توران میرهادی

توران میرهادی، با نام مستعار «افسانه پیروز» استاد ادبیات کودکان، نویسنده، متخصص آموزش و پرورش و یکی از شخصیت‌های برجسته فرهنگی بود که بیش از ۶۰ سال در گستره آموزش و پرورش، فرهنگ کودکی و ادبیات کودکان کوشید و در این روند یکی از چهره‌های تاثیرگذار بود.

توران میرهادی
زمینهٔ کاری	ادبیات کودک و نوجوان
زادروز	26 خرداد 1306 شمیران
پدر و مادر	سیدفضل‌الله میرهادی (ایرانی) و گرتا دیتریش (آلمانی)
مرگ	۱۸ آبان ۱۳۹۵ (۸۹ سالگی) تهران
علت مرگ	سکتهٔ مغزی
لقب	مادر آموزش و پرورش نوین ایران، مادر ادبیات کودک ایران
پیشه	استاد ادبیات کودکان، نویسنده، متخصص در حوزه آموزش و پرورش و از بنیان‌گذاران شورای کتاب کودک و فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
کتاب‌ها	«دو گفتار درباره کتابخانه‌های آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه»، «کتاب کار مربی کودک»، «برنامه کار سالانه مربی در مهد کودک و کودکستان»، «جست‌وجو در راه‌ها و روش‌های تربیت»، «تعلیمات اجتماعی سوم دبستان»، «راهنمای تدریس کتاب تعلیمات اجتماعی سوم دبستان»، «دو گفتار (کتابخانه آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه)» و «آنکه رفت، آنکه آمد»
همسر(ها)	جعفر وکیلی (۱۳۳۱–۱۳۳۳)، محسن خمارلو (۱۳۳۵–۱۳۵۸)
فرزندان	پیروز وکیلی، کاوه خمارلو، دلاور خمارلو، پندار خمارلو
مدرک تحصیلی	تحصیل در رشته روانشناسی تربیتی در سوربن، آموزش پیش دبستانی در کالج سوونیه، شرکت در کلاس‌های درس هنری والون و ژان پیاژه
دانشگاه	سوربن، کالج سوونیه
اثرپذیرفته از	جبار باغچه‌بان، محمدباقر هوشیار، هنری والون، ژان پیاژه، اوید دکرولی، جان دیویی، سلستین فرنه

* * * * *

توران میرهادی در ۲۶خرداد ۱۳۰۶ در چادری در باغی در شمیران متولد شد. توران، چهارمین فرزند خانواده‌ میرهادی بود. پدر توران میرهادی، سیدفضل‌الله، در چهارده سالگی با پای پیاده از تفرش به تهران آمد و به دارالفنون رفت تا به تحصیلاتش ادامه دهد. مادرش «گرتا دیتریش» دختری آلمانی بود که در زمان تحصیل سیدفضل‌الله در آلمان با او آشنا شد و سپس با او ازدواج کرد و همراهش به تهران آمد. سید فضل‌الله میرهادی یکی از تکنوکرات‌های برجسته ایران در دوره رضاشاه به حساب می‌آمد و بسیار مورد اعتماد شاه بود. گرتا نیز که در دانشگاه هنر مونیخ تحصیل کرده بود به مجسمه سازی و نقاشی می‌پرداخت. گرتا، زنی خانه‌دار بود که در هنرستان کمال‌الملک نیز مشغول به کار بود و مبانی هنر آموزش می‌داد. توران خانم با دو فرهنگ مختلف آلمانی و ایرانی بزرگ شد و از شش سالگی به سه زبان زنده دنیا صحبت می‌کرد. آلمانی، فارسی و فرانسوی. او آموزش و تجربه‌اندوزی خود را در سال 1311 شمسی در مدرسه‌ آلیانس تهران آغاز کرد و بعد از آن به مدرسه‌ سرچشمه‌ تهران رفت و تحصیلات ابتدایی خود را در آن جا تکمیل کرد. توران در سال ۱۳۱۷ به دبیرستان نوربخش رفت و بعد از اتمام دوره دبیرستان در رشته علوم طبیعی دانشگاه تهران قبول شد. اما بعد از آشنایی با جبار باغچه‌بان و حضور در کلاس‌های محمدباقر هوشیار از رشته علوم طبیعی انصراف داد و تصمیم گرفت برای تحصیل در رشته مورد علاقه‌اش یعنی علوم تربیتی و روانشناسی به اروپا برود.

توران میرهادی بعد از چهار سال درس خواندن در فرانسه و تحصیل در رشته روانشناسی تربیتی در سوربن، آموزش پیش دبستانی در کالج سوونیه، شرکت در کلاس‌های درس هنری والون و ژان پیاژه و یک سال کار در آلمان، به ایران بازگشت و شروع به تدریس در مدارس ابتدایی و پیش دبستانی کرد. توران بعد از بازگشت به ایران در سال ۱۳۳۱ با همسر اول خود سرگرد جعفر وکیلی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج یک فرزند بود و متاسفانه عمر این ازدواج دو سال بیشتر نبود. سرگرد وکیلی که از طرفداران مصدق بود بعد از جریان کودتای ۲۸ مرداد در سال ۱۳۳۳ اعدام شد.

فعالیت میرهادی در حوزه کودک به طور رسمی از سال ۱۳۳۴ با تاسیس کودکستان فرهاد شروع شد. توران در سال ۱۳۳۵ با محسن خمارلو ازدواج کرد و در همان سال اولین نمایشگاه کتاب کودک در ایران را راه اندازی کرد. در سال ۱۳۳۶ دبستان فرهاد نیز در کنار کودکستان ساخته شد. محسن همراه و همیار همیشگی توران در اداره مدرسه و کودکستان بود و همین امر ساخت مدرسه راهنمایی فرهاد را در سال ۱۳۵۰ ممکن ساخت. در سال ۱۳۵۶ در مجتمع آموزشی فرهاد که کودکستان، دبستان و راهنمایی داشت بیش از ۱۲۰۰ دانش‌آموز تحصیل می‌کردند. در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ این مدرسه تبدیل به واحد تجربی تعلیمات عمومی بدلش شد و پیشرفته‌ترین دیدگاه‌های آموزشی و پرورشی ایران ابتدا در آنجا بررسی و تجربه می‌شد. سال ۱۳۴۱ بود که ایده تاسیس شورای کتاب کودک، با هدف برداشتن قدم‌هایی اساسی در حوزه ادبیات کودک، به ذهن توران میرهادی و همکارش رسید. آن‌ها این شورا را با کمک گروهی از دوستداران کودکان مثل «مهدی آذریزدی»، «پرویز کلانتری»، «مرتضی ممیز»، «بیژن مفید» و… برپا کردند.(8) کتاب «جستجو در راه ها و روش های تربیت» گردآمده‌ای از تجربه‌های او در درازای ۲۵ سال سرپرستی مدرسه ی فرهاد است. میرهادی در کلاس‌های تربیت مربی کودک در شهرهای مشهد، تبریز، رشت و تهران درس می‌داد و با «اداره مطالعات و برنامه‌های وزارت آموزش و پرورش» و «سازمان کتاب‌های درسی» در زمینه آزمایش کتاب‌های درسی نو در مدرسه فرهاد و تدوین کتاب‌های درسی و برنامه‌ریزی درسی دوره ابتدایی همکاری داشت.

یکی دیگر از تاثیرگذارترین خدمات توران میرهادی تاسیس و هدایت و راهبری فرهنگ‌نامه‌ی بیست و چند جلدی کودکان و نوجوانان بود. او از سال 1358 تالیف فرهنگنامه را با گروهی از معلمین و اساتید دانشگاه آغاز کرد و تا واپسین روزهای عمرش به عنوان دبیر اجرایی فرهنگ‌نامه مشغول به فعالیت بود. این شخصیت فرهنگی از سوی موسسه‌ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان به‌عنوان نامزد دریافت جایزه «آسترید لیندگرن» سال ۲۰۱۷ انتخاب شد. توران میرهادی در آبان‌ماه 1395 هجری شمسی در بیمارستان و بر اثر سکته‌ مغزی درگذشت. مراسم خاکسپاری او در صبح جمعه 21 آبان 1395 با حضور هنرمندان و اهالی فرهنگ انجام شد. فعالیت‌های ارزشمند و خدمات شایسته‌ این بانو همیشه در ذهن همه‌ ایرانیان می‌ماند. در سال 1397 رخشان بنی اعتماد و مجتبی میرتهماسب مستندی با نام «توران خانم» براساس زندگی از بانوی شایسته ساختند. این مستند به معرفی اجمالی و بزرگداشت توران میرهادی می‌پردازد.او به همراه همسرش به مدت ۲۵ سال مجتمع آموزشی تجربی فرهاد یا مدرسه فرهاد را از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۵۹ اداره کرد. همچنین برگزارکننده نخستین نمایشگاه کودک در ایران و یکی از بنیانگذاران شورای کتاب کودک بود و از سال ۱۳۵۸ نیز سرپرستی تدوین و تالیف «فرهنگنامه کودکان و نوجوانان» را برعهده داشت. این شخصیت فرهنگی از سوی موسسه‌ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان به‌عنوان نامزد دریافت جایزه «آسترید لیندگرن» سال ۲۰۱۷ انتخاب شد. میرهادی که به عنوان «مادر آموزش و پرورش نوین ایران» و «مادر ادبیات کودک ایران» معروف بود خدمات ارزنده و آثار فراوانی مانند «دو گفتار درباره کتابخانه‌های آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه»، «کتاب کار مربی کودک»، «برنامه کار سالانه مربی در مهد کودک و کودکستان»، «جست‌وجو در راه‌ها و روش‌های تربیت»، «تعلیمات اجتماعی سوم دبستان»، «راهنمای تدریس کتاب تعلیمات اجتماعی سوم دبستان»، «دو گفتار (کتابخانه آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه)» و «آنکه رفت، آنکه آمد» را از خود برجای گذاشت و سرانجام ۱۸ آبان ۱۳۹۵ در سن ۸۹ سالگی در اثر سکته مغزی در تهران درگذشت.

آیینه‌ای از توران میرهادی

زندگی‌ خیلی طبیعی در فضای آزاد

توران میرهادی می‌گوید که سه ماه اول زندگی‌اش سرشار از دار و درخت و گربه بوده است، زندگی‌ای خیلی خیلی طبیعی در فضای آزاد. او سه ماه اول زندگی‌اش را بدون اینکه سقفی بالای سرش ببیند گذرانده و به بیان دیگر به‌خاطر تابستان‌های به شدت گرم تهران، همواره در چادر و گهواره در باغی کرایه‌ای در شمیران بوده است.

نخستین جرقه‌های آشنایی به ادبیات

مادر توران میرهادی كه موسیقی نیز می‌دانست، شعرها و ترانه‌ها و قصه‌های كودكان آلمانی،‌ از جمله برادران گریم را برای او می‌خواند. کارگران خانه نیز برایش متل‌ها و قصه‌های ایرانی را می‌گفتند. مادر توران دوستدار فرهنگ و ادبیات ایران بود و برای آشنایی فرزندان خود با ادبیات فارسی نشست‌هایی با شركت شاعران و نویسندگان برگزار می‌كرد.

تلفیق دو فرهنگ ایرانی و آلمانی برای رشد و باروری شاگردان

گِرِتا دیتریش، مادر توران میرهادی، دانش‌آموخته‌ رشته‌ هنر در دانشگاه مونیخ، آلمان بود. حرفه‌ اصلی مادر میرهادی مجسمه سازی و نقاشی بود و در دورانی که در ایران زندگی می‌کرد در هنرستان کمال‌الملک به هنرجویان مبانی هنر و مجسمه‌سازی آموزش می‌داد. بدون شک رشد کردن در همچین خانواده‌ای در شکل‌گیری شخصیت این بانوی بی‌نظیر تاثیرگذار بوده است و باعث شده است که او علاوه بر احاطه بر فرهنگ ایرانی با فرهنگ آلمانی هم به خوبی آشنا شود و بتواند از تلفیق این دو فرهنگ برای رشد و باروری نه تنها خود بلکه همه‌ شاگردانش نیز استفاده کند.

پیوند ناگسستنی با شاهنامه فردوسی

توران میرهادی در ۱۳ سالگی زندگینامه ژاندارک را خواند و در ۱۷ سالگی با خواندن شاهنامه فردوسی با آن پیوند ناگسستنی پیدا كرد.

مادرم آلمانی بود اما بچه‌هایش را ایرانی بار آورد

مادرم با وجود آنکه آلمانی بود اما همه بچه‌هایش را ایرانی بار آورد. وقتی از او پرسیدیم که «چرا مجسمه‌سازی را رها کردی؟» گفت: «عوضش شما را ساختم و این خیلی سخت‌تر بود.» مادرم كه در هنرستان كمال‌الملک درس تاریخ هنر می‌داد، پایه‌های هنر نقاشی را نیز به ما آموخت.

مادرم اصرار داشت باغبانی بخوانم

مادرم اصرار داشت من باغبانی بخوانم و مرتب می‌گفت: «همه که نباید دکتر و مهندس بشوند، باغبان هم لازم داریم.» خواهر و برادرم در اتریش پزشکی می‌خواندند و من هم فکر می‌کردم در نهایت باید پزشک شوم، نه باغبان. باغبانی را دوست نداشتم و در عوض به زیست‌شناسی علاقه‌مند بودم.

آشنایی با جبار باغچه‌بان

در دانشگاه تهران بود که توران ابتدا با جبار باغچه‌بان آشنا شد. جبار در حال اجرای طرح سوادآموزی بزرگسالان بود. حضور جبار در زندگی میرهادی به او اهمیت سوادآموزی را آموخت. آشنایی با جبار باغچه‌بان و سپس حضور در کلاس‌های ادبیات محمدباقر هوشیار باعث شد توران میرهادی راهش را پیدا کند. راهی مادام‌العمر و به سوی کمال. پس از رشته علوم طبیعی انصراف داد و تصمیم گرفت برای تحصیل در رشته مورد علاقه‌اش یعنی علوم تربیتی و روانشناسی به اروپا برود.

صلح و امنیت پایدار برای کودکان جهان

توران میرهادی در جوانی یکبار با هدف کمک به هرزه‌گوین رفت و بار دیگر به کوه‌های تاترا چکسلواکی شتافت و در بازسازی راه‌آهن آن منطقه کمک کرد. این سفرها و دیدن این چهره از اروپا بود که به توران فهماند نقش آموزش و پرورش آدم‌هایی با ارزش‌های انسانی مهم‌تر از چیزی است که تا به حال فکر می‌کرده است. همان جا بود که توران تصمیم بزرگی گرفت: «ایجاد صلح و امنیت پایدار برای کودکان جهان»

شاگرد هنری والون و ژان پیاژه

توران میرهادی نخست رشته روان‌شناسی تربیتی را در دانشگاه سوربن به پایان رساند و پس از آن رشته آموزش پیش‌دبستانی را در کالج سوونیه ادامه داد. او در این دوره در کلاس‌های درس هنری والون و ژان پیاژه دو روان‌شناس پُرآوازه در حوزه معرفت‌شناسی کودک حضور یافت. موضوع نظریه‌های رشد هنری والون و ژان پیاژه در این دوره حتی در اروپا تازه بودند و میرهادی فرصت کرد که این دیدگاه‌ها را بیاموزد و در ایران به کار ببندد. در همین دوره بود که او در جریان آموزش‌های خود با آموزش‌گران بزرگ اروپا و ایالات متحده آمریکا همچون فردریک فریبل، یوهان هانریش پستالوزی، اوید دکرولی، جان دیویی، سلستین فرنه و ماریا مونته‌سوری آشنا شد. در میان این استادان او بیش از دیگران به روش و رویکرد اوید دکرولی پزشک و آموزش‌گر بلژیکی گرایش نشان می‌داد. همچنین در شیوه اداره مدرسه وابسته به نظریه‌های سلستین فرنه بود.

آشنایی با جعفر وکیلی

توران میرهادی در زمستان ۱۳۳۰ به ایران بازگشت. در آن هنگام ایران درگیر کشمکش نیروهای سیاسی و کشورهای قدرتمند جهانی بود و زمینه اجتماعی-سیاسی برای فعالیت‌های فرهنگی مناسب نبود. نخستین کار او در این دوره حضور در کودکستان بهار و انتقال دانش و تجربه‌هایی بود که در اروپا آموخته بود. پس از چندی نیز در دبیرستان نوربخش که زمانی در آن درس خوانده بود، به کار آموزش زبان فرانسه پرداخت. اما این‌ها او را خرسند نمی‌کردند. در این سال‌ها او مانند بسیاری از جوانان روشنفکر ایرانی که شیفته و نگران سرنوشت ایران بودند خود را درگیر جنبش ملی شدن نفت و پیامدهای آن کرده بود. در سال ۱۳۳۱ این فعالیت‌ها او را با جوانی به نام سرگرد جعفر وکیلی که از افسران روشنفکر زمانه خود بود آشنا کرد. این آشنایی به ازدواج کشید، اما پس از کودتای سال ۱۳۳۲ این افسر جوان اعدام شد. توران از او دارای فرزندی به نام پیروز بود.

مجتمع آموزشی فرهاد

فعالیت متمرکز میرهادی در عرصه آموزش و پرورش از سال ۱۳۳۴ با پایه‌گذاری کودکستان فرهاد آغاز شد. پدر و مادرش پشتیبان‌های بزرگ او در این کار بودند. پدر محل کودکستان را که خانه‌ای خالی بود در اختیار او گذاشت و افزارهای آموزشی مانند نیمکت و غیره را برای او ساخت و مادر با گرفتن پروانه کودکستان به یاری او شتافت. محل این کودکستان ابتدا در خیابان ژاله تهران قرار داشت. طولی نکشید که روش کار میرهادی با استقبال والدین ایرانی روبه‌‌رو شد و او توانست از سال ۱۳۳۶ دبستان فرهاد را در کنار کودکستان پایه بگذارد. از این دوره به بعد همسر دومش محسن خمارلو همکار و همراه همیشگی او در اداره کودکستان و دبستان شد. مدرسه راهنمایی فرهاد نیز از سال ۱۳۵۰ کارش را آغاز کرد. از سال ۱۳۵۶ این مجتمع که بیش از ۱۲۰۰ دانش‌آموز داشت در ساختمانی بزرگ در خیابان سهروردی نزدیک سیدخندان به کار ادامه داد. در بیشتر سال‌های دهه ۴۰ و ۵۰ مدرسه فرهاد به واحد تجربی تعلیمات عمومی تبدیل شد و پیشرفته‌ترین دیدگاه‌های درون آموزش و پرورش ایران نخست در این مجتمع بررسی و تجربه و در صورت کسب اعتبار در نظام آموزش و پرورش جاری می‌شد. مدرسه فرهاد از همان آغاز به صورت مختلط اداره می‌شد.

دلیل انتخاب نام مستعار افسانه پیروز

وقتی از توران میرهادی می‌پرسند چرا را برای خود انتخاب کرده است با صداقت می‌گوید: «شاید چون زندگی و تلاش‌های زنان کشور ما ناشناخته بود و حالت افسانه‌ای داشت، احساس من این بود که زنان در همه‌ دوره‌ها با همت تمام تلاش کرده‌اند و نهایتا پیروزی را به دست آورده‌اند. تمام زنان ایرانی افسانه پیروز هستند. هم افسانه و هم پیروز. البته آن زمان‌ها نام مستعار مد بود وگرنه هیچ زمانی احتیاج به هیچ نام مستعاری احساس نکردم.»

توران میرهادی در کنار نام‌هایی مانند لیلی ایمن، معصومه سهراب، توران اشتیاقی و بسیاری دیگر که بیشتر از زنان دانش‌آموخته و فرهنگی جامعه ایران بودند، در روزگاری که یک سوی آن دولت بود و سوی دیگر آن نهادهای اجتماعی و فرهنگی، نظام نهاد کودکی را پایه ‌ریخته و پیش می‌بردند. این گروه در عرصه آموزش و پرورش در نقش مشاوران برجسته، به تحول نظام آموزشی کمک ‌رساندند. در عرصه ادبیات کودک، ناشران بزرگ را تشویق به انتشار کتاب‌های کودکان ‌کردند. در گفت‌وگو و مشاوره با دولت سرانجام توانستند طرح راه‌اندازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را که یکی از برجسته‌ترین و کاراترین نهادهای فرهنگی دوره محمدرضا پهلوی بود، به تصویب برسانند.

تغییر نگاه به کودکان در جامعه بزرگسالان

توران میرهادی در کنار دوستان و همکارانش در عرصه آموزش کودکان روستایی با پایه‌گذاری سپاه دانش به آموزشیاران این نهاد آموزش و مشاوره می‌دادند و با فراگیر شدن آموزش ابتدایی و راه‌اندازی نشریه‌های پیک که شامل پیک دانش‌آموز، پیک معلم، و پیک خانواده بود، توانستند محتوای آموزشی را با فعالیت‌های خلاق و فرهنگی پیوند دهند. همچنین این گروه با کار در نشریه‌های سراسری مانند روزنامه و مجله و رسانه‌های گروهی مانند رادیو و تلویزیون توانستند اندیشه تغییر نگاه به کودکان را در جامعه بزرگسالان جا بیندازند. تغییر نگاه بزرگسالان به کودکان سبب شد که نیازهای آن‌ها مانند بازی، سرگرمی و ورزش و همچنین زیست افزارهای ویژه کودکی به رسمیت شناخته شود و در این زمینه بازار گسترده اقتصادی ایجاد شود.

علاقه‌ توران میرهادی به ادبیات حاصل دو کتاب آلمانی‌زبان بود

توران میرهادی دلیل گرایش خود به ادبیات کودکان را علاقه‌ای می‌داند که در کودکی و در خانواده پیدا کرد. دو کتاب به زبان آلمانی به نام «فیدل استارماتس» و «مایا دختر گریزان از کندو» داستان‌هایی هستند که برای یک عمر روی او تأثیر گذاشتند. داستان اول که سرگذشت پسری در جنگ جهانی اول است در او روحیه صلح‌جویی و ضد جنگ و داستان دوم انگیزه‌های کار برای جامعه را پدیدآورد. در کنار این‌ها خدمتکاران خانه برای او افسانه‌ها و ترانه‌های عامیانه می‌گفتند که همواره منبع لذت و آگاهی او بودند. میرهادی خود براین باور است که گروهی که به همراه او ادبیات کودکان را در ایران گسترش دادند، همگی در خانواده‌هایی رشد کردند که در آن‌ها کتاب‌هایی برای کودکان وجود داشت.

آشنایی با جنبه علمی و اجتماعی ادبیات کودک در فرانسه

توران میرهادی ادبیات کودکان را هنگامی از جنبه علمی و اجتماعی شناخت که در فرانسه بود. در این کشور و در چارچوب نظام آموزشی به نقش بدون جانشین ادبیات و هنر کودکان در رشد اجتماعی و فرهنگی کودکان پی برد و پس از آن هنگامی که به ایران برگشت، این تجربه‌ها را در قالب گفت‌وگوهایی با دوست دوران نوجوانی خود لیلی ایمن در میان گذاشت. پس از آن از سال ۱۳۳۲ این دو در کنار آذر رهنما (که مجله سپیده فردا را منتشر می‌کرد) در سال ۱۳۳۵ نخستین نمایشگاه کتاب کودک را در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران برگزار کردند. این نمایشگاه از آن جهت اهمیت دارد که موضوع کمبود کتاب کودک و کتابخانه‌های ویژه کودکان را به جامعه فرهنگی آن روزگار یادآوری کرد. پس از این کار بود که جنبشی در گسترش ادبیات کودکان راه افتاد که تا زمان پایه‌گذاری شورای کتاب کودک در سال ۱۳۴۱ به‌طور غیررسمی و پراکنده ادامه یافت.

روزگار تحصیل در اروپا

توران میرهادی درباره روزگار تحصیل در اروپا می‌گوید: «درباره وضعیت آنجا باید بگویم که سخت بود؛ خیلی سخت بود. در اروپا قحطی بود و ما که دانشجو بودیم، جیره غذایی خیلی کمی داشتیم و خودمان را با بلوطِ بوداده سیر می‌کردیم، اما در نهایت احساس می‌کردیم آموختنی است. کتابخانه عظیم، امکان‌های عظیم، کتاب به زبان‌های مختلف، استادانی که اعتبار دانشجو برایشان مطرح بود و در نهایت اینکه ما احساس می‌کردیم در فضای علم تنفس می‌کنیم. همین بود که جاذبه‌ای خاص داشت. وقتی رسیدم فرانسه، علوم طبیعی را کنار گذاشتم و آمدم به حوزه روان‌شناسی تعلیم و تربیت. همان‌جا بود که متوجه شدم اگر ایراد دانشگاه‌های ما این بود که استادها با ما مانند دانش‌آموزان ابتدایی رفتار می‌کردند، ایراد استادهای دانشگاه سوربن این بود که تنها تئوری می‌گفتند. این تئوری‌های زیاد در کسانی مانند من وحشتی نسبت به کودک به وجود آورده بود و من در اولین فرصتی که پیش آمد، شروع کردم به کار عملی با بچه‌ها. دوره اختصاصی ابتدایی و آموزش پیش از دبستان را دیدم و در مدارس ابتدایی و کودکستان‌های شهر پاریس کارآموز شدم. این دوره‌های کارآموزی به‌اضافه دروس عملی به‌اضافه درس دانشگاه، در کل توانایی‌های خوبی را در من به وجود آورد که هنوز هم از آنها استفاده می‌کنم؛ توانایی دیدن واقعیت و غرق نشدن در تئوری. البته من تئوری را نفی نمی‌کنم، اما موقعیت‌ها همیشه چهره خاصی از یک تئوری هستند و اگر انسان آن چهره خاص را درک نکند، تئوری به دردش نمی‌خورد. فهمیدم که نقش معلم چه می‌تواند باشد و او چه می‌تواند بکند، چه توانایی‌هایی باید داشته باشد و چگونه باید پیش برود».

مشارکت در مدرسه فرهاد حرف اول را می‌زد

میرهادی درباره نحوه مشارکت در اداره مدرسه فرهاد در خاطره‌ای می‌گوید: «مشارکت در مدرسه فرهاد حرف اول را می‌زد. هیچ وقت فراموش نمی‌کنم که یک روز بچه‌ها از من پرسیدند چه کسی قوانین کشور را می‌نویسد. گفتم مجلس شورای ملی. آنها خواستند تا در یکی از جلسات مجلس حضور پیدا کنند. من هم با دبیرخانه مجلس شورای ملی هماهنگ کردم و یک روز نماینده دانش‌آموزان در جلسه شورای ملی حاضر شدند و جالب اینجا بود که ایرادات زیادی نیز به لوایح و تصمیمات آنها گرفتند که ما این اشکالات را به صورت مکتوب به دبیرخانه مجلس شورای ملی فرستادیم. تلاش ما این بود که به همه سؤالات دانش‌آموزان پاسخ بدهیم و ذهن کنجکاو آنها را به سوی خلاقیت هدایت کنیم.»

راه‌اندازی شورای کتاب کودک در ایران

راه‌اندازی شورای کتاب کودک در ایران به معنای رسمیت یافتن نهاد ادبیات کودکان در ایران است. از هنگام پایه‌گذاری این نهاد تاکنون که بیش از پنجاه سال از این رخداد می‌گذرد، توران میرهادی نقش برجسته‌ای در هدایت و راهبری ادبیات کودکان ایران در عرصه ملی و بین‌المللی داشته ‌است.

شکل‌گیری فرهنگنامه کودکان و نوجوانان

توران میرهادی: وقتی همسرم (محسن خمارلو) فوت کرد نامه‌ای برایم به جای گذاشت که در آن نوشته بود یک سوم از دارایی‌هایم را صرف کاری برای مردم بکن. در آن زمان مدرسه فرهاد دولتی شده بود و من هم بازنشسته شده بودم لذا این مبلغ را که معادل یک سوم دارایی همسرم بود به شورای کتاب کودک آوردم و سرآغازی شد برای فرهنگنامه کودکان و نوجوانان تا بتوانند ثروت فوق‌العاده‌ای که در این سرزمین وجود دارد بشناسند. لذا کار فرهنگنامه کودکان و نوجوانان از سال 1358 با این اندوخته کوچک آغاز شد و نوش‌آفرین انصاری و بسیاری دیگر از عزیزان ما را در این راه همراهی و راهنمایی کردند. از آن تاریخ من خودم را یک دانشجوی تمام وقت می‌دانم برای اینکه بتوانم فرهنگ ایران را به نسل جوان معرفی کنم و ساختن و سازندگی و همفکری را در وجودشان بارور کنم.

مشارکت در هیئت داوری جایزه هانس کریستین اندرسن

تسلط او به زبان‌های آلمانی، فرانسه و انگلیسی او را فراتر از مرزهای ملی برده و همواره از او چهره‌ای فرامرزی ساخته ‌است. توران میرهادی در سال‌های۱۹۷۶، ۱۹۷۸، ۱۹۸۶ و ۱۹۸۸ میلادی در کنگره‌های بین‌المللی ادبیات کودکان و هیئت داوری جایزه هانس کریستین اندرسن مشارکت داشته ‌است.

آرمیدن در کنار کاوه

توران میرهادی در پی سکته مغزی در شهریور ۱۳۹۵ در بیمارستان بستری شد. وی در ۱۸ آبان‌ماه ۱۳۹۵ در سن ۸۹ سالگی، درگذشت. مراسم خاک‌سپاری او صبح جمعه ۲۱ آبان ۱۳۹۵ با حضور جمع پرشماری از اهالی فرهنگ و هنر در باغ خانه هنرمندان ایران برگزار شد. سپس پیکر او به امامزاده عبدالله (شهرری) منتقل شد تا در کنار پسرش «کاوه» که سال‌ها پیش در جریان سیل جان خود را از دست داد به خاک سپرده شود.

زندگی و یادگار

دیدگاه

تجربه‌ها و مشاهدات مدرسه فرهاد

مشاهدات ما در مدرسه فرهاد در مدرسه ما تغییری را به‌وجود آورد تا شیوه خاصی از آموزش را در مدرسه فرهاد به اجرا بگذاریم، مشاهداتی که نگاه ما به آموزش و پرورش نه تنها ایران بلکه کشورهای جهان را تغییر داد. زمانی که بعد از جگ جهانی دوم به عنوان دانشجو در اروپا درس می‌خواندم با این سوال بسیار بزرگ روبه‌رو شدم که آدم‌ها چطور به جایی می‌رسند که یکدیگر را می‌کشند؟ چرا بر سر هم بمب می‌ریزند؟ چرا بازداشتگاه درست می‌کنند؟ چرا مزرعه‌های هم را آتش می‌زنند؟ مگر فرهنگ ندارند؟ مشاهدات من تقریبا سراسر اروپا را در بر گرفت. در نهایت وقتی در جست‌وجوی علت‌ها بودم به این نتیجه رسیدم که مشکل در نظام آموزش و پرورش است. نظام آموزش و پرورشی که انسان تربیت نمی‌کند، سرباز و آدم مطیع تربیت می‌کند. انسانی که باید به دستورات گوش دهد و دائم سعی می‌کند بزرگ‌ترهای خود را راضی نگه دارد. این سرآغاز تجربه‌ای شد که از سال 1334 تا 1358 در مدرسه فرهاد داشتیم؛ نظامی که در آن دستور حاکم نیست، تصمیم بر عهده دانش‌آموزان و معلمان است. کی دستور نمی‌دهد، رقابتی وجود ندارد، هرچه هست خود مدیریت است. زمانی که مدرسه هشتصد نفری ما تبدل شد به یک مدرسه هزار و دویست نفری با کودکستان و دبستان و مدرسه راهنمایی توانستیم راه حل این مساله را در مدرسه فرهاد پیاده کنیم. مهمترین مساله، احساس انسانی بچه‌ها در همیاری و همفکری دائم آن‌ها با هم بود. نمره و رقابت را از مدرسه برداشتیم، شاگرد اول و دوم را برداشتیم. مساله پیشرفت همگانی بچه‌ها بود و همکاری با هم.

رابطه موسیقی و ادبیات کودکان

رابطه موسیقی و ادبیات کودکان را بیشتر در زمینه ادبیات عامه می‌توان دید. کودک حتی در دوره جنینی به موسیقی، صداها و هماهنگی صداها حساس است. به همین سبب امروز به مادران توصیه می‌کنند در دوره بارداری به موسیقی آرام و دلنشین گوش بدهند و از موسیقی تند، هیجان‌آور و گاه دلهره‌انگیز بپرهیزند تا بر سلامت جنین اثر تخریبی نداشته باشد. در کودکستان فرهاد، کودکان سه تا شش سال پذیرفته می‌شدند. موسیقی و ترانه‌خوانی تمام برنامه‌های آن‌ها را همراهی می‌کرد. مربیان برای هر نوع فعالیتی ترانه‌ای داشتند. استراحت ظهر کودکان با گوش کردن به موسیقی آرام توام بود. در این دوره زنده‌یاد عباس یمینی شریف پروین دولت‌آبادی و محمود کیانوش سرودن شعر را برای کودکان به پیش می‌بردند. سیمین قدیری و بعدها دیگران روی این اشعار آهنگ گذاشتند و گروه همسرایان کودکستان و بعدها مدرسه شکل گرفت.

کتاب‌های کارتونی

ما همه کتاب‌هایی را که هرسال منتشر می‌شود را می‌خوانیم، بررسی می‌کنیم، نقد می‌کنیم، نظر می‌دهیم، به مشورت می‌گذاریم و تاثیر کتاب‌های کارتونی را بر نویسنده‌ها و تصویرگران می‌سنجیم، نتیجه دلسردی همه آن‌هاست. تصویرگران خوب ما میدان عمل پیدا نمی‌کنند و درنتیجه دست به یکسری کارهای دیگر می‌زنند و معتقدند تا این کتاب‌ها در بازار هستند چگونه می‌توان کتابی را منطبق با فرهنگ و هویت خود ساخت؟ چون آن کار حوصله و بحث می‌طلبد، مشورت می‌خواهد و کار دقیق درونی باید روی آن انجام گیرد.

مقابل کتاب‌های تصویری تردید نکنیم

در برابر کتاب‌های تصویری تردید نکنیم. همیشه متن، انتقال دهنده اطلاعات و آگاهی نیست. کتاب‌های تصویری خوب در رابطه با کودکانی که هنوز خواندن را نیاموخته‌اند بسیار قوی‌تر از کتاب‌های دیگر عمل می‌کند.

جمع کار را پیش می‌برد نه فرد

طی بیش از نیم قرن گذشته در سه زمینه کار کرده‌ام: آموزش و پرورش، ادبیات کودکان و کتاب مرجع اختصاصی کودکان و نوجوانان؛ یعنی فرهنگنامه. در هر سه زمینه گرچه به ابعاد جهانی کار نیز نظر داشته ام ولی هدف اصلی من خدمت به کودکان و نوجوانان این سرزمین بوده و هست ... من معتقدم که جمع کار را پیش می برد نه فرد. فرد می تواند نقش هماهنگ کننده داشته باشد. بنابراین در هر سه زمینه تنها نکته ای که بتوانم به حساب خودم بگذارم، پیدا کردن راه‌های کار ثمربخش گروهی بود. کار گروهی برای من بسیار شیرین، بسیار آموزنده و بسیار برانگیزاننده است.

اگر اهل کار هستید، بمانید

میرهادی درباره معلمانی که برای تدریس به مدرسه فرهاد می‌آورد، می‌گوید: «من با هر معلم جدیدی معمولا مصاحبه‌ای می‌کردم و می‌گفتم که ما یک مدرسه غیردولتی هستیم و حداقل شهریه را می‌گیریم. یعنی نمی‌توانید انتظار حقوق اضافه از ما داشته باشید ولی کار خیلی داریم، اگر اهل کار هستید، بمانید. اگر اهل زندگی این چنینی هستید، بمانید. ببینید این زندگی من است. اما اگر فکر می‌کنید جای بهتری می‌توانید باشید که حقوق بیشتری به شما می‌دهند، هیچ‌کس مانع شما نیست. بعضی‌ها قبول می‌کردند و بعضی‌ها نه. ولی کسانی که یک سال با ما کار می‌کردند همراه ما می‌ماندند. علتش هم این بود که سیستم اداره مدرسه به صورت هرمی نبود. کسی دستور نمی‌داد. تصمیمات به صورت جمعی گرفته می‌شد و من مجری بودم و می‌بایستی امکانات اجرایی آن تصمیمات را فراهم می‌کردم.

رقابت، مدارس ما را از کیفیت می‌اندازد

توران میرهادی: «رقابت، مدارس ما را از کیفیت می‌اندازد ولی امروز تمام طرح‌های آموزش و پرورش به طرح های رقابتی بدل شده‌است. بیایید این رقابت را به همکاری، همیاری و مشارکت بدل کنیم تا فرزندان ما بتوانند به حداکثر توانایی‌های خود برسند و احساس آرامش کنند. ویژگی اصلی مدرسه فرهاد رقابتی نبودن آن بود. در آن مدرسه رقابت، جایزه و رتبه‌بندی وجود نداشت و هر کسی با توانایی‌های خودش سنجیده می‌شد و اگر شاگردان مدرسه فرهاد به درجات والا رسیدند به این دلیل بود که خودشان شدند.»

سوابق و فعالیت‌ها

• شرکت در بازسازی کشورهای اروپایی بعد از جنگ جهانی دوم (سفر به بوسنی و هرزگوین و سفر به کوه‌های تاترا در چکسلواکی برای مشارکت در بازسازی راه‌آهن آن مناطق)
• تدریس و آموزش زبان فرانسه در دبیرستان نوربخش که زمانی در آن درس خوانده بود
• پایه‌گذاری کودکستان فرهاد در سال 1324
• راه‌اندازی دبستان فرهاد در کنار کودکستان در سال 1336
• پایه‌گذاری شورای کتاب کودک در سال 1341 و رسمیت یافتن نهاد ادبیات کودکان در ایران
• آغاز تدوین و تالیف فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در سال 1358 و هدایت و راهبری آن تا 37 سال
• تالیف کتاب و مقاله
• سرپرستی فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان. زیرنظر توران میرهادی (خمارلو). تهران: شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، جلد اوّل 1370 – جلد شانزدهم، 1395.

جوایز و افتخارات

• عضو هیات داوران جایزه بین‌المللی هانس کریستین اندرسن در چهار دوره
• اهدای جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی به فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در سال 1377
• اهدای جایزه ترویج علم ایران به فرهنگنامه کودکان و نوجوانان در سال 1378
• دعوت به عنوان یکی از بیست متخصص برگزیده جهان برای شرکت در جلسه برنامه‌ریزی ده سال آینده یونیسف در سال 1379
• تجلیل در شانزدهمین نمایشگاه کتاب تهران در سال 1382
• دریافت جایزه بهترین مقاله‌های دینی در دایره‌المعارف‌ها در سال 1383
• نامزدی برای جایزه آستریدلیندگرن برای سه دوره متوالی
• مراسم بزرگداشت برای توران میرهادی از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال 1379
• مراسم بزرگداشت توران میرهادی به همت انجمن زنان پژوهشگر تاریخ ایران در تاریخ 10 اسفند 1390 در تالار امیرالمؤمنین مرکز دایرة‌المعارف اسلامی
• آیین بزرگداشت توران میرهادی در تاریخ 23 آذر 1395 در فرهنگسرای ملل
• ‌ یادبود توران میرهادی در تالار وحدت تهران (برای یادبود توران میرهادی در سال ۱۳۹۶ و در تالار وحدت تهران، اجرایی با نام «ادای دین به توران خانم» بر صحنه رفت که پردیس خسروی کارگردانی و طراحی حرکت آن را بر عهده داشت.) (11)
• مراسم یادبود توران میرهادی از سوی شورای کتاب کودک در تاریخ 18 آبان 1397 مصادف با دومین سالروز درگذشت مادربزرگ ادبیات کودک ایران در امامزاده عبدالله
• مراسم بزرگداشت این چهره فقید ادبیات کودکان در تاریخ ۲۵ آبان‌ماه 1397 در تالار قلم کتابخانه ملی
• بزرگداشت بزرگ بانوی ادبیات کودک و الگوی ماندگار تعلیم و تربیت «توران میرهادی» همراه با پخش فیلم «یکی بود، یکی نبود» ۲۴ آبان 1397 در کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان

از نگاه دیگران

تمام لحظاتی که توران میرهادی مقابل دوربین بود حسرت می‌خوردم

رخشان بنی‌اعتماد، کارگردان سینما: از سال 1391 به اتفاق مجتبی میرتهماسب به حضور توران میرهادی رسیدیم و از او خواستیم با دوربینمان در راه تدوین فرهنگنامه کودکان و نوجوانان با او همراه باشیم. تمام لحظاتی که توران میرهادی مقابل دوربین بود حسرت می‌خوردم و با خود می‌گفتم اگر من شاگرد او بودم حتما در کارم موفق‌تر بودم و در زندگی مادر بهتری می‌شدم. 4 سال دوربین ما با او همراه بود و در سال آخر به خاطر بیماری کمتر با او همراه بودیم و موفق شدیم این فیلم مستند را از توران میرهادی بسازیم. این فیلم قطره‌ای از دریای وجود او بود و اما قطره‌ باارزشی است درباره احساس مسئولیت و عشق بی‌پایان او به بچه‌های وطن. در واقع توران میرهادی نماد واقعی حرف مادرش است که می‌گفت مصیبت‌های بزرگ را به کارهای بزرگ تبدیل کنید. من نگران نسل آینده‌ای هستم که می‌خواهند راجع‌به توران چیزی بدانند و به دنبال یافتن نمونه‌هایی از او در اطرافشان هستند که بتواند این همه عشق و تعهد و مسئولیت را به آن‌ها منتقل کند. دیدم که با هیچ واژه‌ای نمی‌توان این همه عشق و احساس مسئولیت را بیان کرد و فقط دوربین مستند است که می‌تواند آن را نشان دهد. او استاد انجام کارهای داوطلبانه است و من هم به عنوان فیلمساز این کار داوطلبانه را انجام دادم و سعی کردم فیلمی در شأن او بسازم و سود آن را به شورای کتاب کودک و فرهنگنامه کودکان و نوجوانان تقدیم کنیم.

بزرگترین آرزوی توران میرهادی صلح و امنیت پایدار برای کودکان جهان بود

نوش آفرین انصاری: میرهادی تمام زندگی‌اش را در جستجوی صلح بود. از زمانی که در فرانسه زندگی می‌کرد از نزدیک عمق فاجعه جنگ جهانی دوم را حس کرد و در ذهنش همیشه این پرسش بزرگ مطرح بود که چه شد کشور فرهیخته و هنرپروری مانند آلمان دچار این فاجعه بزرگ شد و بیش از 30 میلیون نفر جان خود را از دست دادند. خانم میرهادی به امنیت صلح و آزادی اعتقاد داشت. همچنین به کتابخانه‌های کوچک مروجان کتاب علاقه زیادی داشت و می‌گفت باید لحظه‌های لذت کوتاه را به لذت بلندتر تبدیل کنیم. بزرگترین و اولین آرزوی توران میرهادی صلح و امنیت پایدار برای کودکان جهان بود و همین آرزو بود که منجر به تولد کتاب «صلح را باید از کودکی آموخت» شد.

توران میرهادی آموزش و پرورش را راهی برای جست‌وجو در درون و بیرون انسان می‌دانست

زهره قائینی: توران میرهادی آموزش و پرورش را برای جست‌وجویی در درون و بیرون انسان می‌دانست. او این نکته را دریافته بود که حضور در آموزش و پرورش گستره‌ای عظیم است و تلاش زیادی می‌طلبد. توران میرهادی می‌دانست که جست‌وجو در آموزش و پرورش کاری ظریف و پیوسته است. هنگامی که به این کار وارد شد، از بسیاری استادان مانند «جبار باغچه‌بان» آموخته بود که اساس کار را باید در مطالعه،‌ کشف،‌ جست‌وجو کردن‌ و آموختن قرار داد. باید آنچه را که توران میرهادی در این سال‌ها به او باور داشته و عمری را در تحقق آن سپری کرده است، با جامعه امروز سنجید و گفت در زمانه‌ای که به دانش‌آموزان اجازه‌ متفاوت بودن داده نمی‌شود و خانواده‌ها داوطلبانه فرزندان‌شان را به مسلخ تست‌زنی می‌برند و کتاب غیردرسی خواندن گناهی غیربخشودنی است، پیشبرد تفکر میرهادی و کسانی که می‌خواهند راه او را بروند تا چه اندازه می‌تواند سخت و دشوار باشد.

توران میرهادی دارای شخصیتی جریان‌ساز بود

شهرام اقبال‌زاده: توران میرهادی هم دارای شخصیتی جریان‌ساز بود و هم افکاری جریان‌ساز داشت که روی دیگران تاثیرگذار بود. من در گذشته فردی بسیار عاطفی و درعین حال تندوتیز بودم اما خانم میرهادی به من آموخت که نباید نگاه تقابلی داشته باشیم، چون انسان‌ها خیر و شر مطلق نیستند و باید به جایگاه انسانی و شخصیت افراد توجه کنم نه عنوان و موقعیتشان. میرهادی وزنه سنگین و نقش‌آفرینی در ادبیات کودک و نوجوان و آموزش و پرورش ایران بود و من به خود می‌بالم که از شاگردان نظری و عملی او بودم.

شاگرد مادرم بودم

پندار خمارلو: شاگرد مادرم بودم. از ۲ و سه سالگی به کودکستان می‌رفتم. وقتی مادر و پدرها دیر برای بردن کودکان خود به مدرسه می‌آمدند، من باید کودکان آنها را همراهی می‌کردم. یک روز در کلاس دوم راهنمایی زمانی که مادر امتحان علوم اجتماعی می‌گرفت، سوالات را به دانش‌آموزان داد و از کلاس خارج شد. چند نفر دنبال مادر رفتند که چرا کسی را بالای سر ما نمی‌گذارید؟ اما مادر گفت که نیازی به مراقب نیست. دیگر کلاس پر از همهمه دانش‌آموزان شد. برای پیدا کردن پاسخ سوالات کتاب‌ها را باز کردند و با خرد جمعی به نتیجه رسیدند. وقتی همه ورق‌های خود را که به یک صورت پاسخ داده شده بود به میرهادی دادند، او گفت هدفم همین بود، تا با هم‌فکری به پاسخ برسید. من هیچ وقت نمی‌توانستم اینگونه پاسخ‌ها را به شما بیاموزم.

مامان‌توران خیلی مثبت می‌اندیشید

سارا میرفخرایی، نوه توران میرهادی و عضو شورای کتاب کودک: مامان توران جنبه‌های زیادی داشت که در مستندهایی که از او ساخته شده، جای نمی‌گیرد. به نظرم چیزی که خیلی در مامان توران بود و در همه ما تأثیر می‌گذاشت، این بود که او خیلی مثبت می‌اندیشید و به بدی‌ها فکر نمی‌کرد. به قول معروف نیمه پر لیوان را در نظر می‌گرفت، درباره انسان‌ها بد قضاوت نمی‌کرد. به نظرم این دیدگاه خیلی مهم است که انسان ابتدا درباره دیگران قضاوت نکند، بلکه قبل از قضاوت، درباره آدم‌ها فکر کند و خوبی آنها را در نظر بگیرد. یکی از جنبه‌های مهمی که مامان توران داشت، این بود. دو جمله که «صلح را باید از کودکی آموخت» و «غم بزرگ را تبدیل کنیم به کار بزرگ» در بیشتر مستندها دیده شده، اما خوب دیدنِ انسان‌ها خیلی مهم است.

توران خانم دیدگاهی متحول و خلاق در زمینه‌ آموزش‌وپرورش

پریسا پهلوان یکی از شاگردان مدرسه فرهاد: تأسیس و گسترش ‌مدرسه‌ فرهاد با مدیریت توران خانم، طی فرآیندی طولانی و در شرایطی خاص به وقوع پیوست. از یک سو نقش خانواده‌ای فرهیخته و از سوی دیگر تحصیل و مطالعه در حوزه‌های روان‌شناسی، آموزش‌وپرورش و علوم طبیعی در خارج و داخل کشور و همچنین حضور در کنار نظریه‌پردازان مطرح آن زمان مانند، ژان پیاژه و والون، عشق به کودکان و احترام به آنان، توجه به تفاوت‌های فردی و تلاش در جهت آموزش منطبق با نیازهای کودکان، منجر به دست‌یابی توران خانم به دیدگاه‌های متحول و خلاق در زمینه‌ آموزش‌وپرورش شده است.

توران میرهادی انسانی بسیار با استعداد بود

حسن اکبریان طبری، مترجم و از اعضای شورای کتاب کودک: توران میرهادی انسانی بسیار با استعداد بود و وارد حوزه آموزش و پرورش و ادبیات کودک شده بود و مدرسه فرهاد را بنا نهاد و با جان و دل آن را اداره می‌کرد، چراکه می‌دانست آموزش و پرورش رسمی کشور پاسخگوی نیاز کودکان ما نیست و باید چاره‌ای اندیشید بر این اساس تجربه‌ها و نظریه‌هایش درباره آموزش و پرورش نوین را در مدرسه فرهاد پیاده می‌کرد و همیشه این پرسش را مطرح می‌کرد که چرا انسان‌ها یکدیگر را می‌کشند و این همه خشونت وجود دارد. وی معتقد بود باید کاری کنیم انسان‌ها از خشونت لذت نبرند. براین اساس باید روی خصوصیاتی که کودکان از خانواده، محیط و مدرسه می‌گیرند و قابل تغییر دادن است کار کنیم و آن‌ها را از خشونت و جنگ و خونریزی دور کرده و به صلح و دوستی دعوت کنیم.

آثار و کتابشماسی

کتاب‌ها

• آنکه رفت، آنکه آمد. نقاشی از مهرنوش معصومیان. تهران: فاطمی، واژه، 1377. 24 ص.
• بهزاد، محمود. علوم سوم دبستان. با همکاری توران میرهادی، لیلی ایمن (آهی)، ثمینه باغچه‌بان (پیرنظر). تهران: وزارت فرهنگ، مؤسسۀ انتشارات فرانکلین، 1341. 83 ص.
• تحقیق به معلم چه می‌گوید: آموزش علوم در دبستان. جرالد اس. کریگ؛ مترجم توران میرهادی. [تهران]:‌ مؤسسۀ تحقیقات و مطالعات تربیتی، ۱۳. (مؤسسۀ تحقیقات و مطالعات تربیتی)‏
• تعلیمات اجتماعی تاریخ، جغرافی و تعلیمات دینی چهارم دبستان. با همکاری لیلی ایمن (آهی)، ثمینه باغچه‌بان (پیرنظر)، علی‌اصغر مهاجر. [تهران]: وزارت فرهنگ، 1343.
• تعلیمات اجتماعی سوم دبستان. [تهران]: سازمان کتاب‌های درسی ایران، وزارت آموزش و پرورش، 1347. (چاپ‌های متعدد بعدی)
• تعلیمات اجتماعی و دینی برای کلاس چهارم دبستان. با همکاری لیلی آهی، ثمینه باغچه‌بان (پیرنظر)، علی‌اصغر مهاجر. [تهران]: وزارت آموزش و پرورش، 1347.
• جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت. تهران: آتلیه، 1362. 249ص. (از تجربه‌های مدرسه فرهاد، کتاب سوم)
• جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت. تهران: آگاه، 1376. 254 ص.(از تجربه‌های مدرسه فرهاد، کتاب سوم)
• جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت. تهران: دیدار، 1391. 254 ص. (از تجربه‌های مدرسه فرهاد، کتاب سوم).
• دو گفتار (کتابخانه آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه). [تهران]: بی‌نا، 1358.
• راهنمای تدریس کتاب تعلیمات اجتماعی سوم‌دبستان. [تهران]: سازمان کتاب‌های درسی ایران، 1352. (چاپ های متعدد بعدی)
• راهنمای نگارش فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. تهران: شورای کتاب کودک، 1385. 78 ص.
• کتاب کار مربی کودک (برنامه کار مربی در مهد کودک و کودکستان). تهران: آتلیه، 1359. 289ص. (از تجربه‌های مدرسه فرهاد، کتاب دوم)
• کتاب کار مربی کودک (برنامه کار مربی در مهد کودک و کودکستان). تهران: آگاه، 1358. (از تجربه‌های مدرسه فرهاد، کتاب دوم)
• کتاب کار مربی کودک (برنامه کار مربی در مهد کودک و کودکستان). تهران: دیدار، 1395.(از تجربه‌های مدرسه فرهاد، کتاب دوم). چاپ هجدهم. 304 ص.
• کتابخانه‌های آموزشگاهی و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه. تهران: کتابدار، 1383. 116 ص. (چاپ‌های بعدی)
• گذری در ادبیات کودکان. لیلی ایمن (آهی)، مهدخت دولت‌آبادی. تهران: شورای کتاب کودک، 1356. (چاپ‌های بعدی)
• مادر و خاطرات 50 سال زندگی در ایران. به کوشش سیمین ضرابی. تهران: قطره، 1383. 224 ص.
• میرهادی، توران. توران میرهادی؛ استاد برجسته آموزش و پرورش در ایران. تهران: دیبایه، 1385. 96 ص. (کسانی که جامعه را می سازند؛3)

مقاله (تألیف و تدوین)

• آشنایی با دو نویسنده و شاعر که آثارشان را به کودکان اختصاص داده‌اند. ماهنامۀ شورای کتاب کودک، ش 3. 1342: 3-4.
• آموزش مستقیم یا غیرمستقیم در کودکستان. پیک معلم و خانواده. ش 1، مهر 1354: 8-11.
• ادبیات کودکان و نوجوانان در برابر هجوم فرهنگی، کلمه، ش 9 و 10، بهمن و اسفند 1372: 3-6.
• از بچه‌ها فراوان آموخته‌ام. مجموعه مقالات دوّمین دورۀ آموزش جمعی کتابداران کتابخانه‌های روستایی، کانون توسعه فرهنگی کودکان، شهریور 1385: 7-23.
• استفاده از طرح‌های قصه‌های عامیانه در افسانه‌های نو. 39 مقاله دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1363: 85-89.
• استفاده از طرح‌های قصه‌های عامیانه در افسانه‌های نو، نقد و بررسی. گزارش شورای کتاب کودک، ش 2، شهریور 1353: 8-12.
• انتقاد کتاب اطفال، حساب مصوّر. سپیدۀ فردا، 7 و 8. فروردین 1341: 90.
• ایران‌شناسی در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. مجموعه مقالات نخستین همایش ملی ایران شناسی، 17-30 خرداد 1381.
• این گونه بود که آرزوی پرنده شدن در دلم جان گرفت. رویش، ش 3، آبان 1372: 51.
• بار دانش را از دوش پرستو به زمین بگذاریم!. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، ش ۳۷، تابستان ۱۳۸۳: ص ۴ – ۲۷.
• بازی آزاد. پیک معلم و خانواده. دوره 12، ش 8، بهمن 1354: 272-276.
• بازی‌های کودکی و نوجوانی ما. پل فیروزه، ش 9، پاییز 1382: 181-183.
• با کودکانی که با حوادث روبه‌رو می‌شوند چه می‌کنید؟. پیک معلم و خانواده، ش 9، بهمن 1354: 308-312.
• با مرحله‌های حساس رشد کودکان آشنا شوید. پیک معلم و خانواده، ش10، اسفند 1354؛ 333-337.
• بانوی شعر کودک ایران. پیک مام، ش 4: 31-35.
• بخشی از یک یادداشت در مورد نمایشگاه. خبرنامۀ داخلی شورای کتاب کودک، ش 5، زمستان 1377: 23-24.
• برای بالا بردن تیراژ کتاب چه باید کرد؟. گزارش کتاب، ش 23 و 24، مهر و آبان 1378: 13-14.
• برداشت‌هایی از نوزدهمین کنگرۀ دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان، 17 الی 22 مهر ماه 1363، 9 تا 14 اکتبر 1984، نیکوزیا، قبرس. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3 و 4، آذر و اسفند 1363: 48-65.
• بررسی وضعیت ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران بین سال‌های 1342 تا 1378. منتشر شده در نشریات داخلی شورای کتاب کودک.
• برنامه تجربی یک ساعت مطالعه در هفته. ماهنامه آموزش و پرورش، ش 5، 1345: 64-68 .
• برندگان جایزۀ جهانی اندرسن در سال 1978. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1، خرداد 1357: 3-5.
• بشوی اوراق اگر هم درس مایی. توران میرهادی؛ ماهنامۀ فرهنگ و جامعه، شمارۀ 27 ، آذر و دی 94: ص 20-23.
• بنیادگرایی و تأثیر آن در ادبیات کودکان. در مجموعه مقالات بیست و چهارمین کنگرۀ بین‌المللی کتاب برای نسل جوان. مادرید: OEPLI، 1995: 271-273. (متن به انگلیسی)
• به کودکان استقلال بیاموزیم. پیک معلم و خانواده، ش 7، دی 1354. 230-233.
• بیماری جایزه و شاگرد اولی. لوح، ش 2، آبان 1377: 60-63 .
• پاسخ به شش پرسش دربارۀ پشتوانه‌های تاریخی. توران میرهادی. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، ش ۴۷، زمستان ۱۳۸۵: ص ۷۲ – ۷۴.
• تابستان و کتاب بچه‌ها. ماهنامه شورای کتاب کودک، ش 2، 1342: 1-3.
• تبدیل افکار خام به آثار پخته: نظرخواهی از صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران دربارۀ وضعیت و ضرورت نقد ادبیات کودک و نوجوان. همشهری، ش 152، تیر 1372: 8.
• تجربه مشارکت و ارتباطات شبکه‌ای. خبرنامۀ کارآفرینی زنان، ش 5: 7-10.
• تجربه و عمل، کودکان را با سنت‌های محیط خود پیوند می‌زند. کودکان و مادران، ش 10 و 11، اسفند 1384 و فروردین 1385: 7-9.
• تجربه‌ها در شیوۀ کودک محوری (متن سخنرانی خانم توران میرهادی در همایش همدان). نامۀ مربی، ش 17، تابستان 1380: 14-17.
• تجربیاتی چند در تدریس ادبیات کودکان و نوجوانان: سخنرانی توران میرهادی در سمینار محتوای آموزش معماری در ایران، اردیبهشت ماه 1358. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3، آذر 1358: 30-41.
• تصاویر در افسانه‌ها. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3 و 4. آذر و اسفند 1355: 16-20.
• چرا بعضی از کتاب‌ها به فهرست راه نیافتند؟. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1، خرداد 1357: 30-32.
• چگونه به پرسش‌های کودکان پاسخ دهیم؟. پیک معلم و خانواده، ش 6، دی 1354: 190- 194.
• چهار سال کار در هیئت داوران جایزۀ جهانی اندرسن، نوبل کودکان. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1، خرداد 1357: 6-11.
• خاطره‌ها: بازی بزرگان. پل‌ فیروزه، ش9، پاییز1382: 177-194.
• در آرزویی بزرگ برای رسیدن به کوهی بلند. یادنامۀ ایرج جهانشاهی قاجار: معلم، نویسنده، مترجم و ویراستار ادبیات کودکان و نوجوانان (1305–1370)، تهران: شورای کتاب کودک، 1371: 42-47.
• دهمین فستیوال جهانی فیلم‌های کودکان و نوجوانان. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3، آذر 1354: 7-9.
• دید تنگ و محدود نویسندگان. رویش، ش 5، آبان 1372: 59-60.
• رابطه کودکستان با پدر و مادر. پیک معلم و خانواده، ش 12، فروردین 1355: 406-410.
• زمان در اسارت یا اسیر زمان: خام بُدم، پخته شدم، سوختم. فصلنامه داخلی شورای کتاب کودک، ش1، تابستان1382: 114-116.
• زمینه‌های خالی در ادبیات کودکان و نوجوانان. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1، خرداد 1352: 4-9.
• زمینه‌های خالی در ادبیات کودکان و نوجوانان. 39 مقاله دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1363: 85-89.
• زنان ایرانی چه کرده‌اند؟. سپیدۀ فردا، ش 6 و 7، 1333: 54.
• زنان ایرانی چه کرده‌اند؟. سپیدۀ فردا، ش 8، 1333: 30.
• زنان ایرانی چه کرده‌اند؟. سپیدۀ فردا، ش 9، دی 1333: 28.
• زنان ایرانی چه کرده‌اند؟. سپیدۀ فردا، ش2، بهمن 1334: 25.
• زنان ایرانی چه کرده‌اند؟. سپیدۀ فردا، ش 10، 1334: 81.
• زنان ایرانی چه کرده‌اند؟. سپیدۀ فردا، ش 11 و 12، تیر 1334: 28.
• ‌ زن مدیر خانه است. گزارش گفتگو، ش 12، مهر ماه 1383: 136-145.
• سازندگی و شادی آفرینی در کودکستان. پیک معلم و خانواده. ش 2، آبان 1354: 48-51.
• سرانجام، کودک کیست (مفهوم کودکی چیست؟)، سخنرانی توران میرهادی در کنگره جهانی دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان، ژاپن. کودکان و دنیای کتاب‌های کودکان، * * ترجمه علی‌اکبر مهرافشار. تهران: انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، 1372: 26-34.
• سرگذشت یک کتابخانه. ماهنامۀ آموزش و پرورش، ش 10، آذر 1342: 38 -42.
• سرگرمی‌های سالم برای تابستان. ماهنامۀ آموزش و پرورش، ش 5، تیر 1343: 45-48.
• سمینار منطقه‌ای مؤلفان کتاب برای عامه و کودکان و نوجوانان، تهران از 20 تا 25 آبان. نشریۀ شورای کتاب کودک، ش 3، آذر 1346: 3-4.
• سنت‌ها و کودکان خردسال. پیک معلم و خانواده، ش 11، اسفند 1354: 382-386.
• سیر تحول ادبیات کودکان در ایران. گزارش شورای کتاب کودک، ش 2، شهریور 1356: 13-17. نامۀ انجمن کتابداران ایران، ش 10، 1356: 161-168.
• سیر تحول ادبیات کودکان در ایران. 17 مقاله دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1372: 147-152.
• شادی آفرینی و سازندگی در کودکستان. کودکان و نوجوانان، ش 20، آبان و آذر 1386: 10- 11.
• شیرینی کشف غیرمستقیم. کودکان و مادران، ش 21، آذر و دی 1386: 15-16.
• شورای کتاب کودک. راهنمای کتاب، ش 14، 1350: 407-411.
• شیوه زندگی و افکار خانم منصوره راعی. پیک مام، 1385: 4.
• ضعف‌های تصویرگری کتاب کودک در ایران. رویش، ویژه جشن بزرگ کودکان فرهنگسرای بهمن، ش 2، بهمن 1370: 28-32.
• عشق و دغدغۀ محمدرضا یوسفی نسبت به ایران. مجموعه مقالات اولین همایش ادبیات کودکان و نوجوانان؛ آبان 1381، دانشگاه بیرجند. بیرجند: گلرو، 1383: 271-274.
• فرهنگنامه در کار. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3 و 4، آذر و اسفند 1360: 10-17.
• فهرست کتاب‌های مناسب برای کودکان و نوجوانان. شورای کتاب کودک، تهران: خرداد 1347.
• فهرستی کامل از کتاب‌هایی که تاکنون به زبان فارسی برای مطالعه و سرگرمی کودکان چاپ و منتشر شده است، برای راهنمایی پدران و مادران، نوآموزان و دانش‌آموزان، * * برای راهنمایی آموزگاران و متصدیان کتابخانه‌های کودکان و کتابخانه‌های دبستان. تهران: [بی‌نا]، 1336.
• کتاب خواندن با تفریح منافاتی ندارد. ماهنامه شورای کتاب کودک، ش 1، خرداد 1345: 12.
• کتاب و کتابخانه‌داری در مؤسسات پرورشی و آموزشگاه‌ها. سپیدۀ فردا، ش 9 و 10، شهریور 1336: 140-144.
• کتاب‌های تاریخی برای نوجوانان. ماهنامۀ شورای کتاب کودک، ش4 و 5، آذر و دی 1343: 7-8.
• کلیشه در ادبیات جا ندارد: پاسخ‌های کارشناسان، نویسندگان و مترجمان به پرسش‌هایی دربارۀ تبعیض جنسی در ادبیات کودک. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، ش 32، بهار 1382: 24-26.
• کودکان با موسیقی می‌توانند احساس و اندیشۀ خود را صیقل دهند. فصلنامۀ موسیقی مقام: ویژۀ موسیقی کودک. ش 9، بهار 1380: 43-47.
• کودکان را به گردش علمی ببریم. پیک معلم و خانواده، ش 5، آذر 1354: 151-155.
• کودکان را به گردش علمی ببریم. کودکان و مادران، ش 10 و 11، اسفند 1384 و نوروز 1385: 18-19.
• کودکان را به مشاهده دقیق عادت دهیم. پیک معلم و خانواده، ش 4، آذر 1354: 115-119.
• کودکان قربانی. سپیدۀ فردا، 10، 1334: 28.
• کودک و کتاب در ایران. گزارش شورای کتاب کودک، ش 2، شهریور 1355: 18-24 . نگین، 129، آذر 1355: 17-18، 59.
• کودک و کتاب در ایران. 39 مقاله دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1363: 193-206.
• کیفیت کتاب‌های کودکان و نوجوانان در ایران. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3، آذر 1350: 4-6.
• گزارش برنامۀ تجربی یک ساعت مطالعه در هفته برای تمام کلاس‌های دبستان فرهاد در سال تحصیلی 44-45. ماهنامۀ شورای کتاب کودک، ش 2، شهریور 1345: 4-15. 39 مقاله * دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1363: 132-143.
• گزارش جشنوارۀ ایرانی فیلم‌های کودکان و نوجوانان. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3، آذر 1358: 14-21.
• گزارش دهمین بینال مصوران براتیسلاو. گزارش شورای کتاب کودک، ش 3 و 4، آذر و اسفند 1364: 13-24.
• گزارشی از جلسات هیئت‌داوران جهانی هانس کریستین اندرسن (1976)، وین 13-16 فروردین 1355. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1، خرداد 1355: 9-20.
• ‌ گزارشی از کار جلسات هیئت داوران جهانی هانس کریستین اندرسن (1976). 39 مقاله دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1363: 207-212.
• گزارشی دربارۀ هفته کتاب کودکان و نوجوانان. ماهنامۀ شورای کتاب کودک، ش 4 و 5، آذر و دی 1343: 1-3.
• گنجینه‌هایی از تجربه ها و اندیشه‌های کارساز و ارزنده برای امروز و فردا. کتاب ماه کلیات، ش 88، فروردین 1384: 30-31.
• ما حافظان دوران کودکی هستیم. جهان هنر، ش 2، اردیبهشت 1385: 4-7.
• متن پیام خانم توران میرهادی در برنامۀ کنسرت به نفع فرهنگنامه. فصلنامه شورای کتاب کودک، ش 4، زمستان 1380: 1-3.
• محیط چشمه‌ای پایان‌ناپذیر برای مشاهده و آموزش. پیک معلم و خانواده، ش 3، آبان 1354: 82-85.
• محیط چشمه‌ای پایان‌ناپذیر برای مشاهده و آموزش. کودکان و مادران، ش 16، اسفند 1385: 10-11.
• مدرسه در دست بچه‌ها، با نگاهی به تجربۀ مدرسۀ فرهاد. مشاور خانواده، ش 5 بهمن 1381: 36.
• مدیریت نشر دایرة‌المعارف. کتاب ماه کلیات، ش 12، آذر 1377: 3.
• مقدمه. فصلنامۀ داخلی شورای کتاب کودک، ش 2، تابستان 1382: 2-4.
• ناشران محترم کتاب‌های کودکان و نوجوانان. گزارش شورای کتاب کودک، ش 2، شهریور 1358: 24-28.
• نشر کتاب‌های کودکان و نوجوانان در جهان امروز: گزارشی از نمایشگاه جهانی کتاب کودکان و نوجوانان، بولونیا، 21 تا 24 فروردین 1365. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1 و 2، خرداد و شهریور 1365: 15-23.
• نگاهی به زبدۀ آثار ادبیات کودکان جهان: گزارش کار هیئت داوران بین‌المللی جایزۀ اندرسن 1956. گزارش شورای کتاب کودک، ش 1و 2، خرداد و شهریور 1365: 24-46.
• نقش مروجان کتابخوانی. فصلنامه داخلی شورای کتاب کودک، ش 4، زمستان 1382: 4-12.
• نگاهی به فعالیت‌های شورای کتاب کودک: چهل و سه سال کار برای کودکان. کودکان و مادران، ش 10 و 11، اسفند 84 و نوروز 85: 65.
• نگاهی چند دربارۀ دوّمین فستیوال جهانی فیلم‌های کودکان. نشریۀ شورای کتاب کودک، ش 3، آذر 1346: 6-10.
• وضعیت نشر کتاب کودک در ایران. تدوین شده بر اساس گزارش‌های گروه‌های بررسی شورای کتاب کودک، 1343 تاکنون. (ادامه دارد.)
• وق‍ت‍ی‌ ه‍م‍ه‌ م‍س‍ئ‍ول‍ن‍د. توران میرهادی (خ‍م‍ارل‍و)، اطلاع‍ات‌، (۱۳ م‍رداد ۱۳۷۳): ص‌ ۱۰.
• یادداشتی بر کتاب ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن. کتاب ماه کلیات، ش 90-91، 1384: 87-88.
• یک تجربۀ تربیتی. ماهنامه آموزش و پرورش، ش 3، اردیبهشت 1332: 36-38.
• یک کلمه را بردارید و یک جمله را اضافه کنید. فصلنامه داخلی شورای کتاب کودک، ش 2، تابستان 1382: 117-120.

مقاله (ترجمه)

• آنچه از کنگره آموختیم، در باب افسانه‌ها و اسطوره‌ها برای کودکان و نوجوانان عصر ما. ترجمه و تلخیص توران میرهادی و ثریا قزل‌ایاغ، ش 3 و 4، آذر و اسفند 1355: 7-20.
• افسانۀ چینی برای کودکان. سپیدۀ فردا، ش 6، 1335: 50.
• تفاهم بین‌المللی به‌وسیله کتاب‌های کودکان و نوجوانان. نقل از مجله Book Bird. ماهنامۀ شورای کتاب کودک، ش 2 و 3. آبان 1344: 5-7.
• رفتار والدین ما باید چگونه باشد. سپیدۀ فردا، ش 7 و 8، 1336: 39.
• روان‌شناسی علمی: اولیاء عصبانی از دکتر سمیرنوف. سپیدۀ فردا، ش 6، 1335: 11.
• عروسی خدای دو رودخانۀ زرد، افسانه چینی. سپیدۀ فردا، ش 5، خرداد و تیر 1335: 51.
• گزارش‌های کتاب را می‌توان زنده و جالب اجرا کرد. 39 مقاله دربارۀ ادبیات کودکان، تهران: شورای کتاب کودک، 1363: 144-152.
• گنجشک کوچولو: ماکسیم گورکی. سپیدۀ فردا، ش11 و 12، 1336: 103-108.
• گنج: داستان چینی برای کودکان. سپیدۀ فردا، ش 3، فروردین و اردیبهشت 1335: 31.

منبع‌شناسی

پایان نامه‌ها

• بهداد، بهاره. ابزارهای شعر آفرینی در ادبیات کودک. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشته زبان شناسی همگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، 1383.
• زرگری سامانی، پونه. تصویرسازی نکات تربیتی کودک (در ارتباط با ترس‌های کودک). پایان‌نامۀ کارشناسی، گروه آموزش ارتباط تصویری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، 1357.
• سلطان محمدی، سوسن. تحلیلی از خواندنی‌های مناسب کودکان قبل از دبستان سال‌های 1340 تا 1357. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم تربیتی، دانشگاه تهران، 1359.
• سنجری، جمیله. نقد و بررسی آثار بازنویسی از شاهنامه، کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه، منطق‌الطیر، مثنوی و گلستان برای کودکان و نوجوانان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی 1384.
• شهیدی، شکوفه. بررسی ادبیات در کتاب‌های فارسی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، 1372.
• صدری، مهران. بررسی کیفیت تصویر در کتاب‌های تصویری کودکان ایران (1364–1358). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران، 1366.
• عبدلی، رضا. هم پروازی باکودکان(خاطرات و تجربیاتم باکودکان)، بخش عملی: تجربیاتی در نادیدنی‌ها. پایان‌نامۀ کارشناسی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، 1373.
• فرج پهلو، عبدالحسین. بررسی مسائل کتاب و کتابخوانی در رابطه با: کودکان نابینا، ناشنوا و عقب‌افتادۀ ذهنی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران، 1361.
• گل صباحی، طیبه. بررسی نظام آموزشی موسیقی از دورۀ پیش از دبستان تا دورۀ متوسطه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، 1378-1379.
• میرزایی، علی. پژوهشی در داستان های منتشرشده برای کودکان و نوجوانان در سال‌های 1357-1358. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران، 1360.
• هدایی، محمد. کتاب تصویری و کم و کیف آن در ایران. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم تربیتی، دانشگاه تهران، 1356.
• هفت لنگ، هاله. آموزش نقاشی به کودکان و نوجوانان ایرانی از گذشته تاکنون. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، 1378.

درباره توران میرهادی

• آرزوهای بزرگ خانم نویسنده: گزارش از مراسم بزرگداشت توران میرهادی. ضمیمۀ اطلاعات، ش 24420، 13 اسفند 1387: 2.
• آیین بزرگداشت مؤلف فرهنگنامه کودکان و نوجوانان برگزار شد. اطلاعات، ش 22063، آبان 1379: 2.
• ابوعلی، زهرا. گزارشی از وضعیت پژوهش‌های ادبیات کودک و نوجوان، باریک راهی در دشت عظیم. فرهنگ و پژوهش، ش 102، 24 دی 1381: 4-7 .
• از جنس رویا: نگاهی به آثار ناصر یوسفی همراه با گفتگوهایی با توران میرهادی و …. مونا جدیدی. تهران: نشر قطره، ‏
• اصلانی، ابراهیم. اولین تجربۀ پروژۀ مدرسه‌ای. شوق تغییر، س 5، ش 26، آذر و دی 1395: 31.
• اکبرپور، احمد. بانوی بزرگ ادبیات کودک ایران. شرق، 11 مرداد 1386.
• اکبریان طبری، حسن. فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان: گنجینه‌ای گران سنگ و ارجمند برای همۀ خانواده‌ها. بارفروش، س 19، ش 115، آذر 1395: 25-24.
• اکبریان طبری، حسن. یادنامۀ توران میرهادی 1306- 1395. پاییز 1395.
• امرایی، امیلی. دستم را روی قلبم می گذارم، به یاد توران میرهادی و میراث بی پایانش. زنان امروز، س 3، ش 19، دی ماه 1395: 81-79.
• انصاری، نوش آفرین. حدیث عقل و عشق. شرق، س 10، ش 1710، 29 فروردین 1392.
• انصاری، نوش‌آفرین. میرهادی تمام زندگی‌اش را در جستجوی صلح بود. اطلاعات، س 91، ش 26608، 25 آذر 1395.
• انوری، حسن. افتخار فرهنگ ایران. شرق، س 10، ش 1710، 29 فروردین 1392.
• بزرگداشتی در خور، از بانویی فرهیخته. گزارش کتاب، ش 36 و 37، آبان و آذر 1379: 21- 22 .
• بلوکباشی، علی. بانویی از سرزمین جادویی کودکان. شرق، س 10، ش 1710، 29 فروردین 1392.
• به مناسبت هشتادمین زاد روز تولد استاد توران میرهادی. خبرنامه داخلی مؤسسه‌ پژوهشی کودکان دنیا، ش 78، تیر 1386: 4.
• ترهنده، سحر. آنکه نوشت و آنکه تصویر کرد: نقدی بر متن و تصاویر کتاب آنکه آمد و آنکه رفت. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، ش 16، بهار 1378: 137-144.
• جلالی، نادره. استوانۀ وزین ادبیات کودک و نوجوان. اطلاعات، 25 آذر 1395.
• حافظی، علیرضا. کی رفته را به زاری بازاری؟: نقد و بررسی کتاب آنکه رفت، آنکه آمد. کتاب ماه کودک و نوجوان، ش 16، 30 بهمن 1377: 14-15.
• حقانی، مهری. راهی به جامعه جستجوگر، تدوین نخستین کتاب مرجع کودکان و نوجوانان در قالب فرهنگنامۀ 26 جلدی. ایران، ش 3456، اردیبهشت 1385: 56.
• خانلو، شهناز. شما توران خانم را چگونه می‌کشید. فصلنامۀ داخلی شورای کتاب کودک، ش 2، تابستان 1382: 76-78.
• درخت زندگی: گزارشی از زندگی توران میرهادی، بنیان‌گذار مدرسۀ فرهاد و شورای کتاب کودک. شهروند، س 4، ش 96، 17 مهر 1395: 7.
• رازق‌پناه، ویولت (تألیف و گردآوری). زنده باد ایران. تهران: ویولت رازق پناه، 1378: ص. 135 – 152.
• رازق‌پناه، ویولت؛ افتخاری، شهلا. زندگی و خدمات علمی و فرهنگی توران میرهادی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385. 79 ص.
• راعی، منصوره. توران خانم و نعمت‌های آسمانی. فصلنامه داخلی شورای کتاب کودک، ش 2، تابستان 1382: 9-22.
• زرین‌کلک، نورالدین. باغبان بوستان کتاب کودک (دربارۀ توران میرهادی). ضمیمۀ شرق، س 10، ش 1710، 29 فروردین 1392.
• زندگی‌نامه و خدمات زنان نامی ایران. عصر اِوَز، ش 1791، تیر 1381: 7.
• زندی، مریم. چهره‌ها. [تهران]: مریم زندی، 1372: 63.
• ستارگان آسمان علم و ادب ایران: همایش نکوداشت استاد توران میرهادی بانوی فرهنگ و ادب ایران. همگامان (هفته نامه داخلی شهرداری تهران)، ش 112، اسفند 87: 23.
• سخن آشنا. خبرنامۀ بنیاد علمی زیرک‌زاده، ش 55، 1381: 16-17.
• سنگ بزرگ علامت نزدن نیست: گزارشی از فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، ش 9، تابستان 1376: 90-95.
• شاگردان مدرسۀ توران خانم از معلم خود تقدیر کردند. کتاب هفته، ویژه‌نامۀ شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ش 5، 18 اردیبهشت 1382: 11.
• شمخانی، محمد. دایۀ بچه‌ها: دربارۀ توران میرهادی. ایران، ش 2892 و 2893، 3 و 4 شهریور 1383: 9.
• شیخ الاسلامی، حسین. منتقد، نویسنده کودک را نویسنده می‌کند. کتاب ماه کودک و نوجوان، ش 55، اردیبهشت 1381: 70-73.
• صدر، رؤیا (محقق). فرهنگ زنان پژوهشگر در علوم انسانی. تهران: نشر برگ زیتون، 1377: 471-472.
• ضرابی، سیمین. جادوی دوران، توران میرهادی. نامه مربی، ش 40، آذر و دی 1385: 37-44.
• عباسی، شهرام. تجلیل از توران میرهادی دختر ایران. اعتماد ملی، 31 تیر 1386.
• فخاری‌نیا، پروین. تفکر نوین در آموزش و ادبیات کودک. شرق، س 10، ش 1710، 29 فروردین 1392.
• فردخت. ش 21، آذرماه 1395.
• فرهیختگی، علم دوستی، پشتکار: به مناسبت نکوداشت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی از خدمات علمی و فرهنگی خانم توران میرهادی– آبان ماه 1379. اطلاعات، ش 1421، 29 آبان 1379: 4.
• قزل‌ایاغ، ثریا. توران میرهادی، بانوی امید. نگاه نو، ش 3 (دورۀ جدید)، بهمن 1379: 76.
• کوکبی، مرتضی. نقد ظاهری و ارتباط آن با نقد محتوایی در ادبیات کودکان. کتابداری، سال 36، ش 38، 1381: 19-36.
• مجلسی، فریدون. فرهنگ برآمده از غربیل. اعتماد، 29 دی 1394: 10.
• محمدی، محمدهادی. توران دختر ایران. تهران: مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، (بی تا).45 ص.
• مدرسۀ مختلط نمونه!. کیهان، 26 خرداد 1380: 9.
• مروری بر فعالیت‌های فرهنگی یک عنصر فرهیخته. کیهان، ش 16956، آذر 1379.
• معجزه‌گران بی‌توقع. صدای عدالت، 16 مهر 1380: 5.
• معرفی نامزدهای دریافت جایزه آسترید لیندگرن 2006. جام جم، ش 1450، خرداد 1384: 85.
• مقدم، خدیجه. نکوداشت توران میرهادی. فریاد زمین، ش 47، بهار و تابستان 1386: 16.
• موسوی، پژمان. خداحافظ مادربزرگ مهربان و شکیبای کودکان. ایران، س 22، ش 6355، 19 آبان 1395: 24.
• موسوی، پژمان. فرزند زمانه. شرق، س 10، ش 1710. فروردین 1392.
• میرحسینی، زهره. کتابخانه‌های آموزشگاهی، بررسی شش عنوان. کتاب ماه کلیات، ش 88، فروردین 1384: 66-68 .
• میرزایی، علی. استادم توران میرهادی. نگاه نو، ش 3 (دورۀ جدید)، بهمن 1379: 76-77 .
• میرزایی، علی. توران خانم. نگاه نو، ش 85، بهار 1389. 34-37.
• ٔ میرزایی، شهرداد. توران میرهادی استاد برجسته آموزش و پرورش. شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان(سهامی عام)، 1396. 104ص. (از مجموعه آنانکه جامعه را می‌سازند.)
• میرزایی، علی. پایدار باشی توران خانم. شرق، س 10، ش 1710. فروردین 1392.
• نامزدهای ایرانی جایزۀ یادبود آسترید لیندگرن. کتاب هفته، ش 635، 21 خرداد 1384: 5.
• ‌ نعمتی، اکبر. با نیروی عشق: نگاهی به زندگی توران میرهادی. تهران: بدون، 1395. 48ص.
• نقد و بررسی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. کتاب ماه کلیات، ش 88، فروردین 1384: 25-42.
• ویژه‌نامۀ نشست توران میرهادی. تندیس دو هفته‌نامۀ هنرهای تجسمی، 1395.
• هدایی، یاشار. بودن از نوع دیگر: نگاهی به مفهوم صلح در منظومۀ فکری زنده یاد توران میرهادی. روزنامۀ ایران، 24 مهر 1396.
• هدایی، یاشار. غم‌های بزرگ و کارهای بزرگ. روزنامۀ ایران، 20 آبان 1395

نگاهی به برخی آثار

«آنکه رفت، آنکه آمد»

کتاب «آنکه رفت، آنکه آمد» تنها کتابی است که توران میرهادی برای کودکان نوشته و مهرنوش معصومیان آن را تصویرگری کرده است. این کتاب در سال 1377 از سوی نشر واژه منتشر شده است. در پایان کتاب آمده است: «چرا زندگی گل چنین کوتاه است؟ آمدن و رفتن و زندگی کوتاه فرشتۀ کوچک پاسخی است خیال‌انگیز به این پرسش و شاید تسکینی برای آنان که به فرشتگان کوچک دل می‌بندند.»

«جست‌وجو در راه‌ها و روش‌های تربیت»

«جست‌وجو در راه‌ها و روش‌های تربیت» سومین کتاب از مجموعه «از تجربه‌های مدرسه فرهاد» است که نخستین بار از سوی نشر آتلیه در سال 1362 در 249 صفحه منتشر شد. تجربه‌ مدرسه‌ فرهاد، تجربه‌اي كه در تاريخ آموزش و پرورش جديد ايران است. كودكستان، دبستان، و مدرسه‌ راهنمايي تحصيليِ فرهاد به ترتيب در سال‌هاي ،1334 1336 و 1350 تأسيس شدند و تا سال 1359 به كار خود ادامه دادند. توران ميرهادي، بنيان‌گذار اين مدرسه، با اين باور و هدف كه تجربه‌ها و اندوخته‌هاي معنويِ معلمان و شاگردان و خانواده‌هاي آنان در اين مدرسه بايد در اختيار همه‌ ايرانيان قرار گيرد، دست به تأليف اين كتاب زده است.

«کتاب کار مربی کودک»

«کتاب کار مربی کودک» که در سال 1358 از سوی نشر آتلیه منتشر شد دومین جلد از مجموعه سه جلدی «تجربه‌های مدرسه فرهاد» است. این کتاب شامل برنامۀ کار سالانۀ مربی در مهد کودک و کودکستان است. این برنامۀ کار شامل فعالیتهای اساسی در زمینه‌های گوناگون از جمله بازیها، قصه‌ها، ترانه‌ها، نمایشها و کارهای دستی است و راههای پرورش خلاقیت، استقلال، مشاهده‌گری، سازندگی و شادی و … را به وسیلۀ آموزش غیرمستقیم نشان می‌دهد.

«مادر و خاطرات پنجاه سال زندگی در ایران»

توران میرهادی در کتاب «مادر و خاطرات پنجاه سال زندگی در ایران» که به کوشش سیمین ضرابی منتشر شده، از مادر آلمانی خود و زندگی او در ایران گفت‌وگو کرده است و دربارۀ نقش مادر در خانواده، همراهی با پدر، پرورش پنج فرزند و توانمند کردن آنان در مراحل مختلف زندگی از راه گسترش فرهنگ و هنر و ادب در خانواده و نیز آشنا کردن فرزندان با زبان و فرهنگ‌های آلمانی مطالب جالبی بیان کرده است.

«فرصت‌های استثنایی»

کتاب «فرصت‌های استثنایی» که به کوشش سیمین ضرابی به‌صورت مصاحبه تنظیم شده است شامل بخش‌هایی از زندگی توران میرهادی است و به گفتۀ خود او فرصت‌هایی است که به یاری خانواده، دوستان، استادان، همفکران و همکاران برای دست‌یابی به راه‌ها و روش‌های نوین تربیتی و پاسخ‌گویی به نیازهای فرهنگی کودکان و نوجوانان ایران در اختیار او قرار گرفته است.

«مادر، همسر و مربی»

کتاب «مادر، همسر و مربی» گفت‌وگویی است میان توران میرهادی و مریم احمدی شیرازی دربارۀ مسائل تربیتی در خانه و مدرسه که در سال 1386 در «پیک مام: نشریۀ داخلی مادران امروز» به چاپ رسید و برای دسترسی همگان به متن آن، به‌صورت کتاب چاپ شده است.

«صلح را از کودکی باید آموخت»

کتاب «صلح را از کودکی باید آموخت» مصاحبۀ توران میرهادی با پریچهر نسرین‌پی دربارۀ صلح و فرهنگ گسترش صلح است. خانم میرهادی خاستگاه صلح را در خانواده و امنیت را در خانه و جامعه می‌بیند. و عواملی را در گسترش فرهنگ صلح بسیار مؤثر می‌داند از جمله: پرورش استقلال در کودکی و نوجوانی، مشارکت در فعالیت‌های خانه و مدرسه و اجتماع و پرهیز از خشونت در رفتار خانواده و مربیان و رسانه‌ها مانند سینما و تلویزیون و نیز تأثیر استفاده از ادبیات و هنر.

«در جست‌وجوی انسان وارسته‌ امروز»

کتاب «در جست‌وجوی انسان وارسته‌ امروز» را سوزان حبیب تنظیم و تدوین کرده است. این اثر مصاحبه‌ای با توران میرهادی پیرامون تجارب مدرسه‌ «فرهاد» و «امروز» را دربردارد. در توضیح پشت جلد کتاب می‌خوانید: «پرورش و آموزش نسل نو دغدغه‌ بسیاری از ما است، گاهی در نقش مادر یا پدر و گاهی در نقش آموزگار؛ آموزگار در کودکستان، مدرسه یا دانشگاه. مدرسه فرهاد تجربه‌ای ناب در آموزش‌وپرورش ایران است و قابل ‌مقایسه با تجارب ناب دیگر در جهان. این کتاب پرسش‌های نسل امروز است از بانویی که بخش عمده‌ زندگی خود را با تمام عشق خود، برای پرورش و آموزش نسلی گذرانده که امروز دوران میان‌سالی خود را سپری می‌کند و برای نسلی که همین امروز در حال پروبال گرفتن است. نسلِ پرسش‌گرِ امروز از آموزشی که دریافت می‌کند راضی نیست. نظام آموزشی رایج را دخیل در پرورش خلاقیت و آینده‌ خود نمی‌داند و تجارب مدرسه‌ فرهاد به روی او پنجره‌ای می‌گشاید.» این کتاب را نشر «قطره» منتشر کرده است.

«گفت‌وگو با زمان»

کتاب «گفت‌وگو با زمان» مجموعه مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها یا پیام‌های توران میرهادی در دوره‌ای بیش از پنجاه سال است. بررسی‌ها، درهم‌کرد و دسته‌بندی اندیشه‌های او کاری است که در این کتاب انجام شده است. هر بخش از این کتاب به موضوعی ویژه اختصاص دارد که موضوع کار یا علاقه ایشان بوده است. بی‌گمان از درون این اندیشه‌ها می‌توان به گونه‌ای دیگر کودکان را پرورش داد و آینده‌ای پربار برای ایران و کشورهایی دیگر مانند افغانستان و ... ساخت. «‌گفت‌وگو با زمان» اندیشه‌هایی دارد که هر آموزگار و استادی، هر کتابدار و مربی‌ای و هر پدر و مادری و هر دانشجویی با شناخت آن می‌تواند راهی تازه در کار خود بیابد. «گفت‌وگو با زمان» به مخاطب نشان می‌دهد که او برای جنبه‌های بنیادین زندگی مانند زیست سالم و انسانی، آموزش و پرورش، فرهنگ و هنر، خانواده و اخلاق شخصی و اخلاق حرفه‌ای، جنگ و صلح، محیط زیست و ... سخنانی دارد که نیاز انسان امروز در جامعه‌هایی همچون جامعه‌ ما است.

«توران، دختر ایران»

«توران، دختر ایران» اثر محمدهادی محمدی است که در سال 1396 از سوی انتشارات موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در 64 صفحه منتشر شد. این کتاب شامل زندگی‌نامه‌ای کوتاه از توران میرهادی و نقش او به عنوان روشنگر و اندیشه‌مندی نهادگذار در حوزه‌ کودکی است. بی‌گمان درباره نقش توران میرهادی در پیشرفت زندگی اجتماعی و فرهنگی کودکان و جنبه‌های گوناگون آن تا کنون به گونه‌ای پراکنده سخن گفته یا نوشته شده است. اما تا کنون درباره نقش او به عنوان روشنگر و اندیشه‌مندی نهادگذار سخنی گفته نشده است. به سخن دیگر در یک روند صد ساله یعنی از آغاز پیروزی انقلاب مشروطه تا امروز، در تحول نظام نهاد کودکی در ایران، در بین هزاران کوشنده نامدار و گمنام، نام توران میرهادی هم‌چون یکی از برجسته‌ترین‌ها به چشم می‌خورد. همیشه جامعه را زنان و مردانى پیش مى‌برند که قامتى بلندتر از زمانه خود دارند. توران میرهادی یکی از این زنان است که همواره کوشید ارزش‌های انسانی و فرهنگی را در نهاد کودکان بکارد و بارور کند. او بزرگ بود و برای پرواز، به افق‌های بلند نیاز داشت. در زمان‌های او افق‌های بلند در دسترس نبود، پس کوشید همگام با یاران و همراهان‌اش این افق‌ها را برای نسل‌های بعدی آماده کند تا آن‌ها بتوانند بلند پرواز کنند.