کار مکان مخصوص گرفته کتابخانه را دایر و انجمن را نیز در همان مکان منعقد می‌سازند.
اعضای انجمن هر یک به قدر احساسات خود در جمع‌آوری کتاب برای کتابخانهٔ مزبور کوتاهی ننموده به زمان کم، بیش از هزار جلد کتاب در فنون مختلف جمع‌آوری گشته، ریاست کتابخانه را به محمداسعیل‌خان آجودانباشی می‌دهند...
در این ایام [شعبان ۱۳۱۶ ق.] کتابخانهٔ ملی بر هم می‌خورد، مفتاح‌الملک می‌خواهد کتاب‌ها را نیز به مدرسهٔ افتتاحیه ببرد، ولی وزیر علوم رضا نداده، آنها را به خانهٔ شخصی خود برده، توقیف می‌نماید.
«کتابخانهٔ ملتی» در فرمان همایونی
در ماه رجب ۱۳۱۶ به فرمان مظفرالدین‌شاه، ریاست انجمن معارف و مدارس ملی و کتابخانهٔ ملی به مشیرالملک، وزیر علوم واگذار شد. در این فرمان خطاب به وی آمده است:
| « | چون کار ایجاد مدارس و مکاتب ملیه و «کتابخانهٔ ملتی» به فضل خدا و حس مراقبت شما و اجزای انجمن معارف، پیشرفت کامل حاصل نموده و ...، لهذا شما را از جانب خودمان مخصوصاً ماموریت می دهیم... راپورت‌ها و عرایض و مستدعیات انجمن را که راجع به امر مدارس ملیه و کتابخانهٔ ملتی است، به اطلاع جناب مستطاب اشرف صدراعظم، بدون تاخیر به عرض برسانید.[۶] | » |
داستانک‌های عزل و نصب‌ها
داستانک‌های رسوایی‌ها
داستانک‌های توسعه شعب
داستانک‌های بحران‌های مالی
داستانک‌های انحلال و ادغام
داستانک‌های ویژگی‌های مدیران هر دوره
پانویس
- ↑ «سایت مرکز اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران».
- ↑ «کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۲۱، ۸۲و۸۳.
- ↑ مهراد. «کتابخانهٔ ملی ایران: وظایف و هدفها». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش. ۵، ۴۹تا۶۲.
- ↑ احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ۳۱۴تا۳۴۷.
- ↑ دولت‌آبادی، حیات یحیی، ۱: ۲۲۰تا۲۴۰.
- ↑ احتشام‌السلطنه، خاطرات احتشام‌السلطنه، ۲۸۵.
منابع
- صمیعی، میترا. «کتابخانه ملی ایران از آغاز تا امروز». کتاب ماه کلیات، ش. ۱۳۳ (دی ۱۳۸۷).
- «کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران». تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ش. ۲۱ (تابستان ۱۳۷۵).
- مهراد، جعفر. «کتابخانهٔ ملی ایران: وظایف و هدفها». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش. ۵ (پاییز ۱۳۶۵).
- رحمانی، عنایت‌الله. «آشنایی با سازمان اسناد کتابخانه ملی ایران». یاد، ش. ۷۷ (پاییز ۱۳۸۴).
- نجفی، میترا. «تاریخچهٔ کتابخانهٔ ملی». گزارش، ش. ۲۲۲ (آبان ۱۳۸۹).
- احتشام‌السلطنه، میرزا محمودخان (۱۳۶۶). خاطرات احتشام‌السلطنه؛ به کوشش محمدمهدی موسوی. زوار.
- دولت‌آبادی، یحیی (۱۳۸۷). حیات یحیی. ۱. فردوس.
پیوند به بیرون
- «سایت مرکز اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران». بازبینی‌شده در ۱ آبان ۱۳۹۸.