مرغ سحر
مرغ سحر از تصنیف‌های معروف محمدتقی بهار است که همزمان با سقوط قاجار و روی کار آمدن پهلوی سروده شده است. این اثر ماندگارترین تصنیف تاریخ موسیقی ایران است.
| مرغ سحر | |
|---|---|
 تنها اجرای تصنیف «مرغ سحر» تحت نظر خود ملک‌الشعرای بهار، در پاییز ۱۳۰۷ و با آواز جمال صفوی ضبط شد. این تصویر از صفحه همان اجراست | |
| نویسنده | محمدتقی بهار |
| تاریخ نشر | ۱۳۰۶ |
| موضوع | سیاسی - اجتماعی |
| سبک | سنتی |
| زبان | فارسی |
این تصنیف به دلیل داشتن مضمونی سیاسی - اجتماعی مورد توجه بسیاری قرار گرفته است و در طی این سال‌ها خوانندگان مختلفی آن را اجرا کرده‌اند. اما نخستین‌بار در ۷تیر سال۱۳۰۶ به مناسبت جشن سالگرد مجله ناهید اجرا شد. در سال ۱۳۰۶ که این ترانه نخستین‌بار اجرا شد، نام سُراینده‌اش را پنهان کردند.
در طول این سال‌ها احتمال‌های بسیاری درباره شأن نزول شعر مرغ سحر مطرح شده است؛ مثلاً اینکه شعر محصول سال‌های پس از استبداد صغیر است یا در سال‌های نخست پس از روی کار آمدن رضاخان و بر باد رفتن آرمان‌های مشروطه سروده می‌شود یا هم‌سو با آرمان‌های انقلاب سرخ ۱۹۱۷ شوروی است و... افرادی هم سُرایش آن را به دوره زندان یا پس از زندان و تبعید بهار منسوب کرده‌اند که به‌کلی نادرست است و در آن هنگام، شاعر اگر چه مغضوب دستگاه بود هنوز نمایندگی مجلس را بر عهده داشت. با این که مرغ سحر در سال‌های اولیه به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی و در اعتراض به وی روی صفحه ضبط و منتشر شده اما تا چندین دهه، چندان صدایی از آن به گوش نمی‌رسید تا اینکه در سال‌های دهه پنجاه شمسی با آغاز فصل تازه ترانه اعتراضی، مرغ سحر بار دیگر جان گرفت. اما فارغ از همه احتمال‌ها، مرغ سحر مثل همه شعرهای جاودانه، فراتر از زمان و مکان، ایستاده است.
اگر نخوانده‌اید
تصنیف مذکور گفت‌و‌گوی شاعر و پرنده اسیر در قفس است. شاعر پرنده را مخاطب قرار می‌دهد و از او می‌خواهد آوازی سر دهد. پرنده غمگین است و آن‌قدر تلخ و ناامیدانه شکوه می‌کند که شاعر را از خواسته خود پشیمان می‌کند. شعر محصول جادوی مجاورت کلمه‌هاست. پرنده مرغ سحر است که قرار است ناله سر کند و داغ را تازه‌تر کند. از ظلم ظالم، جور صیاد، طبیعت، فلک و تنگی قفس آن‌قدر می‌گوید که شاعر می‌خواهد پرنده شرح هجران مختصر کند. شعر پایان خوش ندارد و شاعر آکنده از درد و داغ و شکایت شعر را به پایان می‌برد.
مرغ سحر دو بند دارد، اما بیشتر خوانندگان تنها بند نخست تصنیف را خوانده‌اند. بند اول بیشتر شاعرانه است در حالی‌که بند دوم دارای اشارات و مضمون صریح سیاسی و اجتماعی است. بند دوم به جز در اجراهای آوازی بسیار قدیمی در دوران جدید به صورت آواز یا دکلمه استفاده نشده‌است. ملک‌الشعرا در بند اول درباره تلخی‌های اجتماعی با زبانی تمثیلی سخن می‌گوید و درواقع شنونده را برای شنیدن خبر نهایی آماده می‌کند و در بند دوم مجموعه‌ای از اخبار و اطلاعات تلخ چون تمام شدن عمر حقیقت و عهد و وفا را به مخاطب منتقل می‌کند.[۱]
آهنگ از مرتضی نی‌داوود
اولین و آخرین اجرا
درباره نخستین اجرای مرغ سحر اختلاف بسیار است؛ مرغ سحر را نخستین‌بار ملوک ضرابی خواند یا قمرالملوک وزیری یا تاج اصفهانی یا ایران‌الدوله هلن یا جمال صفوی. چند سال پیش به مدد شبکه‌های اجتماعی اجرای جلال تاج اصفهانی پیدا شد که به احتمال زیاد نخستین اجرای مرغ سحر است. زنده‌یاد تاج می‌گفت پیش از همه خوانندگان مرغ سحر را برای نخستین‌بار در سال ۱۳۰۲ اجرا کرده است. اما مرغ سحر نخستین‌بار در پاییز ۱۳۰۶ با تار مرتضی نی‌داوود و ویلون موسی معروفی و صدای ملوک ضرابی، به‌شکل رسمی، روی صفحه ضبط شد.
اجرای دردسر ساز
در اجرای عمومی این ترانه، قمرالملوک وزیری بی‌حجاب روی صحنه رفت و آواز خواند. با وجود آنکه نظمیه تهران برای کنسرت مجوز صادر کرده بود اما قمر را به محض خروج از گراند هتل، محل اجرای کنسرت، دستگیر و به کلانتری بردند و از او تعهد کتبی گرفتند که دیگر کنسرت ندهد و بی‌حجاب به جایی نرود.
امضای پایانی
تصنیف مرغ سحر در دهه‌های اخیر با نام مرحوم محمدرضا شجریان پیوند خورده است. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۶۹ در کنسرت سرو چمان در دانشگاه برکلی، چند روز پس از درگذشت مرتضی نی‌داوود، مرغ سحر را برای نخستین‌بار به یاد او اجرا می‌کند. اجرای دیگری از تصنیف در آلبوم پیام نسیم می‌آید. اجرای شجریان آن‌قدر استادانه است که پس از آن مخاطبان در هر کنسرتی از او می‌خواهند مرغ سحر را اجرا کند و تصنیف به‌مرور به امضای پایانی تمام کنسرت‌های استادبزرگ آواز ایران تبدیل می‌شود. فریادهای دسته‌جمعی صدها تن از حاضران در آخرین کنسرت‌های شجریان در تالار کشور که اجرای مرغ سحر را می‌خواهند، از صحنه‌های فراموش نشدنی موسیقی ایران است.
گزارشی از شخصیت‌های اصلی
دو شخصیت بیش ندارد! شاعر و پرنده. پرنده اندوهگین است حرفی نمی‌زند اما به خواستِ شاعر زبان می‌گشاید و درد دل را شرح می‌دهد.
دلیل شهرت
مرغ سحر به افسانه می‌ماند. مثلاً اینکه فراگیری مرغ سحر سبب شد که برای نخستین‌بار «نظام‌نامه مقررات ضبط صوت در صفحات گرامافون» وضع شود. اثر مذکور تنها تصنیفی است که خوانندگان ایرانی بسیاری، از گرایش‌های گوناگون در طول این سال‌ها خوانده‌اند، از تاج اصفهانی و هنگامه اخوان تا نادر گلچین و هوشمند عقیلی و فرهاد مهراد و محسن نامجو. حتی خوانندگان غیرایرانی مثل هابیل علی‌اُف و عالیم قاسم‌اُف نیز مرغ سحر را اجرا کرده‌اند.
چرا باید این شعر را خواند
کسی گمان نمی‌برد کلامی که ملک‌الشعرا بهار بر قطعه مرتضی نی‌داوود در دستگاه ماهور می‌گذارد تبدیل به ماندگارترین تصنیف تاریخ موسیقی ایران شود. در سده اخیر هیچ تصنیفی به اندازه «مرغ سحر» عمویت نیافته است. ۹۵سال از نخستین اجرای مرغ سحر می‌گذرد و هنوز هیچ تصنیفی نتوانسته است به اندازه این تصنیف زبان حال ایرانیان در سده اخیر باشد. [۲]
آنان که خوانده‌اند
در این اثر انتخاب واژه‌ها و چیدمان کلمه‌ها و ساختار شعر به‌گونه‌ای است که مرغ سحر از ابتدا تا امروز همواره خوانشی سیاسی - اعتراضی داشته است. انگار استعاره‌ای است از موقعیتی که در طول یک سده همواره تکرار می‌شود. در سطرهایی از بند دوم رگه‌های چپ‌گرایانه مشاهده می‌شود که وقتی کنار خاک توده در بند نخست قرار می‌گیرند، معنایی دیگر می‌یابند.
عمق روایت
سروده بهار صدای روشن‌فکرانی است که وجودشان سراسر ناامیدی‌ست. ایرانی را روایت می‌کند که هرج و مرج است و قدم به سمت استبداد بر می‌دارد و صدای آزادی‌خواهان به گوش هیچ‌کس نمی‌رسد! لحن تصنیف انقلابی‌‌ست و بیانش مانند اغلب سروده‌‌های بهار ساده و غنی است.
ویژگی‌های مهم
شعر و آهنگ، در مرغ سحر با دقتی هنرمندانه به هم پیوند خورده و دوشادوش یکدیگر حرکت می‌کنند. زبان کم و بیش روشن‌فکرانه بهار به واسطه موسیقی روان نی‌داوود، حتی برای مردم عادی دلپذیر شده‌است. مرتضی نی‌داوود در خصوص این هماهنگی طی مصاحبه‌ای عنوان کرد که؛ شاید بیش از ۲۰ مرتبه بنده برای مرحوم ملک الشعرای بهار آهنگ را نواختم و این آهنگ را ایشان حفظ کرده که بتواند در قالب این آهنگ چه شعری بگوید. مرغ سحر با نقطه عطف مهمی در تحول فرهنگ معاصر ایرانی نیز همراه بود.
گزارشی از فروش
شهربانی صفحه‌های گرامافون مرغ سحر را تنها یک ماه پس از انتشار از بازار جمع کرد و سبب شد مرغ سحر از آغاز به بازار سیاه راه پیدا کند و به چند برابر قیمت اولیه فروش بروند.
نوا، نما و نگاه
اجراهایی متفاوت از مرغ سحر
