مکتب هرات و شعر فارسی
مکتب هرات و شعر فارسی تألیف دکتر حسن نصیری جامی به بررسی یکی از پیشروترین مکتب‌های هنری جهان اسلام در عصر تیموری طی قرن نهم می‌پردازد و نشان می‌دهد که هرات و مکتب آن از جایگاه ارزشمندی بین دو سبک مهم ادب «عراقی» و «هندی» برخوردار است. این کتاب در جشنواره شعر فجر ۱۳۹۴ به عنوان اثر قابل تقدیر شناخته شد.
| مکتب هرات و شعر فارسی | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | حسن نصیری جامی |
| ناشر | مولی |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۳ |
| تعداد صفحات | ۴۸۰ |
| موضوع | جایگاه مکتب هرات در شعر فارسی |
| نوع رسانه | کتاب |
این کتاب ۴۸۰صفحه‌ای- که توسط انتشارات مولی در سال ۱۳۹۳ اولین چاپ آن به بازار آمد-پانزده سرفصل اصلی دارد که نویسنده در آن، با نگاهی تاریخی و ادبی، مکتب هنری هرات در عصر تیموری به ویژه دوره شاهرخ و نیز پیوند تنگاتنگ هنر و ادبیات در متون ادبی اعم از شعر و نثر را مورد بررسی و پژوهش قرار داده است. هم‌نشینی هنر و ادبیات در قرن نهم و تاثیرگذاری هر یک بر دیگری که به لطف حمایت دولتمردان تیموری از اهالی هنر و ادبیات به وجود آمد، باعث شد در این عصر شاهد ظهور دو اصطلاح «شاعران هنرمند» و «هنرمندان شاعر» باشیم.
«مکتب هرات و شعر فارسی» به عنوان نامزد نهایی بخش پژوهش و نقد ادبی سیزدهمین جایزه قلم زرّین 1395 معرفی و در جشنواره شعر فجر ۱۳۹۴ نیز شایسته تقدیر شناخته شد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
[۱]
مکتب هرات و شعر فارسی در نخستین نگاه
نویسنده در این کتاب، سعی کرده ضمن نمایاندن جایگاه تاریخی شهر هرات بعنوان کانون ادبی شعر فارسی، چگونگی شکل‌گیری مکتب هنری هرات در عصر تیموری را بیان کند. همچنین برخلاف بسیاری ناقدان که این عصر را به سبب تفنن‌گرایی، لغز، ماده تاریخ، معما، تقلید و تصنع‌گرایی، دوره ایستایی و رکود شعر فارسی می‌دانند، نشان می‌دهد آنگونه که گفته می‌شود این عصر آنقدرها هم تیره و تار نیست و گاه چشم‌اندازهای بدیعی نیز هرچند اندک به چشم می‌خورد که به گواه بسیاری از جمله محمدتقی بهار در «سبک‌شناسی» و عبدالحسین زرین‌کوب در «سیری در شعر فارسی» این عصر خالی از برخی ظرایف و ابداعات شعری نبوده و زمینه‌ساز ظهور سبک هندی شده است. واصفی درباره معنی‌جویی و مضمون‌یابی امیرعلیشرنوایی از شاعران برجسته این عصر، از قول وی روایت می‌کند:
«شمع پیش من تا صباح می‌سوزد و دوات و قلم همیشه پیش من است تا اگر معنی‌ای به خاطر رسد آن را فی‌الحال به قید کتابت درآوردم.» (بدایع‌الوقایع، ۳۹۵/۱)[۲]
درباره نویسنده
حسن نصیری جامی زاده ۱۳۴۵ در تربت جام است. وی نویسنده، پژوهشگر، مصحح و استاد دانشگاه است که عمده آثارش در حوزه شیخ جام‌پژوهی و عرفان کهن خراسان است. نصیری جامی مقالات و کتاب‌های ارزشمندی در حوزه ادبیات و عرفان کهن خراسان تصحیح و تألیف کرده است. از جمله آثار تصحیحی او می‌توان به کنوزالحکمه، سراج السائرین، بحارالحقیقه، حدیقة الحقیقه، انیس العارفین ، مقامات منظوم شیخ جام ، لطایف الطوایف اشاره کرد.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
فصل‌بندی کتاب
سرفصل‌های این اثر به شرح زیر است:
هرات در آینه افسانه و تاریخ؛ هرات از طلیعه شعر فارسی تا آغاز قرن نهم؛ اوضاع سیاسی هرات در قرن نهم؛ اوضاع اجتماعی ادبی هرات در قرن نهم؛ هرات و گرایش‌های مذهبی و دینی در قرن نهم؛ عرفان و تصوف در عصر تیموریان؛ هرات و پسندهای ادبی دربار تیموریان؛ ویژگی‌های ادبی عصر تیموری؛ مکتب هرات (در هنر)؛ پیوند شعر و هنر؛ فزونی اصطلاحات و مضامین هنری در شعر عصر تیموری؛ قالب‌های شعری؛ مضامین شعری؛ تفننجویی؛ از منظر نقد.
نخستین فصل این کتاب باعنوان هرات در آینه افسانه و تاریخ به پیشینه تاریخی و گذشته هرات در آثار تاریخی و ادبی می‌پردازد و نشان می‌دهد که این شهر دیرپا چه نقشی در حوادث مهم تاریخ ایران داشته است. علاوه‌بر آن نام این شهر پیوند ویژه‌ای با قلمرو شعر و ادب فارسی دارد، به نحوی که شهر هرات و وقایع تاریخی آن خاستگاه مضامین بسیاری از اشعار نامدار فارسی بوده است. نصیری جامی در صفحه ۳۵ کتاب درباره وصف زیبایی و دلربایی هرات در عصر سلطان حسین بایقرا آورده است:خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
| هَری دانم که هست از روی دلخواه | بهشتی پُر پری، شهری پر از ماه | |
| در و بر باغ فردوسی به رونق | به هر کنجش نهان صد چون خورنق | |
| زبس طاق بلند و قصر زرکار | فلک خود را در او گم کرده صدبار | |
| هوایش جان‌فزا و خاک، دلکش | مزاجش را برابر آب و آتش | |
| سمرقند ارچه گلزاری است تابان | به است از خون او خاک خیابان |
فصل بعدی هرات از طلیعه شعر فارسی تا آغاز قرن نهم نام دارد که در آن به معرفی اجمالی طلایه‌داران شعر فارسی در هرات از قرن سوم تا قرن نهم می‌پردازد و به مشخصات شعری حوزه ادبی هرات اشاره می‌کند. محمود وراق هروی، ابوشعیب هروی (صالح بن محمد)، حقوَری هروی (ابوالحارث حرب بن محمد)، حاتمی هروی (امیر ابوالفتح عبدالکریم بن احمد)، جوهری صانع هروی (حکیم ابومحامد محمود بن عمر)، فخر هروی (امام فخرالدین هروی از جمله شاعران برجسته هراتی به شمار می‌روند.
بررسی اوضاع سیاسی هرات در قرن نهم از دیگر فصل‌های این کتاب است. در عصر تیموریان، هرات یکی از مهمترین و باشکوه‌ترین پایگاه‌های سیاسی و فرهنگی تیموریان به شمار می‌رفته و در نگاهی فراتر یکی از پویاترین پایتخت های سیاسی و فرهنگی تاریخ ایران بوده است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مؤلف برای شناخت بهتر اوضاع سیاسی هرات در این فصل به زندگی و سلوک سه تن از شاهان برجسته تیموری که در هرات می‌زیسته‌اند، پرداخته است: شاهرخ، سلطان ابوسعید تیموری و سلطان حسین بایقرا.
«یکی از رسوم تیمور و فرزندان وی توجه به اهل ادب و هنر بود و اینکه دربار را از این طیفِ اهل ذوق فرهنگ خالی نگذارند و زمانی را در مصاحبت و مجالست با آنان بگذارنند.» نهایت سعی شاهرخ با تشویق گوهرشاد و بایسنقر میرزا این بود که هرات به مرکزی برای اهالی فضل و فرهنگ و هنر ایران در عصر تیموری تبدیل شود و کتابخانه‌ای که به دستور بایسنقر در هرات ساخته و به کانونی برای اجتماع اهالی فرهنگ و هنر بدل شد، از جمله نمونه‌های بارز و تأثیرگذار توجه به ادب و هنر در دوره شاهرخ است. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
در بخشی از این فصل به نقش گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ در شکوفایی فرهنگی هرات اشاره شده و نویسنده با تکیه بر منابع تاریخی آورده است که همراهی‌ها و حمایت‌های او از بایسنقر میرزا فرزندش برای انجام اقدامات فرهنگی و هنری، سهم بسزایی در بسترسازی و شکل‌گیری مکتب هنری هرات داشته است. [۳]
مؤلف در فصل بعد به اوضاع اجتماعی ادبی هرات در قرن نهم پرداخته و این عصر را به لحاظ جامعه‌شناختی مورد کنکاش قرار داده است. به عقیده مؤلف، این عصر، عصر تعارضات اخلاقی است. تنزّل مقام شاعران و اهل علم، اعتیاد به بنگ و افیون، حسادت و بدگویی و تعصب و غرض‌ورزی از جمله ویژگی‌هایی اخلاقی است که مؤلف با آوردن نمونه‌هایی به بیان آن در این دوره می‌پردازد. واصفی نمونه‌ای از شادخواری‌های شاعران در این عصر را در بدایع الوقایع چنین می‌آورد:
«مولانا محمد پیر شمس که از جمله فضلا و ظرفای خراسان بود... بی‌ملاحظگی و بی‌اعتدالیش در این مرتبه بود که روز جمعه بیست‌وهفتم ماه رمضان شراب خورده، مست بر پشت طاق مسجد جامع ملکان [هرات] برآمده، بر سر مردم بول کرده، خلایق هجوم نموده او را فرود آوردند.» خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
فصل بعدی که به هرات و گرایش‌های دینی و مذهبی در قرن نهم اختصاص دارد، گویای روشن دو رویکرد متفاوت تعصب و دین‌ورزی شدید و تساهل و تعادل دینی است. دوران پادشاهی شاهرخ همراه با تعصب و مذهب‌مداری طی شد تا به دوره سلطان حسین بایقرا رسید که نوعی تساهل دینی در آن حاکم بود. روی‌آوری به عرفان و تصوف در عصر تیموریان یکی از ویژگی‌های شاخص اجتماعی و فرهنگی این دوره است. تصوف علاوه‌بر اینکه در میان ادیبان و شاعران رواج گسترده یافت، در طبع عامه نیز مورد قبول افتاد و فرقه‌های مهمی در این عصر شکل‌گرفتند که مهمترین آن‌ها «نقشبندیه»، نعمت اللهیه و صفویه بود.
با زیاد شدن پسندهای عرفانی، خانقاه‌ها و رسوم خانقاهی نیز افزایش یافت. البته تصوف در این دوران از برخی رذایل اخلاقی به دور نماند و شکمبارگی و تزور و ظاهرآرایی برخی از صفات صوفیان ظاهرنما ذکر شده است.
مؤلف با این پیشینه مفصل تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دینی وارد فصل‌های هرات و پسندهای ادبی دربار تیموریان و ویژگی‌های ادبی عصر تیموری می‌شود. از مهمترین ویژگی‌های ادبی این دوره رواج شعر و کثرت شاعران است که البته فزونی شاعران در این دوره یکی از عوامل تنزّل ارجمندی شعر و شاعری ذکر شده است. پرگویی شاعران، عمومیت یافتن شاعری و جامعیت هنری شاعران از دیگر مختصات این دوره است. خرافه‌گرایی در این عصر رواج بسیار یافت. «رواج شعر در بین عامه و موضوعیت یافتن پسندهای فرهنگی آنان، یکی از آثار عمومیت یافتن و کثرت شاعران در این دوره است.»خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه خرافه‌گرایی از میراث مغولان که قومی بیانگرد و وحشی بودند به تیموریان به ارث می‌سد. به همین دلیل یکی از ویژگی‌های مکتب هنری هرات در نقاشی و تذهیب، رسم و نقش موجودات موهوم و خیالی است.
عبدالرحمن جامی در صفحه۱۵۲ کتاب گلایه از فزونی شاعران و کم‌مایگی آنان را اینگونه توصیف می‌کند:
| شعر در نفس خویشتن بد نیست | پیش اهل دل این سخن رد نیست | |
| ناله من زخسّت شرکاست | تن چون نالم زشرّ ایشان کاست | |
| پیش ازین فاضلان شعر شعار | کسب کردی فضایل بسیار... | |
| وه کز ایشان بجز فسانه نماند | جز سخن هیچ در میانه نماند | |
| کیست شاعر؟ کنون یکی مُدبر | که نداند ز جهل هِرّ از بِرّ | |
| نکند فرق شعر را ز شعیر | راحتِ خُلد را ز رنج سعیر |
فصل نهم، به بررسی مکتب هرات پرداخته شده است. هرات به سبب اقدامات تیمور و بخصوص پسرش شاهرخ، در عصر تیموری به مهمترین و پرآوازه‌ترین کانون توجه اهالی فضل و هنر تبدیل شد. از این جهت، عصر تیموری را «دوره رستاخیز هنر ایرانی» و مکتب هرات را «از پیشروترین مکتب‌های هنری جهان اسلام» شمرده‌اند.[۴] این عصر دو دوره درخشان دارد:
- دوره آغازین، دوره حکمرانی شاهرخ که دوره شکل‌گیری و تثبیت مکتب هرات بشمار می‌رود.
- دوره پسین، دوره سلطان حسین بایقرا که دوره اعتلا و جلوه مکتب هنری هرات است.
فراوانی ذوق و تنوع گرایش‌های هنری رهاورد بزرگ این عصر ذکر شده است. هنرهای نگارگری، کتابت و کتاب‌آرایی، معماری و موسیقی مهمترین گرایش‌های هنری هستند که مؤلف ضمن اشاره به آن‌ها به بررسی هر یک به طور جداگانه می‌پردازد و ویژگی‌ها و تأثیرپذی‌ها و تأثیرگذاری‌های آن را بر روی ادبیات این دوره شرح می‌دهد. از ویژگی‌های مهم مکتب هرات، پیوند شعر با هنر است که باعث به وجود آمدن هنرمندانِ شاعر و شاعران هنرمند شده است.
«در واقع شعر و هنر چنان در این عصر درهم تنیده شدند که نگارگری‌ها، مینیاتور، تذهب و سایر گرایش‌های هنری به شعر رنگ‌وبوی تازه بخشیده و در مقابل شعر نیز به این گونه‌های هنری، روحی شاعرانه و مضامینی نمادین و دیرینه از ادب ایرانی را بخشیده است.»[۵] «پیوند شعر و هنر» فصل بعدی کتاب است که مؤلف در آن به ذکر نام هنرمندانِ شاعر چون سیمی نیشابوری، مولانا عبدی، خواجه حافظ باباجان، استاد دوست محمد عودی و غیره و نیز شاعران هنرمندان چون کاتبی نیشابوری، بنایی هروی و عیشی هروی پرداخته است. مؤلف در فصل یازدهم به فزونی اصطلاحات و مضامین هنری در عصر تیموری می‌پردازد. در این بخش، اصطلاحات هنرهای موسیقی، نقاشی، معماری، نگارگری و تذهیب و مضمون‌سازی و استفاده از آرایه‌های ادبی با بهره‌گیری از هنر کتابت و خوش‌نوسی با ذکر نمونه اشعار بیان شده است. عبدالرحمان جامی به عنوان سرآمدترین شاعر این عصر اشعاری دارد که در آن اصطلاحات هنری در رشته‌های مختلف به وضوح به چشم می‌خورد. وی را غزلی زیبا و دربرنداره اصلاحات خوش‌نویسی است:
| دی تجربة المداد کردم | وصف خط تو سواد کردم | |
| شاگرد شدم خط لبت را | نسخ خط اوستاد کردم | |
| هر نقطه که بر ورق نهادم | از خال و رخ تو یاد کردم | |
| هر دال و الف که نقش بستم | زلف و قدت اعتقاد کردم.... |
فصل بعدی به قالب‌های شعری این عصر اختصاص دارد. نوآوری در قالب‌های شعری این عصر دیده نمی‌شود و نویسنده کتاب دو رویکرد مشخص را در خصوص قالب‌های شعری شرح داده است. غزل از گسترده‌ترین قالب‌های شعری این دوره است به نحوی که دیوان‌های این عصر انباشه از غزل است. در ادامه به دلایل گرایش شاعران این دوره به غزل، انواع آن پرداخته شده است. مثنوی، قطعه و رباعی از دیگر قالب‌های شعری مورد اهتمام در این دوره هستند.
مضامین شعری فصلی سات که مؤلف به بیان برخی از مهمترین مضامین شعری این دوره از جمله مدح، وصف، تحمیدیه، هجو و غیره همت گماشته است.
تفننجویی از ویژگی‌های مهم شعر عصر تیموری به شمار می‌رود که برتری‌جویی شاعران بر یکدیگر، نبودن روحیه ابداع و نوجویی در محتوا، عام شدن شعر و شاعری، وفور مجالس و محافل هنری و ادبی، حمایت دربارهای عصر تیموری از تفننجویی شاعران از عمده دلایل روی آوردن شاعران به آن است. معما از مهمترین پسندهای ذوقی این دوره است که شاعران بسیاری حتی عبدالرحمان جامی نام‌آورترین شاعر این عصر چهار رساله با نام‌های «رساله کبیر»، «رساله متوسط»، «رساله صغیر» و «رساله اصغر» در باب معما دارد. لغز، ماده تاریخ، سرودن شعر به زبان عوام، تفنن در بداهه‌گویی از دیگر تفنن‌های شاعران این دور به شمار می‌رود.
از منظر نقد آخرین فصل کتاب است که نویسنده به بیان نظر ناقدان این عصر که آن را عصر «انحطاط شعری» می‌دانند، اشاره می‌کند. تا جایی که برخی از جمله پرویز ناتل خانلری در هفتاد سخن درباره شاخص‌ترین شاعر این نوشته‌است«دیوان بزرگ غزلیات جامی هم اگر نبود، گو مباش؛ از گنجینه ادبیات فارسی چیز کم نمی‌آید.» خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه تفنن‌گرایی، تصنع‌گرایی و پیگیری رویکرد تقلید از جمله دلایلی است که ناقدان این عصر آن را دلیلی برای انحطاط شعری ذکر می‌کنند.[۶]اما مؤلف سعی می‌کند ابدعات هرچند اندک این دوره نیز را یادآور شود که بزرگان بسیاری به آن اذعان داشتند. محمدتقی بهار در «سبک‌شناسی» و عبدالحسین زرین‌کوب در «سیری در شعر فارسی» ابداعات ناچیز این دوره مقدمه شکل‌گیری سبک هندی می‌دانند.
«مهمترین رویکردِ نوجویانه و مضمون‌گرایانه این عصر بر محورِ «خیال خاص» است. این محور به عنوان یک معیار برتر در نقد اشعار این دوره و گرمی محافل ادبی و شعرشناسی عصر مورد توجه بوده است».خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مؤلف نوجویی‌های این عصر را در دو دسته قرار داده است:
- آوردن واژگان و اصطلاحات جدید و تصویرسازی بر مبنای آن‌ها
- نوجویی در خیال‌آفرینی و خیال خاص پروری
برخی از اصطلاحات نوجویانه چون «نکته رنگین»، «معنی رنگین» را در شعر شاعران چونی جامی می‌توان دید:
| کسی که نکته رنگین ز دفترش ننوشت | گلی ز باغ معنی به دست خویش نچید |
| جامی چو نیست معنی رنگین حسود را | تذهیب شعر خود به زر و لاجورد کرد |
در دیوان آصفی هروی نیز شاهد به کار بردن این اصطلاحات نوجویانه هستیم:خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
| باده صحبت هر طایفه لب خوش کردم | آدم راست مزه در همه عالم نیست | |
| در آن کو دست‌وپا گم می‌کنم گاه تماشایش | ز شادی هر که باشد می‌شود بی‌دست و پا آنجا |
نوا، نما، نگاه
پانویس
منابع
- نصیری جامی، حسن (۱۳۹۳). مکتب هرات و شعر فارسی. تهران: مولی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۳۳۹-۰۱۵-۷.
پیوند به بیرون
- «معرفی آثار برگزیده جشنواره شعر فجر». ایکنا، 1اسفند1394. بازبینی‌شده در ۲۲شهریور۱۳۹۹.
- «زندگی نامه علمی پژوهشی و اجرایی دکتر حسن نصیری جامی». آپارات. بازبینی‌شده در ۲۲شهریور۱۳۹۹.