فرهنگ سُغدی
| فرهنگ سُغدی | |
|---|---|
 فرهنگ سُغدی | |
| نویسنده | بدرالزمان قریب |
| ناشر | فرهنگان |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۴ |
| شابک | ۹-۶-۵۵۵۸-۹۶۴ |
| تعداد صفحات | ۶۵۰ |
| موضوع | دانشنامه |
| زبان | فارسی و انگلیسی و سغدی |
| نوع رسانه | کتاب |
| طراح جلد | مرتضی ممیز |
فرهنگ سُغدی دانشنامهای سه زبانه (فارسی- انگلیسی- سغدی)از بدرالزمان قریب است. این اثر ابزاری مفید و راه‌گشا برای شناخت زبان سغدی و آشنایی با ادبیات و آثار به‌جامانده از این زبان است که روزگاری ایرانیان در بخش شمال خاوری ایران و آسیانه میانه بدان تکلم می‌کردند. این کتاب به عنوان مرجعی عظیم در حوزه شناخت زبان‌های ایرانی میانه شرقی، یکی از ابزارهای اصلی پژوهشگران و زبان‌شناسان ایرانی در داخل و خارج از کشور برای مطالعه نوشته‌ها و آثار سغدی به‌شمار می‌رود. به لطف این دانشنامه می‌توان بسیاری از واژگان مهجور و ناشناخته در شعر و ادبیات فارسی را کشف و معنا کرد و آنها را بار دیگر به عرصه پویای زبان بازگرداند.
برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند
آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب
مطالعات سعدی
بدرالزمان می‌گوید: خوشحالم که می‌بينم مطالعات زبان سغدی پي گرفته می‌شود و ديگر مثل گذشته كسی به جای «سغدی» نمی‌گويد «مطالعات سعدی»![۱] با تحقیق و تتبع قریب، زبان سغدی پس از قرن‌ها خاموشی به‌تدریج وارد میدان پژوهش شد و دیگر کمتر کسی در خواندن مقاله یا کتابی درباره سغدی، به اشتباه آن را سَعدی می‌خواند.
نامش بر سر زبان‌ها افتاد
محمد شکری فومنی شاگرد بدرالزمان قریب که سال‌ها در کنار استاد تلمذ کرده و اکنون خود یکی از پژوهشگران زبان‌های میانه فارسی است، برای تحصیل عازم آلمان می‌شود، آنجا به ارزش جهانی فرهنگ سغدی پی می‌برد: «روز اول که به دانشکده رفتیم، پایان‌نامۀ استاد قریب را جلوی ما گذاشتند و گفتند که ابتدا باید درستان را با این متن آغاز کنید! البته که آلمان‌‌ها، روس‌ها و انگلیسی‌ها خیلی خوب کار می‌کنند و دانشمندان بسیاری در سطح جهان داریم؛ ولی این منبع به‌عنوان منبع درجۀ یک برای محصلان این رشته است.» [۲] فرهنگ سغدی، نام قریب را در محافل ايران‌شناسی اروپا و آمريكا بر سر زبان‌ها انداخت.
چرا باید زبان سُغدی بدانیم؟
در جای جای زبان و ادبیات فارسی می‌توان ردپای واژگان و ترکیبات سغدی را یافت. از این رو شناخت این زبان خاموش که روزگاری زبان بسیاری از ایرانیان بوده و آثار و ادبیات فراوانی به این زبان نوشته شده است، می تواند به کشف بخش مهمی از فرهنگ و تمدن ایرانیان کمک شایانی کند. از واژه‌های بسیار زیبای سغدی که به‌یادگار در زبان فارسی باقی مانده، می‌توان به این واژگان اشاره کرد: بت، فرخار، کشاورزی، پردو و ... خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
سغد و سغدی را بهتر بشناسیم؟
نام سُغد که هم به زبان و هم به قوم اطلاق می‌شود، در سنگ‌نوشته‌های داریوش و خشاریارشا آمده است. در نقش‌رستم و آپادانای تخت جمشید نیز نگارهٔ مردی سغدی بر دیوار پلکان قصر کشیده شده است. در نوشته‌های اوستایی، از جمله مهریشت و وندیداد و حتی در آثار هرودوت از سغد سخن رفته است. در روزگار ساسانی نیز نام سغد در کتیبه‌های پارتی آمده و جزو قلمرو شهریاری ساسانی ذکر شده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
سغدیان در هزارهٔ دوم پیش از میلاد مسیح در سمرقند و دره زرافشان ساکن بودند. در هزارهٔ نخست پیش از میلاد، جلگهٔ میان آمو دریا و سیر دریا (ماوراء‌النهر) را از آنِ خویش کردند و همسایه سکاییان و خوارزمیان شدند. از سده ۴ تا ۶ پیش از میلاد نیز تابع هخامنشیان شدند. سمرقند مرکز سغدیان بود، اما پس از حمله اسکندر و تاراج این شهر، به سوی خاور کوچ کردند و در مسیر جاده ابریشم به داد و ستد و بازرگانی روی آوردند. بازرگانان سغدی در این روزگار به درباره چین راه یافتند و برای تهیه کالای مورد نیاز غرب داد و ستد می‌کردند. از این‌رو آنها پیوسته در خاور و باختر بودند. اینگونه بود که از خاور ابریشم چینی به سوی باختر (روم و یونان) و از باختر نیز هنر یونانی و ایرانی به خاک چین رسید.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
شهرهای بلخ، کاشغر، فرغانه و بخارا رشدی عظیم کردند و آیین بودا در میان شهرهای ثروتمند سغدی گسترش پیدا کرد. رگه‌هایی از آیین زردشتی، مانوی و مسیحی را نیز در سرزمین سغد می‌توان مشاهده کرد. سغدیان به آیین‌های خویش سخت دلبسته بودند؛ به‌همین سبب آثار سغدی دامنه وسیعی از ادبیات این خطه از جهان را تشکیل می‌دهد. متون بودایی، مانویی و مسیحی به زبان سغدی غنا و ارزش این زبان را چندین برابر کرده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
چرا سغدی، زبانی خاموش است؟
با نخستن حمله اعراب به ماوراء‌النهر، زمان افول فرهنگ و زبان سغدی نیز آغاز شد. در سمرقند کشتاری عظی شد و سرانجام بخارا و سمرقند به دست اعراب افتاد.از سده یازدهم میلادی به‌بعد، نفوذ زبان عربی، فارسی و ترکی سیر نابودی زبان سغدی را شتاب بخشید؛ به‌گونه‌ای که دیگر امروز این زبان جزو زبان‌های خاموش به‌شمار می‌رود و تنها به یک گویش دورافتاده در دره رود زرافشان تبدیل شده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
آثار زبان سغدی
نامه‌های باستانی، متون بودایی، دستنوشتههای مانوی و مسیحی، اسناد کوه مُغ، کتیبه‌ها، سکه‌ها و سنگ‌نبشه‌های شمال پاکستان از جمله آثار ارزشمند این به‌شمار می‌رود.
یک بند در معرفی خلاصهٔ کتاب
فرهنگ سغدی دانشنامهای سه‌زبانه در باب شناسایی زبان سغدی است. این فرهنگ که ۱۱۶۱۷ مدخل دارد، دو مقدمه به زبان‌های فارسی و انگلیسی و سه بخش اصل در دل خود جای داده است.
دلیل شهرت
زبان سغدى يكى از زبان‌هاى گروه شرقى ايرانى ميانه و زبان ناحيۀ حاصلخيز سُغد واقع در ميان رود سيحون و جيحون به‌شمار می‌رود. این زبان سال‌های سال در ردیف زبان‌های خاموش در ایران به‌شمار می‌رفت. منبع یا کتابی به زبان فارسی درباره آن در دسترس نبود. اما ۲۰ سال، زمانی است که دکتر قریب به طور مداوم عمر خود را مشغول گردآوری دانشنامهای جامع به زبان سغدی میکند تا کمبود منابع و مآخذ در این حوزه را جبران کند. از این رو فرهنگ سغدی و سایر آثار ارزنده‌ای که قریب درباره این زبان کمترشناخته‌شده تالیف یا ترجمه کرده، کمک شایانی به شناسایی این زبان کرده است و فرهنگ سغدی به‌عنوان منبعی مهم و ابزار اصلی برای شناخت زبان‌های کهن به ویژه زبان سغدی در ایران و جهان، شهرت فراوانی کسب کرده است.
بنابرین ارزش این واژهنامه زمانی معلوم می‌شود که بدانیم منابع فارسی درباره زبان سغدی اندک بوده و تقریبا تمامی منابع موجود در این زمینه از آثار همین مؤلف یا شاگردان اوست.
چرا باید این کتاب را خواند
زبان سغدی یکی از شاخه‌های زبان‌ِ ایرانی میانه شرقی است و ایرانیان در بخش بزرگی از شمال خاوری ایران، آسیای میانه، از دریای سیاه تا چین، حدود ۱۳ قرن به این زبان تکلم می‌کردند. بنابرین ادبیات و آثار به‌جا مانده از زبان سغدی، گنجینه‌ای عظیم از ادب و فرهنگ ایران‌زمین به‌شمار می‌رود که با بررسی و کاوش آن می‌توان به زوایای دیگر ادب و فرهنگ ایرانیان پی برد. از این رو مطالعه کتاب فرهنگ سغدی به عنوان دانشنامهای جامع و راهنما برای آشنایی با ترکیبات و لغات زبان سغدی برای محققان این عرصه ضروری است.
این فرهنک گنجینه بزرگی از ترکیبات و لغات زبان سغدی را در اختیار محققان این زبان و سایر زبان‌های کهن ایرانی قرار می‌دهد و می‌توان آن را یکی از بزارهای اصلی برای مطالعات زبان‌های ایرانی به‌شمار می‌رود؛از این جهت پژوهشگران این حوزه ناگزیر از مطالعه و رجوع به آن هستند.
برای کسانی که کتاب را خوانده‌اند
آغاز با یک داستانک جذّاب دربارهٔ کتاب
اثر ارزنده قریب محل رجوع بسیاری از اساتید و دانشمندان ایرانی و اروپایی است. حتی دانشمندانی که چندان زبان سغدی را نمی‌شناختند، به کمک این کتاب با آن آشنا شدهاند. دوشن گیمن -استاد پیشین رشتهٔ زبان‌های ایرانی در دانشگاه لیژ (بلژیک)- میگفت: «من با این کتاب با یکی از شاگردانم سغدی میخوانم.» بسیاری از پژوهشگران خارجی از جمله پروفسور وِرنِر زوندرمان پژوهشگر سرشناس زبان‌های ایرانی میانه و مطالعات مانوی نیز در آخرین مقالات خود به این کتاب ارجاع داده اند. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
سال‌شمار کتاب
بدرالزمان قریب ۲۰ سال از عمر شریف خود را با تلاشی خستگی‌ناپذیر صرف این دانشنامه کرده است.
خلاصهٔ مفصل‌تر کتاب در حد دو بند
این کتاب دو زبانه چندین بخش دارد که به قرار زیر است: بخش اصلی دارای بیش از ۱۱۶۰۰ مدخل است که به‌ترتیب الفبایی بر اساس املای پذیرفته‌ٔ سغدی‌دانان امروز جهان و با ذکر شمارهٔ مسلسل مرتب شده است. ذیل هر مدخل علاوه بر شمارهٔ مسلسل آن تا ده جزء آمده است: واژهٔ سغدی، نماد خطی، آوانوشت، گونه‌های املایی، نکات ریشه‌شناختی، نکات دستوری، ارجاعات، معنای فارسی، معنای انگلیسی و مآخذ. به طور مفصل‌تر باید گفت که ذیل هر مدخل، متن مآخذ (بودایی، مانوی، مسیحی و یا متن‌های و کتیبه‌های غیردینی)، آوانوشتِ واژهٔ سغدی (که برای نخستین‌بار در جهان و در این کتاب به این صورت ارائه می‌شود)، برابرهای فارسی و انگلیسی، اشتقاق، نکته‌های دستوری، گونه‌های املایی (که هریک، در عین‌حال در محل الفبایی مناسب خود به‌صورت مدخلی مستقل آمده است) و سرانجام صورت جامعی از مآخذ واژه و ارجاع مدخل به مدخل‌های دیگر (بر اساس مشابهت‌های دستوری یا اشتقاقی و به‌ندرت معنایی)، آورده شده است.
بخش دوم کتاب واژه‌یاب فارسی است که به‌ترتیب الفبای فارسی مرتب شده و در آن کلمات یا اصطلاحات یا عبارت‌های کلید که در نهایت به یافتن واژهٔ سغدی موردظنر کمک میکند، همراه با شماره‌های واژه یا واژه‌های سغدی مربوط در بخش اصلی آمده است.
بخش سوم کتاب واژه‌یاب انگلیسی که به‌ترتیب الفبای انگلیسی مرتب شده و کاربردی نظیر واژه‌یاب فارسی دارد.
این واژه‌یاب‌ها برای بررسی ریشه‌شناختی و اشتقاق نیز مفید است؛ زیرا از هر کلمه در واژه‌یاب می‌توان به گروهی از واژه‌های سغدی دست یافت که هر یک معمولا با واژه‌های دیگری نیز در محدوده‌ی الفبایی پیرامون خود قرابت دارد، به‌طوری که هر کلمه در واژه‌یاب اغلب به خوشه‌یی از کلمات سغدی راه می‌برد.
کتاب دارای دو پیشگفتار و مقدمه به زبان‌های فارسی و انگلیسی است. همانطور که قریب اشاره میکند دو مقدمه کتاب برگردان یکدیگر نیستند اما مطالبشان کم‌وبیش یکسان است. [۳]
در دو مقدمه فارسی و انگلیسی فرهنگ سغدی، اطلاعات دقیق و روشنی از پیشینه تاریخی، مآخذ و منابع تاریخ قوم سُغد و نکته‌هایی برجسته از آنان به‌دست داده و قدیمی‌ترین اسناد و نوشته‌های کهن درباره متون بودایی، مانوی و مسیحی را در اختیار پژوهنده قرار داده است. آثار مکتوب، تاریخچه کشف و چاپ آثار و دستنوشتههای سغدی و همچنین تاریخچه‌ای از خط سغدی و جدول تطبیقی گونه‌های آن، از دیگر اطلاعات جامع و مفید در این کتاب است. بخشی نیز به دستگاه آوایی زبان سغدی اختصاص دارد که تکمیل‌کننده دو مقدمه کتاب است.
قریب در ادامه مقدمه، اشاره‌ای به مطالعات و پژوهشهای سغدی کرده و نکات ارزشمندی را در خصوص خاستگاه این زبان بیان کرده است. شواهدی نیز از نام «سغدیانا» در منابع مختلف آورده و تحلیلی روشن از تاریخ سیاسی منطقه در آن روزگاران به‌دست داده است.
دو فهرستِ اختصاراتِ عام و اختصاراتِ مآخذ نیز در بخش انگلیسی آن آمده است.
داستان انتشار کتاب (اوّلین بار در کجا و چگونه بوده است)
این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط انتشارات فرهنگان وارد بازار کتاب شد. ناشر فرهنگ سغدی بیش از ۱۰۰۰۰ ساعت کار از جمله داده‌پردازی سنگین برای آن انجام داده است. آماده‌سازی این کتاب به لحاظ تنظیم و ویرایش فنی کار دشواری بوده و برای نخستین بار با تیراژ کم وارد بازار می‌شود. [۴] ۱۰۰۰ نسخه از این کتاب منتشر شد اما هر ۱۰۰۰ نسخه آن، هیچ گاه عرضه عمومی نیافت و به سبب محل استفاده خاص آن، پیش‌فروش شده و در اختیار کتابخانه‌ها و دانشگاه‌های جهان قرار گرفت. [۵]
پیشینه کتاب
این نخستین بار در جهان است که دانشنامهای جامع و سه زبانه (فارسی- انگلیسی - سغدی) در اختیار پژوهشگران زبان و ادبیات ایران قرار می‌گیرد.
ویژگی‌های مهم کتاب
آشنایی با اصطلاحات و ترکیبات و لغات زبان سغدی و معادل‌یابی آن به زبان‌های انگلیسی و فارسی از مهمترین ویژگی کتاب به‌شمار می‌رود. از دیگر خصوصیت مهم فرهنگ سغدی، جهانی‌بودن آن است و این کتاب در تمام دنیا به‌عنوان منبع درسی در حوزهٔ زبان‌شناسی به‌ویژه سغدی‌شناسی استفاده می‌شود.
اظهارنظرها
نقدهای مثبت
آنتونیو پاناینو
آنتونیو پاناینو خاورشناس و ایرانشناس ایتالیایی درباره فرهنگ سغدی معتقد است: دکتر قریب اثر بسیار مهمی را در زمینهٔ فرهنگ‌نگاری زبان‌های ایرانی، در تهران منتشر کرده است. فرهنگ زبان سغدی او که حاصل بیست‌سال کار است، سندی بنیادین برای پژوهشهای آتی خواهد بود... بدیهی است که این فهرست ابزار مفیدی است که نه‌تنها به‌کار زبان‌شناسان می‌آید بلکه برای تاریخ‌نگاران ادیان یا متخصصان دیگر زبان‌های آسیانه میانه که به برابرهای واژگان در سغدی علاقمندند نیز قابل استفاده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ژاله آموزگار
آموزگار که بدرالزمان قریب را «بانوی دانشمند» خطاب میکند درباره انتشار مهمترین اثر او می‌گوید: وقتی فرهنگ سغدی بدرالزمان قریب به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد، تمام بزرگان فرهنگ و ادب ایران به خود بالیدند و امروز هم می‌توانم بگویم که خوشحالم او با راهنمایی خرد و فرزانگی‌اش علم و دانش را سرلوحه زندگی قرار داد تا به جایگاه امروز برسد؛از او سپاسگذاریم. [۶]
زهره زرشناس
این واژهنامه که در جهان زبان‌شناسی تاریخی کاری منحصربه‌فرد است، گنجینه‌ٔ عظیمی از واژه‌ها و ترکیبات زبان سغدی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد...فرهنگ سغدی با بهره‌گیری از جدیدترین روش‌های علمی فرهنگ‌نویسی و با نگرش به آخرین آراء و دست‌آوردهای ایران‌شناسان جهان (حاصل مکاتبات مستمر و مبادله‌ٔ آخرین مقالات نشریافته دربارهٔ زبان سغدی) تدوین شده است. [۷]
کتایون مزداپور
مزداپور پس از انتشار فرهنگ سغدی در وصف آن گفت: «این فرهنگ، رستمی است که به دنیا آمده است و من همیشه میگویم، همانطور که رستم به مدد پر سیمرغ و از پهلوی رودابه و به سختی به دنیا آمد، فقط به یاری بیش از بیست سال تلاش شبانهروزی بانویی مثل خانم دکتر قریب است که تولد این رستم پهلوان در عالم زبان‌شناسی تاریخی و ادبیات میانه ایران ممکن شده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ابوالقاسم اسماعیل‌پور
اسماعیل‌پور به‌عنوان نویسنده و اسطوره‌شناس انتشار فرهنگ سغدی را رویدادی سترگ در پژوهشهای ایرانشناسی می‌داند: «این نخستین بار است که در جهان فرهنگی جامعه و سه‌زبانه (سغدی- فارسی -انگلیسی) در دسترس شیفتگان فرهنگ و ادب ایران قرار می‌گیرد». وی همچنین این دانشنامه را اثری بی‌بدیل در پهنهٔ پژوهشهای ایرانشناسی در دهه اخیر می‌داند و معتقد است که انتشار این فرهنگ، بی‌تردید در پژوهشهای زبان‌شناسی و ادبی تحولی پدید خواهد آورد و گِره بسیاری از واژگان ناخوانده و مهجور در شعر و ادب پارسی را خواهد گشود. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
نقدهای منفی
ابوالقاسم اسماعیل‌پور
اسماعیل‌پور در نقدد بخش‌هایی از فرهنگ سغدی، کاربرد برخی از واژگان را در این اثر شایسته ندیده و معتقد است که باید به جای کاربرد واژه استپ از جلگه، لیست به جای فهرست، ژنرال به جای اسپهبد، کانال‌کشی به جای زه‌کشی و ... استفاده می‌شد. وی همچنین آوردن نمونه‌های کوتاه متون به خط سغدی، مانوی و سریانی با حرف‌نوشت و آوانویسی در دیباچه اثر را برای آشنایی مستقیم پژوهندگان ایرانشناسی ایرانی لازم دانسته است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
جوایز کتاب
فرهنگ سغدی در سال ۱۳۷۴ به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزیده شد.
منبع‌شناسی (پایان‌نامه و مقاله نوشته شده دربارهٔ کتاب)
آنتونیو پاناینو مقاله‌ای تحت عنوان «فرهنگ سغدی» در باب شناسایی این فرهنگ و نقد آن نوشته که عسکر بهرامی آن را به فارسی برگردانده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
زهره زرشناس نیز مقاله‌ای در باب معرفی «فرهنگ سغدی» به رشته تحریر درآورده است. خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
مشخصات کتاب‌شناختی
تعداد صفحات، دفعات چاپ، جمع کل تیراژ و ناشرانی که اثر را چاپ کرده‌اند
فرهنگ سغدی در ۶۵۰ صفحه برای نخستین بار در سال ۱۳۷۴ توسط نشر فرهنگان و در ۱۰۰۰ نسخه به‌چاپ رسید. این کتاب در سال ۱۳۸۳ و در ۵۰۰ نسخه به چاپ دوم رسید.
نوا، نما و نگاه
تصویر از صفحات کتاب
صدای نویسنده
طرحی از یکی از صحنه‌های کتاب
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ «اهدای فرش ابريشمی افشار به بدرالزمان قريب». فردانیوز.
- ↑ «شب بدرالزمان قریب». بخارا.
- ↑ قریب، فرهنگ سغدی، ۹.
- ↑ قریب، فرهنگ سغدی، ۷.
- ↑ «بانوی زبان‌های خاموش». ایران آنلاین.
- ↑ «آیین بزرگداشت دکتر بدرالزمان قریب». انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- ↑ زرشناس. فرهنگ سغدی. . نامه فرهنگستان، ۱۳۷۴.
منابع
- فرهنگ سغدی، نویسنده: بدرالزمان قریب، ویراستار: شهرزاد فتوحی، نشر فرهنگان، چ.اول، تهران ۱۳۷۴.
- جست‌وجو در سنت ادبی ایران باستان، گفت‌وگو با بدرالزمان قریب، کتاب ماه: ادبیات و فلسفه، سال ۵، ش ۸، خرداد۱۳۸۲، صص ۵ تا ۱۷.
- فرهنگ سغدی، زهره زرشناس، نامه فرهنگستان، سال ۱، ش ۲، صص ۱۲۶ تا۱۳۱.
- فرهنگ سغدی،آنتونیو پاناینو، ترجمه: عسکر بهرامی، ایران‌شناخت، ش ۱۰، پاییز ۱۳۷۷، صص ۳۱۶ تا ۳۲۳.
- فرهنگ سغدی: رویدادی سترگ در پژوهشهای ایرانشناسی، ابوالقاسم اسماعیل‌پور، کلک، ش ۷۶ تا ۷۹، تیر، مرداد و شهریور ۱۳۷۵.
پیوند به بیرون
- «خانه کتاب». بازبینی‌شده در ۱۵اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «اهدای جایزه فرش افشار به بدرالزمان قریب». فردا نیوز. بازبینی‌شده در ۱۵اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «فرهنگ سغدی». نورمگز. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «شب بدرالزمان قریب». بخارا، ۲۸ شهریور ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «آیین بزرگداشت دکتر بدالزمان قریب». انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۸ آذر ۱۳۹۳. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.
- «بدرالزمان قریب؛ بانوی زبان‌های خاموش». ایران آنلاین، ۲۸ شهریور ۱۳۹۶. بازبینی‌شده در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸.