همسایه‌ها

همسایه‌ها
همسایه‌ها
نویسنده	احمد محمود
ناشر	امیرکبیر
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۳۵۳
موضوع	رمان
سبک	واقع‌گرایانه
زبان	فارسی

رمان همسایه‌ها اثر برجستهٔ نویسندهٔ نامی خطهٔ جنوب ایران، احمد محمود یکی از پرفروش‌ترین رمان‌های فارسی است. همسایه‌ها در حالی ماندگار شد که در هر دوره‌ای، بنا به مقتضیات سیاسی و فرهنگی، لبهٔ تیز سانسور را بر خود دیده است.

* * * * *

محمود در این رمان، داستان بلوغ همه‌جانبهٔ «خالد»، جوان اهوازی، را به تصویر می‌کشد. منبع الهام نویسنده، زندگی شخصی او در فاصلهٔ نوجوانی تا ۲۳ سالگی است. خالد در زمینهٔ مبارزات مردمی در نهضت ملی‌شدن صنعت نفت می‌بالد تا مضامین سیاسی و اجتماعی دوران پیش از ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸مرداد را در بطن داستان جای‌ دهد. خالد که در طول رمان، از نوجوانی بی‌تجربه به فردی سیاسی تبدیل می‌شود، در گیرودار سیاست و زندان با مفاهیم عشق و اجتماع نیز به چالش کشیده می‌شود و به تدریج تغییر مسیر می‌دهد. چاپ رمان با نه سال تعویق در سال ۱۳۵۳توسط انتشارات امیرکبیر اتفاق می‌افتد. کتاب مورد اقبال عمومی واقع می‌گردد اما اجازهٔ نشر مجدد نمی‌یابد. در ۱۳۵۷ و پس از انقلاب اسلامی بارها مورد تجدید چاپ قرار می‌گیرد تا این که در سال ۱۳۶۰مجدداً گرفتار سانسور دولتی می‌شود، این بار به دلیل وجود صحنه‌های جنسی و مستهجن. با همهٔ این‌ها همسایه‌ها یکی از معروف‌ترین رمان‌های فارسی و از بهترین‌های محمود به شمار می‌رود.

برای آنان‌که کتاب را نخوانده‌اند

در همسایه‌ها چه می‌گذرد؟

محمود رمان را در حیاط خانه‌ای دنگال در اهوازِ ۱۳۲۸ می‌آغازد. با فریاد بلور خانم که از درد کمربند پهن چرمی شوهرش در سرمای اول صبح به خود می‌پیچد و زمین و زمان را به باد نفرین گرفته است. حیاط خانه‌ای که دورتادور اتاق دارد و هر اتاق ساکنینی. فضابندی خانه به مستأجرین آن اجازه می‌دهد تا بتوانند ریز جزییات زندگی هم‌خانه‌ای‌ها را ناظر باشند تا هیچ پنهان‌کاری‌ای از چشم‌ها دور نماند و نوجوانی تیزبین بتواند روایتگر فقر و فلاکت و همزیستی مسالمت‌آمیز و روحیه مساعدت و همدردی آدم‌های رمان باشد...

چرا باید این کتاب را خواند

محمود به خوبی توانسته در همسایه‌ها تصویری از دههٔ بیست جنوب ایران ترسیم کند و با فضای رئالیستی خود دغدغه‌های یک نسل و حوادثی را که در سال‌های منتهی به ملی شدن صنعت نفت به وقوع پیوسته است، از زبان نوجوانی جنوبی بیان کند. تجربهٔ مشترک نویسنده با قهرمان داستان از نظر حوادث سیاسی و اجتماعی و همچنین بافت فرهنگی که در آن بالیده‌اند، کمک زیادی به نزدیک شدن حوادث داستان به واقعیت‌های زندگی مردم آن دوره کرده است. زبان و لحن ساده و بی‌تکلف خالد، نمایشی محسوس و باورپذیر از باورها، آداب و رسوم، فرهنگ و عقاید مردمان عرضه میکند. خالد در این رمان همچون دیگر مردمی که از جهل و ناآگاهی به بیداری می‌رسند، یک مسیر تکاملی را طی میکند. خالد همسایه‌ها در واقع نماد ملتی است که روزگار طولانی گرفتار استعمار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانه بوده و حقوق خویش را نشناخته است، اما سرانجام به آن مرحله از شناخت می‌رسد که در راه ملی‌گرایی حقیقی خود، با جهل، فقر و ظلم مبارزه می‌کند.

برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند

داستانک‌ها

محمود داستان از داستان چاپ همسایه‌هایش می‌گوید

رمان همسایه‌ها را در اهواز نوشتم، سال ۱۳۴۲. تحریر ماقبل آخرش اردیبهشت ۱۳۴۵ تمام شده بود. زمستان ۱۳۴۵ در تهران ساکن بودم. کسی آن را چاپ نمی‌کرد. برای آن روزها رمان حجیمی بود. بخش‌هایی از آن را استنساخ کردم و شروع و پایان‌شان را درست کردم و با توضیح «بخش کوتاهی از رمان منتشرنشدهٔ همسایه‌ها» به عنوان داستان کوتاه دادم چاپ کردند در فردوسی، جنگ جنوب و پیام نوین. سال ۵۲ بازنویسی‌اش کردم. سال ۱۳۵۳ با همت دکتر ابراهیم یونسی، انتشارات امیرکبیر چاپش کرد. در همان چاپ اول پس از پخش توقیف شد. باید از مرحوم علی اصغر سروش مترجم یاد کنم که برای کسب اجازه چاپ اول از ممیزی فرهنگ و هنر زحمت کشید. بعد از چاپ اول و چاپ‌های دیگر در فاصلهٔ ۵۷ تا ۶۰ هم شانزده هفده سالی تا حالا استراحت کرده است.

خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند

«خالد»، راوی نوجوان داستان در کنار پدر و مادری ساده و متدین و یک خواهر کوچک‌تر و آرام با چشمانی تیزبین ناظر همهٔ وقایع این خانه و این شهر پرآشوب است. بلورخانم با نشان دادن جای ضربات کمربند امان آقا روی بدنش، اولین خیز بلوغِ خالد را در وادی غرایز طبیعی برمی‌انگیزاند و خوانندهٔ همسایه‌ها را با او همراه می‌کند تا شاهد نمو اجتماعی و سیاسی خالد در بستری تاریخ باشد. بوی تریاک «خواج توفیق»، رفت و بازگشت هر روزهٔ الاغ‌های «رحیم خرکچی» از طویلهٔ خانهٔ دنگال تا کوره‌پزخانه، نماز خواندن‌های مرتب «عمو بندر»، جدل‌های «محمد مکانیک» با همسایه‌ها و تمسخر عقاید دینی و خرافی‌شان، همه در میان فریادهای بلورخانم از مکررات این حیاط است که از همان سطور آغازین، خواننده را درگیر همسایه‌ها می‌کند.شیطنت کودکانه و کشیده شدن پای خالد به کلانتری نقطه عطف رشد سیاسی او می‌شود. خالد به جرم گناه نکرده به زندان می‌فتد تا با «شفق» و شعار «صنعت نفت باید ملی شود» آشنا شود. بعد از آزادی از زندان به همکاری با شفق و گروهش و پخش اعلامیه‌ رو می‌آورد و به این ترتیب با واژه‌های جدید مانند «استعمارگر خونخوار» و با مبارزات سیاسی آشنا می‌شود. تا این که به زندان می‌افتد و شکنجه و حبس انفرادی و زندگی در کنار مجرمین باسابقه را تجربه می‌کند. خالد پس از آزادی مستقیما به سربازی فرا خوانده می‌شود و همسایه‌ها وسوسه‌ای می‌شود که با پایان ناتمامش، در را نه فقط برای خواننده، که برای نویسنده هم باز می‌گذارد تا داستان سفر شخصیت خود را از آغاز تا انتها، برای خوانندگانش روایت کند.

سبک کتاب

همسایه‌ها را رمانی واقع‌گرایانه اجتماعی معرفی می‌کنند که در آن نویسنده با اعتدال و بی‌جانبداری از رنج طبقات فرودست اجتماع و محرومیت‌های مردم خطهٔ زرخیز جنوب و از گرایش‌های سیاسی‌شان می‌گوید. محمود در این رمان با استفاده از تکنیک‌های توهم زمانی، مونتاژ، نقل حادثه در لحظه مشخصات کلاسیک ريالیسم را پشت سر گذاشته است. رمانی که از منظرهای متعدد قابل بررسی است.
عبدالعلی دستغیب می‌گوید رمان همسایه‌ها قابل مقایسه با رمان مدرن از قسم آثار بکت و ویرجینیا ولف نیست. رمانی است با زبانی تازه که جهات واقعیت را بسط می‌دهد نه جهات زندگانی اضطراب‌آمیز و آيینی فردی که شاخصهٔ آثار رمان‌های مدرن است. کارها و گفتار خالد کانون رمان است اما این کانونی بسته و محدود نیست و رو به سوی جهان گستردهٔ جامعه دارد و دوره‌ای از زندگی سیاسی و اجتماعی ایران را در دههٔ ۱۳۳۰ نشان می‌دهد. نکتهٔ مهم این‌جاست که درون تک‌گویی‌های خالد، گفت‌وگوی دیگران را نیز می‌شنویم.
هوشنگ گلشیری معتقد است همسایه‌ها، داستان یک شهر و زمین سوخته سه رمان پیوسته‌اند؛ از نظر یکی بودن نظرگاه و تکنیک نقل، همگونی رفتار نویسنده با تیپ‌های ساده و تیپ‌های تاریخی سیاسی هر سه رمان و گاه تکرار برخی آدم‌ها. اما ساخت هر رمان متفاوت است و ناقل در طی سه رمان متحول می‌شود.