شوهرِ آهوخانم
| شوهر آهو خانم | |
|---|---|
 جلد کتاب شوهر آهو خانم | |
| نویسنده | علی محمد افغانی |
| ناشر | نگاه |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | چاپ اول ۱۳۴۰ |
| تعداد صفحات | ۸۰۰ صفحه |
| سبک | داستان اجتماعی |
| زبان | فارسی |
شوهر آهو خانم، از نظر بسیاری از منتقدان و نویسندگان، مهمترین رمان اجتماعی دهه چهل شمسی ایران محسوب می‌شود. این رمان، برای نخستین بار در تاریخ داستان نویسی ایران، شخصیت‌های کاملاً واقعی را در بستر اجتماعی توصیف می‌کند.
شوهر آهو خانم نوشته علی محمد افغانی، برجسته‌ترین رمان دهه چهل شمسی است. بسیاری از منتقدان در آن زمان آن را ستوندند و انجمن کتاب ایران آن را به عنوان داستان برگزیده سال 1340 معرفی کرد. شخصیت اصلی این رمان، آهو خانم است. زنی زحمتکش و صبور، که به نوعی نمونه زن ایرانی است. هرچند آهو خانم در صحنه‌هایی از رمان وجود ندارد اما همواره شخصیت او بر روی صحنه‌های مختلف رمان تأثیر می‌گذارد. این رمان با توصیف دقیق و ناتورالیستی آهو خانم و رخداد‌هایِ حواشی آن، به نوعی شخصیت‌ها را همان طور که هستند بازنمایی می‌کند، شخصیت‌ها نه کاملاً پاک و سفید هستند و نه منفی و سیاه بلکه خاکستری‌اند، هم خوب‌اند و هم بد. این نخستین بار در تاریخ داستان نویسی ایران است که شخصیت‌ها به صورت کامل رئالیستی بیان می‌شوند. این دیدگاه رئالیستی همراه با توصیفات دقیق اجتماعی و سیاسی نیز همراه می‌شود. به همین خاطر، رمان از لحاظ سبک ادبی نیز رئالیسم اجتماعی است. در واقع یکی از برجسته ترین نمونه های این سبک نیز قلمداد می‌شود.
برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند
یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب
شوهر آهو خانم، رد پای صداهای خاموش را پیگیری می‌کند. صداهای سرکوب شده و زجر کشیده‌ای که از اعماق تاریخ بر می‌آیند: صدای زنان. مجله کاوه می‌نویسد: آیا تاکنون کسی وجود داشته است تا این وحشیگری آشکار و ماجرای کین توزانه‌ای را که بر سر زن ایرانی می‌گذرد بنویسد و در جایی ثبت کند؟
در معرفی خلاصهٔ کتاب
این رمان داستان زندگی سید میران سرابی رئیس صنف نانوایان را پیگیری می‌کند. او با آهو خانم آشنا می‌شود و با او ازدواج می‌کند اما سپس در پی هوس بازی‌های خود، دلباخته هما می‌شود. سید میران هما را نیز عقد می‌کند. بعد از آن رفتارش با آهو خانم سرد و کینه توزانه می‌شود. بعد از مدتی سید میران هم از لحاظ اقتصادی و هم اخلاقی دچارش مشکل می‌شود. در انتها شکست خورده و میخواهد با هما به سفری دور برود که آهو خانم مداخله می‌کند و سید میران را به خانه و خانواده باز می‌گرداند.
گزارشی از شخصیت حاضر در کتاب
رمان دارای سه شخصیت اصلی است: سید میران سرابی، آهو خانم و هما. اما تعداد زیادی از شخصیت‌های فرعی نیز در داستان حضور دارند. از جمله همسایگان و دوستان این آدم‌ها. سید میران سرابی، مردی خرده بورژوا است که با بدرفتاری با پایین دستان و چاپلوسی قدرتمندان به ثروت می‌رسد اما در ادامه با ظهور سرمایه داری، و هوس بازی‌های خودش به فقر و فلاکت می‌افتد. او مردی است که هوس‌هایش به زندگی‌اش جهت می‌دهد. اما در این میان، هیچگاه تبدیل به آدم راضی و موفق نیز نمی‌شود. آهو خانم، نمونه‌ای کامل از زن ایرانی است. زنی مهربان و در عین حال صبور. در طول رمان، بلاهای مختلفی بر سرش می‌آید اما او همواره با صبر آنها را تحمل می‌کند. در عین حال، او برای زندگی و خانواده نیز می‌جنگد و تسلیم نمی‌شود. در زمانه‌ای که مدرنیته، با تمام قدرت چنگ در هویت زنان می‌اندازد با درایت می‌ایستد و با آن می‌جنگد. هما، زنی افسونگر و هوس باز است، با اینکه او میران سرابی را فریفته خویش می‌کند و از او استفاده می‌کند اما نویسنده شخصیت او را فقط با زشتی و افسونگری توصیف نمی‌کند بلکه هما را زنی می‌داند که خود نیز بازیچه مدرنیته و اسباب آن شده است. این تفاوتی است که رمان شوهر آهو خانم را از بقیه رمان‌های مشابه این سبک متمایز می‌کند، شخصیت‌های افغانی، دارای گوشت و پوست هستند. آنان زنده هستند و واقعی.
دلیل شهرت
دلیل شهرت نیز این رمان نیز از همین ویژگی‌های آن بر می‌آید. توصیف واقعی و دقیق اعمال شخصیت‌ها. به دور از داوری اخلاقی‌های آن و در عین حال توجه به مسائل اجتماعی و زمانه خویش. میرعابدینی در کتاب صد سال داستان نویسی ایران می‌نویسد:« اگر بوف کور هدایت، موقعیت روحی روشنفکران عصر رضا شاه را تصویر می‌کند و چشم‌هایش علوی به مبارزان این سال‌ها می‌پردازد، شوهر آهو خانم افغانی از طریق تجسم زندگی خانوادگی، پرده از این دوران تاریخی بر می‌گیرد. این سه رمان، البته با ارزش‌هایی متفاوت، وجوه گوناگون سال‌های 1300تا 1320 را تصویر می‌کنند.( میر عابدینی، حسن. 1397. صد سال داستان نویسی ایران- جلد اول و دوم- نشر چشمه، تهران . صفحه 398)
تقدیم‌شده به
علی محمد افغانی این کتاب را نیز به یک زن تقدیم می‌کند: هدیه از آب گذشته‌ای تقدیم به مادرم به خاطر دردها داغ‌ها، مصیبت‌ها و بالاخره هجران‌هایش.
چرا باید این کتاب را خواند
علی محمد افغانی با تلفیق گونه نوشتاری ناتورالیستی و رئالیستی نوعی زبان روایی خاص خویش را ابداع می‌کند که بر نویسندگان دوره‌های بعد نیز تأثیر می‌گذارد. شوهر آهو خانم، در عین حال، رمانی است که به کالبدشکافی شخصیت زن ایرانی و جامعه نیز می‌پردازد. در واقع رمان شوهر آهو خانم از چند لحاظ قابل تأمل است: سبک زبان عامیانه و مخصوص شخصیت‌ها، توجه به جزئیات، ابداع نوعی فرم روایی مخصوص و بالاخره بازنمایی زن و جامعه ایران.
برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند
داستانک
زن بودن، صدای گمشده در میان سمفونی جامعه بود. سمفونی آمیخته با صدای بوق ماشین ها و شهر. آهو خانم چشمانش را بست. نمی‌دانست بخندد یا بگرید. در صدای شوهرش اگر نه هنوز محبت بلکه انس دیرین موج میزد. به این اندیشید که فردا دوباره شمعدانی ها گل می‌دهند.
جلسات نقد و بررسی
جلسات و نقد‌های بسیاری درباره این رمان برگزار شده است. از جمله جلسه نقدی که در 20 تیر ماه 1391 در فرهنگسرای ارسباران تشکیل شد که حسین پاینده و حسن میرعابدینی به نقد و بررسی این کتاب نشستند.
خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب
داستان در سال 1313 در کرمانشاه اتفاق می‌افتد. سید میران سرابی رئیس صنف نانوایان است، مردی میانسال و چاپلوس حکومت. در ادامه میران سرابی با آهو خانم آشنا می‌شود. زن مطلقه‌ای با چهار فرزند. میران سرابی دل به آهو خانم می‌بندد و با او ازدواج می‌کند. بخش مهمی از کتاب به زندگی آهوخانم و گذشته او می‌پردازد و در عین حال به زندگی مشترک میران سرابی با آهو خانم. اما در فصل سوم کتاب، هما، زنی زیبا و در عین حال بلهوس وارد داستان می‌شود. میران سرابی در ادامه با هما آشنا می‌شود و اسیر افسون زنانه او می‌شود. حال سید میران به درجه خوبی از لحاظ مالی رسیده است، هما را نیز به عقد خود در می‌آورد. بخش بزرگی از کتاب به نزاع درون خانه میان هما و آهو خانم و میران سرابی می‌پردازد. سید میران در این بین، اسیر شهوت خودش شده است و با آهو خانم بد رفتاری می‌کند، او را کتک می‌زند و ناسزا میگوید. هما زنی است که دل به ظاهرات مدرن بسته است و بدین سان میران سرابی نیز سعی در تغییر قیافه سنتی و کاسبکارانه خودش می‌کند. در ادامه، هما روز به روز به هوس های خود بیشتر دل می‌بندد و در این میان میران سرابی را نیز همراه خود به پایین می‌کشد. در این حین، ثروت میران سرابی نیز کم و کمتر می‌شود . فقر باعث می‌شود که رابطه هما و میران سرابی بدتر شود، پس میران سرابی آهو خانم را از خانه می‌راند. آهو خانم نیز به ده می‌رود. در این حین، میران سرابی و هما تصمیم می‌گیرند که به سفری طولانی بروند اما آهو خانم که از این ماجرا خبردار می‌شود خود را به گاراژ می‌رساند و میران سرابی را به خانه خود باز می‌گرداند. هما نیز به با راننده‌اش شهر را ترک می‌کند و آهو خانم سعی می‌کند تا زندگی در هم شکسته‌اش را سامان بخشد.
داستان انتشار کتاب
رمان شوهر آهو خانم نخستین بار در مهرماه سال 1340 با سرمایه خود مؤلف انتشار یافت. در واقع علی محمد افغانی این کتاب را در سال‌های زندانش( 1333تا 1338) نوشته است.
سبک کتاب
جمال میر صادقی درباره این کتاب می‌نویسد: رمان شوهر آهو خانم در قالب تعریف‌های رمان های فرنگی نمی‌گنجد. این رمان از نظر شکل و محتوا و شخصیت‌پردازی هم ویژگی های رمان های‌فرنگی را دارد و هم خصوصیات قصه‌های بلند فارسی؛ به عبارت روشن‌تر از نظر شخصیت‌سازی و شکل و قالب شوهر آهو خانم یادآور رمان‌های قرن نوزدهم فرانسه است، و از این نظر شخصیت‌ها کلی بافند، و هرکدام به زبان عالمانه، فضل‌فروشی و گنده گویی می‌کنند و هویت فردی آنها از میان مکالمه‌هایشان بازنموده نمی‌شود، تا حدودی به قصه‌های بلند ایرانی شباهت پیدا می‌کند، نکته دیگر اینکه رمان محتوایی کاملاً ایرانی دارد، که بازگوکننده خصوصیت روحی و معنوی و قومی ایران است. از این نظر شوهر آهو خانم، با آنکه در گونه‌های ادبی رئالیستی می‌گنجد اما رئالیسم علی محمد افغانی همانطور که اشاره شد دارای نوعی زمینه ایرانی نیز هست. این نوع رئالیسم همراه با توصیفات دقیق و روانشناسانه شخصیت نیز همراه است چنانچه حسین پاینده در جلسه نقد و بررسی این کتاب اشاره می‌کند: رمان از این حیث، بررسی روانکاوانه‌‌ای از تناقضهای سید میران و تناقضهای زندگی ماست و سعی در پاسخ دادن به سوالاتی مانند این دارد که انسان‌ها چرا در جایی می‌شکنند که فکر می‌کنیم مانند فولاد هستند. شخصیت سید میران و تناقض‌هایش خیلی خوب در «شوهر آهو خانم» کاویده شده است. سید میران تناقض‌هایی دارد که خودش هم از آنها سر در نمی‌آورد. بدین خاطر با آنکه رمان، دارای راوی دانای کل است اما در فصل‌هایی تمرکز خود را هرکدام از شخصیت‌ها می‌گذارد و به خوبی درونیات آنها را توصیف می‌کند. این چنین شخصیت‌ها هرکدام به نوعی هستی خود را می‌یابند و زنده می‌شوند. اگرچه تضاد میان شخصیت‌ها حاکم است اما این تضاد به دلیل نوع توضیفات و شخصیت‌پردازی‌های رمان، از نوع روانشناسانه است. هرکدام از شخصیت‌ها درون دنیای خود دارای منطق‌هایی هستند برای مثال در شخصیت هما، با تمام هوس‌بازی‌هایش، با نوعی شخصیت قربانی شده روبرو هستیم. درواقع هما، ذاتاً انسان بدی نیست بلکه به دلیل افتادن در دام ایدئولوژی مدرنیته، چنین شخصیتی است. رمان شوهر آهو خانم، اولین داستان علی محمد افغانی است. اگرچه این رمان را میتوان در ادامه رمان های رئالیستی اجتماعی دهه‌های بیست و سی شمسی در ایران دانست اما با این حال، افغانی در این کتاب نوعی سبک رئالیسم انتقادی را باب می‌کند که با شخصیت‌ها و روایت به شکل ناتورالیستی برخورد می‌کند و در عین حال، با اضافه کردن مسائل اجتماعی، آن را از دیگر نوشته‌های این گونه ادبی، متمایز می‌کند. خود علی محمد افغانی درباره خلق این رمان میگوید: در آن دوران کتابهاى صادق هدایت مرا جذب مىکرد. اما فقط صادق هدایت نبود، آثار چوبک و جمالزاده نیز برایم جذاب بودند و از آثار غربى هم کتب خوشههاى خشم، جادههاى تنباکو. که از مشکلات طبقاتى صحبت مىکردند، برایم جذابیت داشت. بعد که وارد دانشکده افسرى شدم در فعالیتهاى حزبى علیه شاه شرکت نموده و به دوستم حسن پیروزى که در کرمانشاه بود و بعدها به زندان افتاد نامهاى نوشتم و چون او در فعالیتهاى حزبى بود مشوق من شد و من به حزب توده گرویدم. برایم همواره این نکته مبهم بود که آیا خدمتى که یک نویسنده مىکند در حد مبارزات سیاسى هست؟ و لذا بعد از بازگشت به ایران و رفتن به زندان شوق نویسندگى در من بالا گرفت و دستنوشتههاى شوهر آهوخانم محصول همان دوره است.
اظهارنظرهای منتقدان و روشنفکران
نجف دریابندری درباره رمان شوهر آهو خانم میگوید: بی هیچ گمان، بزرگترین رمان زبان فارسی بوجود آمده و (با قید احتیاط) تواناترین داستان نویس ایرانی، درست همان لحظه‌ای که انتظارش نمی‌رفت، پا به میدان نهاده است. و نویسنده در این داستان از زندگی مردم عادی اجتماع ما تراژدی عمیقی پدید آورده و صحنه‌هایی پرداخته است که انسان را به یاد صحنه‌های آثار بالزاک و تولستوی می‌اندازد. و این نخستین بار است که یک کتاب فارسی به من جرئت چنین قیاسی را می‌دهد. حسن میرعابدینی نویسنده کتاب صدسال داستان نویسی در ایران درباره رمان شوهر آهو خانم میگوید: اگر از دور به ادبيات معاصر نگاهي بياندازيم، يك جريان ادبيات رئاليستي در آن وجود دارد كه با آثاري چون «تهران مخوف» شروع مي‌شود و شكل هنري آن را در كارهاي صادق هدايت بايد جست‌وجو كرد. ويژگي خاصي هم دارد و به دليل آميخته شدنش با جريان‌هاي سياسي، ويژگي‌هاي هنري‌اش تقويت نشده و نيمه‌رئاليستي است. دليل ديگر آن شايد اين است كه ما همه ايسم‌ها را به خوبي طي نكرده‌ايم و ملغمه‌اي از آنها را داريم. رمان «شوهر آهوخانم» هم در لبه دهه 40 و در بين رمان شبه‌رئاليستي و رئاليستي نوشته مي‌شود كه بعد از اين رمان، آثاري چون «سووشون» سيمين دانشور و «همسايه‌ها»ي احمد محمود به عرصه مي‌آيند. البته میر عابدینی اشاره‌هایی نیز به ضعف‌های رمان می‌کند اینکه: ضعف عمده رمان در ساختار و زبان است. گاه حرف‌هاي شخصيت‌ها تبديل به يك سخنراني طولاني مي‌شود. شخصيت‌ها مانند هم حرف مي‌زنند. 138 شخصيت در اين رمان هستند كه همه مثل هم حرف مي‌زنند. هما كه زني تحصيل‌نكرده است، از اساطير يونان و روم مثال مي‌آورد و خودش را با شخصيت‌هاي داستان شكسپير مقايسه مي‌كند. اما نقطه قابل تحسين اين رمان، اين است كه از طريق توصيف يك خانواده ايراني، به توصيف يك دوره اجتماعي مي‌پردازد؛ كاري كه يك رمان رئاليستي موفق بايد انجام دهد و از اين نظر اين رمان از نظر مطالعات اجتماعي قابل بررسي است. محمد علی سپانلو نیزدر نقد کتاب می‌نویسد: گرچه این رمان گهگاهی دستخوش اطناب ملال آوری است، و به خصوص گفتگو‌ها زیر تاثیر رمان نویسان قرن نوزدهم و آمیخته با اساطیر و احادیث غرب و شرق است و اغلب در حد معلومات گویندگان نیست، اما در ضن نویسنده در چند خط اصلی موفق بوده است. حسین پاینده نیز با اشاره به اینکه رمان شوهر آهو خانم با روانشناسی یونگ قابل تحلیل است، میگوید: بر اساس داستان سيدميران به يك تصوير عشق ورزيده و اگر بداند هما چگونه است، به آهو بازمي‌گردد. پاينده با اشاره به اين‌كه افغاني در اين رمان به خوبي توانسته اين تنقاض را بكاود، میگوید: اگرچه اين رمان زوايد زيادي دارد و مي‌شود متجاوز از 50 تلميح را در اين رمان يافت و شخصيت‌ها گاه تك‌بعدي هستند؛ اما سيدميران چندبعدي است؛ او آميزه‌اي از وقوف و ناآگاهي است. اما هما و آهو تك‌بعدي هستند. اين رمان بررسي روانكاوانه‌اي از تناقض‌هايي كه از زندگي ما وجود دارد، عرضه مي‌كند، توجيه اين‌كه چرا برخي مي‌شكنند؛ چه مرد و چه زن، اگرچه در ادبيات ما صداي مردانه غالب بوده است. شخصيت دچار مسائلي است كه خودش هم نمي‌داند. سيدميران دل مي‌‌بازد؛ چون فكر مي‌كند به آنيمايش دل باخته است. آنيما تصوير مرد از زن ابدي ـ ازلي است. تصويري كه هر مرد از يك زن دارد و اين‌كه اين تصوير از كجا مي‌آيد، بحث پيچيده‌اي است و مادر نقش مهمي در اين تصوير دارد و مردان به دنبال جايگزين مادرشان هستند.
نظر خود نویسنده دربارهٔ کتاب
علی محمد افغانی در گفتگویی با مجله بخارا درباره رمان شوهر آهو خانم میگوید: زندان مکانى براى تمرکز حواس نبود. در بندى که ما بودیم حدود ۱۳۰ زندانى وجود داشت و در هر اتاقى هم ۵ – ۶ زندانى، و لذا جایى براى تمرکز نبود و مدتى مىنوشتم و بعد باید کمى کار را تعطیل مىکردم تا شاید شرایط براى نوشتن دوباره فراهم شود. خودم هم مىدانم که شوهر آهوخانم ارتباط بسیار نزدیکى با واقعیتهاى روحى، روانى و تضادهاى جامعه دارد و بیانگر انقلابى است که در یک خانواده کوچک به وجود آمده و من آن را حس کرده بودم و شناختم، به همین دلیل کتاب مطرحى است، طورى که در آثار نویسندگان خارجى هم شما چنین چیزى نمىبینید.
تأثیرپذیرفته از
در این رمان، تاثیرات زیادی از نویسندگان ایرانی و خارجی دیده می‌شود، از جمله آثار صادق هدایت و جمالزاده و در میان نویسندگان خارجی تاثیرات جان اشتاین بک دیده می‌شود.
تأثیرگذاشته بر
رمان شوهر آهو خانم بر نسل‌های بعد خود تأثیرات زیادی گذاشت. از جمله رمان سووشون از سیمین دانشور و همسایه‌ها نوشته احمد محمود.
گزارشی از اقتباس‌های هنری انجام‌گرفته در کتاب
داوود ملاپور در سال 1347 با اقتباس از رمان شوهر آهو خانم، فیلمی با همین نام ساخت.
جمله‌های ماندگار کتاب
- افسوس، صد افسوس که شهر فریبنده دست از دامنم برنمی‌دارد؛ زیبایی و پول دوچیزند گاه همیشه انسان را خوشبخت نمی‌کنند.( ص۳۲)
- عقل و وجدان اجتماعی خود برای تکان دادن انسانی کافی هستند چه رسد به آنکه با نیروی اصلی‌تری که احساس باشد هم‌عنان شوند.( ص۳۳)
- حافظ در جام شرابش عکس رخ یار را دیده است و این مرد در وجود تو سکه‌های طلا را. شاید هم من اشتباه می‌کنم؛ بنده شناس خداست.( ص ۱۰۱)
- عشق پیری و هوس‌های کودکی با خواب صبح همان اندازه شیرین و مفرح‌اند که رویا انگیز و پرورنده خیالات خوش.( ص ۱۴۰)
- در گفتن همیشه اثری هست که در نگفتن نیست.(ص ۲۵۶)
- طبیعت انسانی در زندگی چنان است که در مقابل بزرگترین دردها، داغ‌ها و محرومیت‌ها مقاومت دارد جز در مقابل شکنجه‌های روحی دائم.( ص ۴۳۹)
- بیان یک احساس هرگز مساوی خود آن نیست.(ص ۶۰۰)
جوایز کتاب
- برنده جایزه سلطنتی در سال ۱۳۴۰
- برگزیده انجمن کتاب ایران در سال ۱۳۴۰
مشخصات کتاب‌شناختی
- نشر امیرکبیر در ۸۸۷ صفحه و با تیراژ دو هزار
- نشر نگاه در ۷۷۸ صفحه و با تیراژ پنج هزار
- نشر جاویدان در ۸۱۱ صفحه و با تیراژ سه هزار
منبع‌شناسی
کتاب‌ها
- سپانلو، محمد علی(1387).نویسندگان پیشرو ایران، تهران. نشر نگاه
- میرعابدینی، حسن(1395).صد سال داستان نویسی ایران، جلد دوم. تهران. نشر چشمه
مقالات
- اباذری، یوسف و نادر ایمین.« بازخوانی رمان شوهر آهو خانم». مجله مطالعات فرهنگی و ارتباطات. شماره 4(پاییز و زمستان1384)
- اسلامی ندوشن، محمدعلی،«درباره شوهر آهو خانم»، مجله یغما، شماره 11، سال چهاردهم،( دی1340)
- پرهام، سیروس.« نقد کتاب شوهر آهو خانم». مجله راهنمای کتاب. شماره 10، سال چهارم(دی 1340)
- عباس زاده، ناصر، « نقش و جایگاه زن در رمان شوهر آهو خانم»، نشریه زبان و ادبیات چیستا، شماره255، 254( دی و بهمن 1387)
- محمد کاظم، کهدویی، مرضیه شیروانی، «شخصیت پردازی قهرمانان زن در رمان های‌شوهر آهو خانم و سووشون»، نشریه نامه پارسی، شماره 48 و 49( بهار و تابستان 1388)
- واحد، اسدالله، « شوهر آهو خانم و مکتب‌های ادبی»، مجله ادب و زبان،(نشریه دانشکده زبان و ادبیات کرمان)، دوره جدید، شماره 17( پیاپی14)،(بهار 1384)
تصاویری از صفحات کتاب
تصاویری از فیلم شوهر آهو خانم
