کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان یک مؤسسه خیریه و غیرانتفاعی و غیربازرگانی در دی ماه سال ۱۳۴۴ تأسیس شد و تا سال ۱۳۵۸ زیر نظر هیئت امناء، هیئت مدیره و مدیرعامل فعالیت می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس جلسه ۳۱ اردیبهشت ۱۳۵۹ شورای انقلاب اسلامی ایران اساس‌نامه کانون با تغییراتی تصویب شد با گشایش روزهای زوج و فرد و به صورت یک شرکت دولتی، ابتدا نظارت آن به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سپس به وزارت آموزش و پرورش سپرده شد.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
بنانهاده	وزارت آموزش و پرورش ایران
هدف	توسعه کتاب‌خوانی، پرورش خلاقیت و مهارت‌های فکری
محصولات	کتاب، فیلم‌های کوتاه، بلند، زنده، مستند، پویانمایی، نوار موسیقی، نمایش عروسکی، سرگرمی‌های سازنده، اسباب‌بازی و نرم‌افزارهای آموزشی رایانه‌ای
مکان	تهران، خیابان خالد اسلامبولی (وزرا) پلاک ۲۴
نقشه
وبگاه	www.kpf.ir

ایجاد امکانات لازم برای رشد و پرورش فکری و ذوقی کودکان و نوجوانان و کمک به شکوفایی استعدادهای آنها در اوقات فراغت، هدف اصلی کانون برشمرده شده است. در این راستا در طول دهه‌های گذشته ماموریت‌هایی از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان انجام شده و همچنان ادامه دارد. این ماموریت‌ها عبارتند از: -تاسیس مراکز عرضه کتاب و آموزش‌های فرهنگی، هنری و ادبی مخصوص کودکان و نوجوانان در کشور -تهیه و استفاده از وسایل سمعی و بصری، تدارک وسایل آموزشی، تولید، توزیع، نمایش و فروش فیلم‌های سینمایی و تولید تئاتر مخصوص کودکان و نوجوانان -کمک به توسعه و ترویج ادبیات کودکان و نوجوانان از طریق تشویق نویسندگان، طراحان، هنرمندان و ناشران و همکاری با آن‌ها -برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های ادبی، هنری و فرهنگی مخصوص کودکان و نوجوانان -تولید سرگرمی، اسباب‌بازی، بازی‌های رایانه‌ای، عروسک و ... -ایجاد واحدهای کتاب‌رسانی سیار برای عرضه کتاب به بچه‌ها در روستاها -همکاری با موسسه‌های ایرانی و غیرایرانی که با کانون هدف‌های مشترک دارند

هویت حقوقی و ساختاری

تاریخچه کانون و گسترش آن

ایجاد کانون به دنبال چاره‌اندیشی برای پرکردن اوقات فراغت گروه کودک و نوجوانان ایران و فراهم‌آوردن آموزش و سرگرمی برای آن‌ها بود. همچنین کانون در راستای فراگیر کردن فرهنگ کتاب‌خوانی بین کودکان و نوجوانان و با حمایت شرکت ملی نفت ایران و وزارت آموزش و پروش راه‌اندازی شد. تا پیش از بنیان کانون پرورش فکری کودکان و نو جوانان در ایران برای ادبیات کودک و نوجوان جایی ویژه نبود و ادبیات کودک شامل داستان‌هایی بوده که از طریق قصه‌گویی شفاهی به کودکان گفته می‌شد. با تأسیس این کانون، برای نوشتن ادبیات کودک و نوجوان، از نویسندگان، روزنامه‌ها و شعرا دعوت گسترده‌ای به عمل آمد و کانون از همکاری کشورهایی چون فرانسه، ایالات متحده آمریکا و مجارستان (در زمینه نقاشی کتاب کودکان) استفاده‌های فراوان برد. کانون پرورش فکری زیر نظر هیئت مدیره و مدیرعامل اداره می‌شد. سازمان کانون بدین قرار بود: امور اداری، کتابخانه‌ها، چاپ کتاب، سینما، تئاتر، جشنواره فیلم کودکان و نوجوانان، پژوهش‌های فرهنگی و هنری، بایگانی فیلم، روابط عمومی و امور تدارکات و انبار.

کتابخانه‌های کانون پرورش فکری

لیلی امیرارجمند با پایان تحصیلات در بازگشت به ایران از فرح پهلوی که دوست و همکلاس قدیمی او در مدرسه رازی تهران بود، تقاضا کرد موقعیتی به او داده شود که بتوانند کتابخانه‌ای برای بچه‌ها درست کند. در آن زمان پارک فرح در زمین باغ جلالیه در دست ساخت بود و فرح دستور داد تا بخشی از زمین باغ در اختیار وی گذاشته شود و به این صورت ساختمان اولین کتابخانه کودک در ایران ساخته شد. هم‌زمان با پایان ساختمان کتابخانه پارک فرح، چندین کتابخانه دیگر در دبستان‌های جنوب شهر تهران برپا شد. به صورتی که هم پسرها و هم دخترهای مدارس اطراف بتوانند به آن کتابخانه‌ها دسترسی داشته باشند. کتابخانه دوم در باغشاه در انبار یک دبستان آغاز به کار کرد. کودکان با کتاب و کتابخانه‌ای که به ویژه برای آن‌ها ساخته شده بود در آغاز بیگانه بودند و رفته رفته به کتاب‌خوانی و کتابخانه خو گرفتند. تا سال ۱۳۵۷ بیش از 29 کتابخانه ثابت و 10 کتابخانه سیار در تهران گشوده شد که بیش از 10 هزار عضو و روی هم رفته بیش از سه میلیون مراجعه داشته ‌است.

کتابخانه‌های کانون در تهران و شهرستان‌ها نه تنها جایی برای خواندن و به امانت گرفتن کتاب نیست بلکه جایی است که کودکان و نوجوانان می‌توانند میزان آگاهی و دانش خود را بیازمایند و نوآوری‌های خود را آزمایش کنند. کتابخانه‌های کانون برای بالا بردن آگاهی نوجوانان ایران در بخش‌های گوناگون برنامه‌های جالبی دارند. برنامه‌هایی دیگر به کوشش کانون برای پرورش استعدادهای کودکان و نوجوانان همانند داستان سرایی، آشنایی به کتاب‌های نوین چاپ شده، آشنایی با شخصیت‌های علمی و هنری و تاریخی ایران و جهان، آشنایی با سرزمین‌ها و قوم هاو ملت‌ها و نژادها، نمایش فیلم، برنامه‌های گفتگو و انتقاد در زمینه‌های گوناگون و درباره کتاب‌های کتابخانه، مسابقه‌های هوش و آمادگی ذهن، مشاعره، شطرنج، برگزاری نمایشگاه‌های گوناگون، بازدیدهای گروهی، آموزش نقاشی، آموزش موسیقی و گروه کُر بچه‌ها و آموزش فیلم‌سازی گسترش داده شد. از سال ۱۳۵۱ مسابقه‌های موسیقی و هنرآموزان موسیقی و هم‌چنین مسابقه‌های تئاتر کانون در آمفی‌تئاتر پارک نیاوران به نمایش گذاشته شد. از بهار ۱۳۴۶ با آغاز کار کتابخانه کودک در بابل کتابخانه‌های دیگری نیز در سرتاسر کشور پایه‌گذاری شد. در کنار کتابخانه‌های تهران و شهرستان‌ها، پروژه ایجاد کتابخانه‌های کودک روستایی نیز آغاز شد و کتابخانه‌های سیار روستایی نیز به راه افتاد. آمار نشان می‌دهد که بیش از ۱۲۷۱ روستا از این کتابخانه‌ها بهره برده‌اند.

کانون از سال ۱۳۴۸ فعالیت‌های خود را در استان گیلان با بنای هشت کتابخانه شهری آغاز کرد. کتابخانه‌های کانون در شهرهای رشت، لاهیجان، بندر انزلی، غازیان، رودبار، فومن، صومعه سرا، کتالم و سادات‌شهر، لشت نشا، آستانه اشرفیه، کوچصفهان، و آستارا گشوده شد. یک واحد پویای شهری و یک واحد پویای روستایی پنجاه دبستان و دبیرستان را در حومه رشت و شصت و پنج مدرسه را در شهر زیر پوشش داشت. در کتابخانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان گیلان در شهر رشت، بچه‌ها موسیقی سنتی کوچصفهان و لشت نشا و از روستاهای دیگر را اجرا کردند. نمایشگاه‌هایی که گویای زندگی مردم گیلان بود همواره برپا بود. در این نمایشگاه‌ها عروسک‌هایی از زنان و مردان گیلان از زن‌های کپورچالی و مردان روستایی حومه رشت و مردان چانچو نیز به نمایش گذاشته شد. در حال حاضر تعداد مراکز فرهنگی، هنری کانون (کتاب‌خانه‌ها) شامل مراکز ثابت، سیار شهری و روستایی و کتاب‌خانه‌های پستی به 1012 مرکز در سراسر ایران رسیده ‌است.

فعالیت‌های کانون پرورش فکری

فعالیت‌های فرهنگی و ‌هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شامل فعالیت‌های تولیدی، فعالیت‌های فرهنگی و فعالیت‌های بازرگانی به شرح ذیل است.

فعالیت‌های فرهنگی

مجتمع‌ها و مرکز آفرینش‌های فرهنگی: با گسترش فعالیت‌های کانون «مجتمع‌های بزرگ فرهنگی و هنری» در بیشتر شهرها راه‌اندازی شد. معمولاً مجتمع‌ها محل استقرار ستاد اجرایی استان نیز هستند با توجه به امکاناتی مثل سالن‌های آمفی‌تئاتر و کنفرانس، سالن نمایشگاهی برای برگزاری جشنواره‌ها، همایش‌ها، بازارچه کودک، کارگاه‌های هنر خلاق و... این مراکز خدمات متنوعی را در اختیار اعضا، مربیان و کارکنان کانون هر استان قرار می‌دهند.

Y مراکز فرهنگی‌هنری (کتاب‌خانه‌ها): نخستین کتابخانه کانون در سال ۱۳۴۴ در پارک لاله تهران ایجاد شد. مربیان کانون در این مراکز با ایجاد دسترس آسان به منابع برای مخاطبین علاوه بر امانت دادن کتاب به ارایه بیش از40 فعالیت در سه دسته فعالیت‌های فرهنگی، هنری، ادبی می‌پردازند. کتابخوانی، شعر‌خوانی، قصه‌گویی، نمایش‌عروسکی، سرود، پخش فیلم، تهیه روزنامه‌دیواری، نقاشی، سفالگری، تکه چسبانی، گفت‌وگو‌های آزاد و معرفی‌ها(شخصیت، سرزمین، مشاغل) ... از آن جمله است. مراکز فرهنگی‌ به اجرای فعالیت‌های مناسب برای گروه سنی 6-18 سال تحت عنوان مخاطبان کودک و نوجوان می‌پردازند.

Y مراکز ‌ثابت ‌فرهنگی‌هنری: در این مراکز علاوه بر ارائه خدمات کتابداری مانند فراهم سازی امکان مطالعه و امانت کتاب، فعالیت‌های جانبی فرهنگی، هنری و ادبی نیز به کودکان و نوجوانان 6-18 ساله ارائه می‌شود.

Y کتابخانه‌های فراگیر: با تغییر کاربری برخی مراکز کانون، امکان حضور بچه‌های نابینا، کم‌بینا، ناشنوا، کم‌شنوا و دارای نیازهای ویژه در کنار دیگر اعضا کانون فراهم شده است این مراکز با عنوان مرکز «فراگیر» فعالیت می‌کنند.

Y مراکز فرهنگی سیار روستایی و شهری: مراکزی هستند که در آن مربی با یک دستگاه خودرو و کتاب و امکانات فرهنگی مربوط، به مناطق روستایی و در شهرها به مناطق کم برخوردار مراجعه می‌کند.

Y مراکز فرهنگی پستی: یکی دیگر از خدمات این سازمان است که در آن طرح امانت کتاب از طریق پست توسط مربیان کتابخانه پستی در کشور انجام می‌شود. این مربیان علاوه بر ارسال کتاب پاسخ‌گوی پرسش‌های فرهنگی، علمی، ادبی و... بچه‌ها نیز هستند.

Y موزه ملی هنر و ادبیات کودک: موزه کودک کانون در سال ۱۳۷۹ در مساحتی به وسعت ۵۰۰ مترمربع تأسیس شد و در سال 1398 با عنوان «موزه ملی هنر و ادبیات کودک» به ثبت میراث فرهنگی رسید. هدف اصلی و مأموریت موزه کانون، صیانت از آثار و منابع حاصل از فرایند تولید محتوا و محصولات فرهنگی (اعم از کتاب، فیلم، بازی، سرگرمی، تئاتر و...) بوده است. این تلاش منجر به گردآوری گنجینه‌ای ارزشمند و گران‌بها در حوزه تصویرگری، منابع صوتی و تصویری، پوستر، کتاب، ماکت، عروسک، نشان و تندیس، تجهیزات کاربردی و اسناد و مدارک سازمانی شده است.

Y مرکزتجربیات هنری و ایده‌های نو: دستیابی به شیوه‌های تازه هنری در فعالیت‌ها و نمونه‌سازی از تولیدات در چهارچوب اهداف و برنامه‌های کانون نیز از سوی این مرکز انجام می‌شود.

Y کتابخانه مرجع: کتابخانه مرجع کانون مهم‌‌ترین کتا‌بخانه‌ تخصصی در حوزه «تعلیم و تربیت»، «هنر» و «ادبیات کودک» کشور است که دارای برگزیده ارزشمندی از «کتاب‌ها» و «نشریه‌های ویژه کودک و نوجوان» به ۲۵ زبان زنده دنیا است.

Y کانون زبان ایران: مهمترین و گسترده‌ترین فعالیت آموزشی کانون برای مخاطبان، در کانون زبان صورت می‌گیرد. کانون زبان ایران (انجمن فرهنگی ایران و آمریکای سابق) از سال ۱۳۰۴ در تهران آغاز به کار کرده است و پس از انقلاب اسلامی و از سال ۱۳۵۸ این نهاد آموزشی زیر نظر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به فعالیت خود با هدف آموزش زبان‌های خارجی ادامه داد. حدود یک میلیون نفر کودک، نوجوان و بزرگسال در سراسر کشور مشغول فراگیری زبانهای انگلیسی، عربی، فرانسه، آلمانی، روسی و اسپانیایی هستند.

واحد پژوهش

تمامی فعالیت‌های عنوان شده از پشتوانه پژوهشی گسترده‌ای برخوردار است که این مهم در بخش پژوهش کانون صورت می‌پذیرد. تحقیقات و پژوهش در حوزه تولیدات و فعالیت‌های کانون و آموزش و تربیت کادر متخصص و به روز نگه‌داشتن مربیان، کارشناسان و مدیران برای عرضه خدمات بهتر، بخشی از وظایف واحد پژوهش است.

فعالیت‌های تولیدی

کانون در عرصه تولید محتوای مناسب برای کودک ونوجوان در عرصه‌های مختلف فعالیت می‌کند: انتشار کتاب، تولید هزاران دقیقه فیلم‌های کوتاه، بلند، زنده، مستند و پویانمایی، تولید ده‌ها عنوان نوار‌موسیقی، نمایش‌عروسکی، سرگرمی‌های‌سازنده و اسباب‌بازی و نرم‌افزار‌های آموزشی رایانه‌ای از آن جمله به شمار می‌روند.

انتشارات کانون پرورش فکری

سرمایه اولیه برای شروع کار انتشارات کانون از عواید به دست آمده از ترجمه کتاب «دخترک دریا» ترجمه فرح پهلوی به دست آمد. در آن زمان مدیریت بخش انتشارات به فیروز شیروانلو سپرده شد که از مؤسسه انتشارات فرانکلین آمده بود. وی تحصیلاتش را در رشته جامعه‌شناسی هنر در انگلستان به پایان رسانده بود و در بازگشت به ایران به عنوان طراح و ویراستار کتاب در مؤسسه انتشارات فرانکلین مشغول به کار شد.

انتشارات کانون در بیش از ٥٠ سال فعالیت خود، 2701عنوان کتاب تا سال1398 به زبان‌های مختلف، کتاب فیلم،‌ گویا، الکترونیک، به خط بریل، مجموعه‌های متعدد مذهبی، تاریخی، ادبی و... و نشریه منتشر کرده است. تولید سه مجموعه از دفاتر ایرانی‌اسلامی از دیگر فعالیت‌هایی است که در چند سال اخیر انجام شده و تاکنون بیش از ۱۵۰ عنوان نوشت‌افزار وارد بازار نشر شده است. انتشارات کانون طی سال‌ها فعالیت خود در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی موفق به کسب جایزه‌های فراوان در نمایشگاه‌های کتاب در یونسکو، بولونیا، براتیسلاوا و جایزه دوسالانه تصویرگری کتاب ژاپن (نوما)، درج نام کتاب‌های کانون در فهرست کتاب‌های منتخب دفتر بین‌المللی کتاب برای کودکان (IBBY) و کتاب‌خانه مونیخ، و رتبه‌هایی مانند معرفی دوازده دوره به عنوان ناشر برتر سال در نمایشگاه‌بین‌المللی کتاب تهران، کتاب سال جمهوری‌ اسلامی و... شده است.

انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بواسطه انتشار عناوین مختلف کتاب برای کودکان و نوجوانان در چهار دهه فعالیت خود، از نظر شمارگان و عناوین، پیشتاز نشر کتاب کودک و نوجوان در ایران است. انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در کارنامه خود انتشار کتاب به زبان‌های انگلیسی، عربی، بوسنیایی، فارسی، کردی، دری، ترکی و چاپ کتاب به خط بریل و تولید ۲۰ عنوان کتاب فیلم و ... را ثبت کرده است. آثار این مجموعه بر اساس گروه سنی مخاطبان طبقه‌بندی و تولید می‌شود که عبارتند از:
فیلتر براساس گروه سنی:

• کتاب‌های ۱۳ – ۱۵ سال(58)
• کتاب‌های ۱۶ – ۱۸ سال(45)
• ۱۲ تا ۱۵ سال(58)
• ۱۵ تا ۱۸ سال(44)
• ۱ تا ۳ سال(2)
• ۳ تا ۵ سال(38)
• ۵ تا ۷ سال(35)
• ۷ تا ۹ سال(75)
• ۹ تا ۱۲ سال(56)
• ۱۲ سال به بالا(50)
• اسباب‌بازی ۳ تا ۶ سال(1)
• اسباب‌بازی ۶ تا ۱۲ سال(2)
• اسباب‌بازی بالاتر از ۳ سال(1)
• اسباب‌بازی بالاتر از ۷ سال(1)
• اسباب‌بازی ۱۲ سال به بالا(1)
• گروه سنی الف(41)
• گروه سنی ب(78)
• گروه سنی ج(56)
• ‌ گروه سنی د(72)
• گروه سنی ه(52)
• کتاب ۰ – ۲ سال(4)
• کتاب ۳ – ۶ سال(54)
• کتاب ۷ – ۹ سال(86)
• کتاب ۱۰ – ۱۲ سال(65)
• کتاب ۱۳ سال به بالا(61)

فعالیت سینمایی

در سال ۱۳۴۹ مرکز سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بنیان شد که در آن فیلم‌سازان و نقاش‌های جوان آغاز به ساختن فیلم برای کودکان نمودند. بخش سینما کوشش در پیشبرد انگیزه‌ها و سازندگی اندیشه و پرورش نگرش هنری داشت. انجام فعالیت‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در درخشش فیلم‌های ساخته شده به وسیله کانون در فستیوال پنجم، ششم و هفتم فیلم‌های کودکان و نوجوانان نشان داده شد. در هفتمین فستیوال فیلم در آبان ۱۳۵۱ فیلم «سفر»، چهار جایزه و فیلم «گلباران» و «سیاه و سپید» از ساخته‌های مرکز سینمایی کانون هر یک، جایزه دریافت کردند. پیش از این جشنواره، فیلم «رهایی» ناصر تقوایی، برنده جایزه نخست جشنواره فیلم ونیز و جشنواره فیلم سانفرانسیسکو شد. فیلم «پسر و ساز و پرنده» نیز جایزه جشنواره ونیز را از آن خود کرد.

تاکنون بیش از 440 فیلم در کانون ساخته شده است. این مرکز علاوه بر تولید فیلم‌های کوتاه، نیمه‌بلند، بلند و پویانمایی(انیمیشن)، بررسی فیلم‌نامه‌های ارایه شده و گزینش آثار برتر را برای ساخت برعهده دارد. شمار زیادی از جوایز و بخش قابل توجهی از موفقیت‌های کانون در عرصه‌های ملی و بین‌المللی نیز مدیون فعالیت‌های امور سینمایی است، نامزدی اسکار بهترین فیلم خارجی برای فیلم «بچه‌های آسمان»، دریافت جایزه کن کودکان برای فیلم پویانمایی «بهادر» و دریافت ۱۶ جایزه بین‌المللی برای فیلم پویانمایی «شنگول و منگول» از آن جمله است.

کلاس‌های آموزش فیلم‌سازی

کلاس‌های آموزش فیلم‌سازی برای کودکان و نوجوانان عضو کتابخانه‌های کانون در تهران بنیان شد و پس از نخستین دوره (که یک دوره سه‌ماهه بود)، فیلمی که یکی از تهیه‌کنندگان نوجوان کانون ساخته بود، از میان فیلم‌های فرستاده شده به «فستیوال جهانی فیلم‌های هشت میلیمتری» در شهر میلان در کشور ایتالیا برنده جایزه نخست شد. کانون جای کارگردانان، فیلم‌نامه‌نویسان، فیلم‌سازان، فیلم انیمیشن سازان نامی پیش از سال‌های ۱۳۵۷ بود و شمار بسیاری از آموزش دیدگان کانون هم‌اکنون از نام‌های نامی در رشته خود هستند.

شکل‌گیری سینمای تخصصی کودک و نوجوان

اگر روند اصلی سینمای تخصصی کودک و نوجوان را از زمان تأسیس مرکز سینمایی«کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» در سال ۱۳۴۹ بدانیم که در آن فیلمسازان و نقاش‌های جوان آغاز به ساختن فیلم برای کودکان نمودند، که ماحصل آن جذب هنرمندان خلاق و پیشرو آن زمان سینمای ایران همچون عباس کیارستمی، محمدرضا اصلانی، نورالدین زرین کلک، ناصر تقوایی، بهرام بیضایی، امیر نادری و … به کانون و ساخت فیلم‌های مرتبط با حوزه‌ی کودک و نوجوان بوده است، این روند با انقلاب ۱۳۵۷ دچار وقفه‌ای چند ساله شد. مدیریت کانون پرورش فکری که از زمان تأسیس تا مقطع انقلاب به مدت پانزده سال در دستان لیلی امیر ارجمند از نزدیکان فرح پهلوی بود، با وقوع انقلاب اسلامی و تغییر نگرش‌های کلی به ساحت فرهنگ و هنر، به جوانان انقلابی و کار نیازموده واگذار شد. اولین مدیر کانون بعد از انقلاب کمال خرازی بود که بعدها او را در پست‌های کلان دستگاه دیپلماسی خارجی جمهوری اسلامی دیدیم.

قبل از شکل‌گیری کانون ما چیزی به‌نام فیلم کودک و نوجوان درمیان تولیدات سینمایی ایران نداشتیم. حتی در جشنواره جهانی فیلم کودک که به همت کانون از سال ۱۳۴۴ ‌به راه افتاد تا دوره‌ سوم یعنی سال ۱۳۴۷ هیچ فیلمی از سینمای ایران حضور نداشت. چون عملاً تولیداتی در این حوزه در سینمای ایران نداشتیم. نورالدین زرین‌کلک، پدر فیلم‌های انیمیشن ایران، از بنیان‌گذاران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. با ورود فیلمسازان جوان و خوش‌فکر و سینمابلد به کانون کم‌کم سینمای کودک و نوجوان در کنار جریان‌ سینمای روشنفکری موسوم به «موج نو» در دهه‌ی چهل و پنجاه شکل گرفت. نکته اینجاست که تولیدات سینمایی کانون در این دوران عمدتاً توسط فیلمسازهایی ساخته شد که در سینمای روشنفکری آن زمان نیز نقش مهمی داشتند. به‌نوعی برای این فیلمسازها کانون نقطه‌ی آغاز و شروع مطمئنی برای ورود به سینمای حرفه‌ای بود. درنتیجه کانون محلی شد برای مشق‌های سینمایی این دست فیلمسازها. عباس کیارستمی با فیلم‌های «نان و کوچه»، «زنگ تفریح»، «تجربه»، «مسافر»، «دو راه حل برای یک مسئله» در کانون آغاز به کار کرد و اولین فیلم بلند سینمایی خودش را در سال ۱۳۵۶ ساخت، فیلم «گزارش». بهرام بیضایی نیز با فیلم «عمو سیبیلو» در سال ۱۳۴۹ فیلمسازی را آغاز کرد و با فیلم «سفر» در سال ۱۳۵۱ به همکاری خود با کانون ادامه داد. ناصر تقوایی فیلم «رهایی» را در سال ۱۳۵۰ در کانون تولید کرد که این فیلم موفق به دریافت جایزه شیر طلایی در بخش فیلم‌های کوتاه جشنواره ونیز شد. امیر نادری فیلم «سازدهنی» را در سال ۱۳۵۲ با همکاری کانون ساخت. سهراب شهید ثالث با فیلم «سیاه‌وسفید» در سال ۱۳۵۱ با کانون همکاری کرد. کانون پرورش فکری درزمینه‌ سینما به سراغ فیلم‌سازانی رفت که هرکدام در آینده‌ای نزدیک یکی از مهم‌ترین سینماگران جریان روشنفکری سینمای ایران شدند.-

فرشید مثقالی در سال ۱۳۴۶ به کانون پیوست و تا سال ۱۳۵۷ فیلم‌های انیمیشن، پوستر فیلم و تصویر برای کتاب‌های کودکان کانون را ساخت که جوایز بیشماری را برد. علی اکبر صادقی با ساختن دو فیلم «گلباران» در سال ۱۳۵۰ و «شاه خورشید» ۱۳۵۳ به مرکز سینمای کانون جان داد. در سال ۹۷ کانون با آغاز به تولید ۴ فیلم بلند در یک سال فصل جدیدی از فعالیت‌های سینمایی را آغاز کرد.

بایگانی فیلم

در کنار جشنواره سینمایی که نامی‌ترین جشنواره جهانی ویژه کودکان بود، یک بایگانی برای گردآوری فیلم‌های کودکان و نوجوانان ساخت تا کار نمایش فیلم‌های ارزنده هنری را به شکل گسترده‌ای برای کودکان در سرتاسر ایران آغاز کند. بایگانی فیلم کودکان از میان فیلم‌های برگزیده در هفت فستیوال فیلم کودکان، شماری فیلم‌های بلند و کوتاه خریداری کرد و برخی از آنان را به فارسی برگرداندند. این فیلم‌ها در روزهای تعطیل برای تماشاگران خردسال در تهران و شهرستان‌ها به نمایش گذاشته می‌شد.

تولید موسیقی

تولید موسیقی برای کودکان، نوجوانان و بزرگسالان از دیگر فعالیت‌های تولیدی در طول سال‌ها فعالیت کانون است. در سال ۱۳۵۰ مرکز موسیقی کانون به کوشش شیدا قره‌چه‌داغی ایجاد شد. تعداد زیادی از داستان‌های کودکان با موسیقی او روی صفحه گرامافون منتشر شدند. از آن جمله می‌توان به «آهوی گردن دراز» (۱۳۵۲) نوشته جمشید سپاهی و «روزی که خورشید به دریا رفت» (۱۳۵۳) نوشته هما سیار اشاره کرد. کانون در سال‌های بعد مجموعه کاست‌هایی برای آشنا کردن کودکان و نوجوانان با موسیقی ایرانی و موسیقی کلاسیک غربی منتشر کرد و همچنین مجموعه‌ای با عنوان «صدای شاعر». یکی از این کاست‌های این مجموعه به سروده‌های باباطاهر اختصاص داشت که با موسیقی شیدا قرچه‌داغی، دکلمه امیر نوری و صدای پری زنگنه منتشر شد.

مرکز تولید تئاتر و تئاتر عروسکی

مرکز تئاتر و تئاتر عروسکی کانون از سال ۱۳۵۰ آغاز به کار کرد و با استفاده از شیوه‌های عروسکی، صحنه و ترکیبی به تولید آثار نمایشی برای کودکان و نوجوانان می‌پردازد. اجرای تئاتر در مناطق روستایی و محروم بر روی از فعالیت‌های قابل توجه و شاخص این مرکز از بدو تاسیس است تا امکان تماشای تئاتر برای کودکان و نوجوانان در مناطق مختلف کشور فراهم شود. تاکنون نزدیک به 281 عنوان تئاتر برای آنان تولید شده است. مدیریت مرکز تئاتر و تئاتر عروسکی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان واقع در پارک لاله تهران زیر نظر اداره کل سینمایی و امور تئاتر از زیر شاخه‌های معاونت تولید کانون فعالیت می‌کند.

تریلی تئاتر سیار کانون

یک سالن نمایش سیار است که روستا به روستا به مناطق محروم سراسر کشور می‌رود و با هنرمندان و گروه‌های تئاتری مختلف در روستاهای مختلف نمایش اجرا می‌کند.

فعالیت‌های بازرگانی

کانون با راه اندازی فروشگاها و نمایندگی‌های فروش محصولات در شهرهای مختلف، تولیدات خود را شامل کتاب، اسباب‌بازی، بازی‌های رایانه‌ای، آثارسینمایی، لوازم‌التحریر و... به مخاطبان عرضه می‌کند. اعطای نمایندگی به صاحبان مراکز عرضه محصولات فرهنگی مرتبط با کودکان و نوجوانان، همکاری با ناشران و تولیدکنندگان غیرکانونی برای فروش تولیدات آنان در فروشگاه‌های کانون و شرکت در نمایشگاه‌های ملی و بین المللی بخشی دیگر از فعالیت‌های کانون است. کودکان و نوجوانان، سازمان‌ها و مراکز مختلف از طریق ساز و کار اشتراک و بدون مراجعه حضوری به فروشگاه‌ها، از کتاب‌های کانون براساس گروه‌های سنی مورد نیاز استفاده می‌کنند.

جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های کانون

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هماهنگ با دیگر فعالیت‌ها کوشش به برگزاری جشنواره جهانی فیلم‌های کودکان و نوجوانان نمود که برای رسیدن به دو هدف‌ ساختن چشم‌اندازی کامل از فیلم‌های ویژه کودکان و نوجوانان در جهان و نمایش فیلم‌های برجسته از سرتاسر جهان که در آموزش و پرورش و یادگیری کودکان مفید باشد، بود. نخستین جشنواره جهانی فیلم‌های کودکان در آبان‌ماه ۱۳۴۵ به کوشش فرح پهلوی آغاز به کار کرد. در آبان‌ماه ۱۳۵۱ هفتمین جشنواره با ۱۲۰٬۰۰۰ کودک در تهران برگزار گردید. این جشنواره از سال ۱۳۵۰ در تهران و شهرستان‌ها برگزار می‌شد.

برپایی جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های کانونی، ملی و بین‌المللی از مهم‌‌ترین فعالیت‌های کانون است که همه ساله پذیرای میلیون‌ها کودک و نوجوان، فعالان عرصه‌های فرهنگ، هنر و ادب و عموم مردم در سراسر کشور است.

• برگزاری جشنواره‌های بین‌المللی پویانمایی تهران
• برگزاری جشنواره‌های بین‌المللی قصه‌گویی
• مهرواره‌های فرهنگی، ادبی، هنری مثل؛ مهرواره شعر، داستان، عکاسی، سرود، بازی و... مهرواره واژه‌ای است که کانون پرورش فکری برای عنوان برخی از رویدادهای غیررقابتی ویژه کودکان و نوجوانان انتخاب کرده است.
• نمایشگاه و مسابقه بین‌المللی نقاشی کودکان تهران، جشنواره‌ها و برنامه‌های ملی دهه فجر، روز و هفته ملی کودک، جشنواره مطبوعات، کتاب، عکس، جشنواره و نمایشگاه اسباب‌بازی، و جشنواره‌های کانونی همانند نمایش عروسکی، جشنواره فیلم قاصدک، پژوهش و... از جمله این برنامه‌ها است.

فعالیت‌های بین‌المللی کانون

مجامع بین المللی که تحت نظارت کانون است به این شرح است:

• «اسیتژ»؛ کانون نماینده سازمان بین المللی اسیتژ( ASSITEJ) در ایران است.
• «سیفژ»؛ کانون نماینده سازمان بین‌المللی فیلم برای کودکان و نوجوانان (cifej) در ایران است.
• ارسال تولیدات کانون برای شرکت در مسابقه‌ها و فستیوال‌های خارجی

جایزه کتاب ماه و سال

کانون با هدف کمک به ارتقای کیفیت آثار و معرفی کتاب‌های مناسب مخاطبان کودک و نوجوان و حمایت از پدیدآورندگان این حوزه به کتاب‌های برگزیده ماه و سال جایزه اهدا می‌کند. این جوایز شامل مرغک سیمین(کتاب‌های برگزیده ماه) و مرغک زرین (کتاب‌های برگزیده سال) است. جایزه کتاب سال، علاوه بر انتخاب کتاب برگزیده‌ سال، بخش‌های دیگری نیز مانند جایزه‌ بهترین تصویرگری کتاب، جایزه‌ فرصت طلایی (برای کتاب‌هایی که فرصت چاپ نداشته‌اند)، جایزه‌ مداد پرنده (قدردانی از یک چهره‌ ادبیات کودک و نوجوان) و جایزه‌ استاد مهدی آذریزدی (بهترین کتاب بازنویسی و بازآفرینی) را شامل می‌شود.

مرکز سرگرمی‌های سازنده و بازی‌های رایانه‌ای

تولید گروه ویژه‌ای از محصولات که در حد بین اسباب‌بازی محض و لوازم کمک آموزشی قرار می‌گرفت از سال ۱۳۶۱ شمسی با نام «سرگرمی‌های سازنده» در مرکزی با همین نام آغاز شد تا سال 1398 حدود ۳۰۰ عنوان محصول در این گروه، جهت توزیع در فروشگاه‌های کانون و استفاده در مراکز کانون تولید شد که برخی از این محصولات به تولید دوم تا دهم نیز رسید. در سال ۱۳۷۸ برای اولین بار در خاورمیانه عروسک‌هایی با ویژگی‌های چهره‌شناسی ایرانی به نام دارا و سارا در این مرکز طراحی و بخشی از آنها در چین تولید شد، این محصول رکورد تیراژ تولید و فروش در یک محصول را در کانون شکست و بعدها نسل دوم و سوم در اندازه ۳۰ سانت تولید شد. لوازم جانبی و لباس‌های سنتی و بومی ایرانی در زمره محصولات جانبی عروسک‌های دارا و سارا بود که درداخل کشور تولید شدند. در سال ۱۳۷۵ با توجه و تأکید به نیاز بازار داخلی، واحدی در مرکز سرگرمی‌های سازنده به نام «واحد تولیدات رایانه‌ای» تأسیس شد که ضمن بررسی تولیدات جهان، بازار داخل را مورد ارزیابی قرار داد و اقدام به طراحی و تولید محصولات چندرسانه‌ای، بازی‌های ویدیویی (بر بستر رایانه‌های شخصی و تبلت و گوشی‌های هوشمند) کرده و تا سال 1398 حدود ۵۰ عنوان محصول به بازار عرضه کرده‌است. این مرکز اولین مرکز دولتی تولیدکننده بازی‌های رایانه‌ای بوده ‌است. مرکز سرگرمی‌های سازنده از ابتدای تأسیس همواره محل مشاوره دانشجویان، تولیدکنندگان، طراحان و علاقه‌مندان به اسباب‌بازی بوده‌است و به‌صورت یک شتاب دهنده غیررسمی به تجاری‌سازی ایده‌های سرگرمی کمک نموده. بر همین اساس زیرساخت ایده‌آزاد به عنوان یک رویداد ملی سالانه از سال 1394 به‌صورت فراخوان ملی به جمع‌آوری، پرورش و ارائه ایده‌های اسباب‌بازی به بازار و صنعت اقدام کرده است.

طی دو دستاورد مختلف، مرکز سرگرمی‌های سازنده موفق به تأسیس شورای نظارت بر اسباب‌بازی به‌منظور نظارت کیفی، فرهنگی بر ایده‌های اسباب‌بازی و ثبت و حمایت حقوقی از آنان و همچنین رهگیری و نظارت و ساماندهی واردات و صادرات اسباب بازی شد و همچنین با ارایه طرحی، موافقت مسئولان برای تأسیس بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای را جلب کرد. همچنین برگزاری جشنواره ملی اسباب‌بازی از سال 1394 در سطح ملی و به‌صورت سالانه که محلی برای گردهمایی دست‌اندرکاران و اهالی صنعت اسباب‌بازی و سرگرمی‌های سازنده است نیز از برترین دستاوردهای این مرکز (که به‌صورت یک اداره کل به فعالیت می‌پردازد) در سال‌های اخیر بوده است.

نگاهی به برخی آثار منتخب کانون پرورش فکری

مجموعه «رمان نوجوان امروز»

در سال ۱۳۸۹ پروژه رمان نوجوان با همکاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شروع شد که در سایه این اقدام، نویسندگان زیادی موفق به تولید آثار متنوع در این حوزه شدند. این پروژه با 20 نویسنده آغاز شد اما تا به امروز بیش از 70 نویسنده در این طرح همکاری داشته‌اند. بسیاری از این رمان‌ها به زبان‌های دیگر ترجمه و موفق به کسب جوایز مختلف شده‌اند.(13) از جمله عنوان‌هایی که در قالب این طرح منتشر شده‌اند می‌توان به «هستی» نوشته فرهاد حسن‌زاده، «اعترافات غلامان» نوشته‌ حمیدرضا شاه‌آبادی، «سایه هیولا» نوشته عباس جهانگیریان، «حتی یک دقیقه کافی است» اثر آتوسا صالحی، «قلب‌های نارنجی» نوشته‌ مینو کریم‌زاده، «چشم عقاب» اثر محسن هجری، «عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی» اثر جمشید خانیان، «زیبا صدایم کن» اثر فرهاد حسن‌زاده، «کرمی که هیولا شد» اثر جعفر توزنده‌جانی، «شاهزاده خانومی در مترو» اثر محدثه گودرزنیا، «دختری با روبان سفید» اثر مژگان کلهر، «دلقک» اثر هدی حدادی، «اتاق تاریک» نوشته محمد بکایی، «آرزوی سوم» اثر مصطفی خرامان، «پریانه‌های لیاسندماریس» اثر طاهره ایبد، «دختری با روبان سفید» نوشته مژگان کلهر و ... اشاره کرد.

مجموعه «شعر نوجوان امروز»

انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با هدف پر کردن کمبودی که این روزها در حوزه شعر نوجوان احساس می‌شود، اقدام به انتشار مجموعه‌ای با عنوان «شعر نوجوان امروز» از شاعران مختلف این حوزه‌ کرده است. این مجموعه شامل کتاب‌هایی از شاعران جوان عرصه‌ شعر نوجوان است که با ظاهری متفاوت و بدون تصویرگری برای مخاطبان بالای ۱۵ سال ارائه شده است. ازجمله کتاب‌های این مجموعه می‌توان به «نام این پرنده چیست» سروده اکرم‌السادات هاشمی‌پور، «دوچرخه فکر می‌کند به ما دو تا» سروده عباسعلی سپاهی‌یونسی، «جنگل» سروده معصومه معصوم‌زاده، «چهره‌ات چقدر آشناست» سروده اسماعیل اله‌دادی و «چرا بی‌خداحافظی رفته‌ای» سروده مریم زندی، «سینه‌ام پر از دویدن گوزن‌هاست» سروده مهدی مردانی، «قاب عکس آفتاب» سروده وحید کیانی، «پشت چراغ قرمز پررنگ» سروده آتوسا صالحی، «من باغ می‌پوشم» سروده سعیده موسوی‌زاده و «به تو می‌توانم بگویم» سروده فاطمه سالاروند اشاره کرد.

مجموعه «پستانداران ایران»

مجموعه «پستانداران ایران» نوشته علی گلشن است که از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شده است. هدف از نگارش این مجموعه آشتی نوجوانان با طبیعت و تشویقشان به حفظ آن، اصلاح برخی باورهای غلط درباره پستانداران و آشنایی نوجوانان با گونه‌های کمیابی از آن‌هاست که تنها در ایران زندگی می‌کنند و امروزه بعضی از آن‌ها در خطر انقراض‌اند. علی گلشن در مقدمه‌ این مجموعه آورده است: «هدف از تهیه‌ مجموعه کتاب‌های «پستانداران ایران» آشنایی با گونه‌های ارزشمند پستانداران ایران، ایجاد علاقه به جانواران و میراث طبیعی و از میان بردن ترس و باورهای نادرست مردم درباره برخی گونه‌های جانوری است. در این سفر، گاه پای صحبت‌ زنان و مردانی می‌نشینیم که صدها قصه و افسانه از جانوران و زندگی اسرارآمیز آن‌ها در سینه دارند و گاه در موزه‌ها به دیدار نقوش جانوران بر آثار تاریخی و هنری سرزمین‌مان می‌رویم که روزگاری، دستانی هنرمند آن‌ها را به زیبایی خلق کرده‌اند. ره‌آورد این سفر، مهر، عشق به طبیعت و دانایی است.» (10) کتاب‌های «گربه‌سانان»، «سگ‌سانان و کفتارها» و «خرس‌ها و دیگر گوشت‌خواران» سه عنوان‌ از این مجموعه است که منتشر شده. این سه جلد به ترتیب در سال ۱۳۹۰ برنده‌ بیست‌ونهمین جایزه کتاب سال، در سال ۱۳۹۴ برنده سی‌وسومین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران و در سال 1399 برنده هجدهمین جشنواره کتاب رشد و جایزه‌های دیگر شده‌اند.

«نگارگران افتخار»

مجموعه ۱۰۰ اثر برگزیده جهانی از میان آثار برگزیده اعضای کانون پرورش فکری استان اردبیل در جشنواره‌های بین‌المللی، در قالب کتابی با عنوان «نگارگران افتخار» در سال 1400 منتشر شد. در یک دهه گذشته حدود 4000 اثر از نقاشی‌های اعضای کودک و نوجوان کارگاه‌های هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان اردبیل به فستیوال‌های بین‌المللی ارسال‌ شده که ماحصل آن، کسب 91 نشان و رتبه برتر از قبیل: نشان طلا، دیپلم افتخار و نشان‌های نقره و برنز است و کتاب «نگارگران افتخار» بیانگر قسمتی از کارنامه درخشان اعضای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان اردبیل و مشتمل بر 100 اثر از این میان است.

نمایشگاه آثار تصویرگری برگزیده کتاب‌های کانون پرورش فکری در جشنواره‌های بین‌المللی

نمایشگاه منتخبی از آثار تصویرگری برگزیده کتاب‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در جشنواره‌های بین‌المللی، در موزه کودک و نوجوان، سال 1396 در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون، موزه کودک و نوجوان برگزار شد. این جایزه‌های بین‌المللی در حوزه تصویرگری کتاب کودک شامل براتیسلاوا، بولونیا، هانس کریستین اندرسن، مونیخ، نوما و یونسکو بود. 46 اثر در این نمایشگاه به چشم می‌خورد که کتاب‌های «آرش کمانگیر» به تصویرگری فرشید مثقالی، از جشنواره بلونیا- براتیسلاوا (دیپلم افتخار– سیب طلایی) «آهوی گردن دراز» به تصویرگری بوتا آذرگین از جشنواره لایپزیک (مدال نقره)، «اگر جانوران صورت‌های رنگی داشتند» به تصویرگری نیکزاد نجومی از جشنواره نوما (جایزه ویژه)، «بابا برفی» به تصویرگری آلن بایاش از جشنواره یونسکو (دیپلم افتخار) و... از جمله این کتاب‌ها بودند.