احمد عزیزی

احمد عزیزی شاعر معاصر کرمانشاهی و ارائه‌کننده سبک جدیدی از مثنوی است که در زمینه شعر آیینی و انقلاب با درونمایه‌ای عرفانی فعال بود. وی ۹ سال پایان عمر را با بیماری در حالت اغما به سر برد.

احمد عزیزی
زمینهٔ کاری	شعر - نثر ادبی
زادروز	۴دی۱۳۳۷ سرپل ذهاب استان کرمانشاه
مرگ	۱۶اسفند۱۳۹۵ بیمارستان امام رضا، کرمانشاه
ملیت	ایرانی
علت مرگ	بیماری قلبی و کلیوی
بنیانگذار	مثنوی و شطحیات جدید
پیشه	شاعر و نویسنده
کتاب‌ها	«کفش‌های مکاشفه»، «شرجی آواز»، «خواب‌نامه و باغ تناسخ»، «ترجمه زخم»، «باران پروانه»، «رودخانه رؤیا» ، «ناودان الماس»، «ترانه‌های ایلیایی»، «غزالستان»، «قوس غزل» و «طغیان ترانه»
دلیل سرشناسی	ارائه دهنده سبکی متمایز و نو در شعر (مثنوی) و نثر (شطح‌گونه)
اثرپذیرفته از	مولوی، سهراب سپهری
امضا

* * * * *

احمد عزیزی ۴دی۱۳۳۷ در سرپل ذهاب استان کرمانشاه به دنیا آمد. وی در کودکی با عشایر سیاه چادرنشین حشر و نشر فراوان داشت و قبل از رفتن به دبستان، خواندن و نوشتن را بدون داشتن معلم و تنها از روی کنجکاوی و تأمل و دقت از نوشته‌های روی تابلوها و اسامی خیابانها و… به خوبی فرا گرفت.

سرودن شعر را از سال‌های جوانی با مجله جوانان آغاز کرد. از وی آثار شعر و نثر ادبی متعددی به جا مانده‌ است. تمایل سبک وی به معنویت و عرفان اسلامی با فرم جدیدی از مثنوی - ملهم از مثنوی مولوی - در شعر معاصر قابل توجه است. این سبک تأثیر زیادی در شعر معاصر گذاشته است. اشعار عزیزی با عرفان اسلامی آمیختگی دارد و تمجید از اهل‌ بیت (س) در بیشتر آثارش دیده می‌شود. او مثنوی‌هایش را غالباً با وصف طبیعت آغاز می‌کرد و با تمهیدات گوناگون و با توسل به مناسبات و ترکیبات نو و تجنیسات سنتی، رفته‌ رفته به موضوع اصلی گریز می‌زد. عزیزی در ساختن ترکیبات نو به شیوه شعرای سبک هندی نیز مهارتی خاص دارد. برای نمونه می‌توان به این ترکیب‌ها اشاره کرد: جبرئیل آباد الهام، اب بازی‌های فطرت، تابستان عزلت، تب خیس تکلم، درختان پا به ماه و کولیان شبنم فروش. او قبل از پیروزی انقلاب به دعوت شمس آل احمد به تهران رفت و دیداری نیز با مرتضی مطهری داشت. وی با آغاز جنگ به همراه خانواده به تهران نقل مکان نمود و برای مدتی ساکن شهرستان نور شد سپس در تهران اقامت گزید و به همکاری با روزنامه جمهوری اسلامی پرداخت.

«کفش‌های مکاشفه»، «شرجی آواز»، «خواب‌نامه و باغ تناسخ»، «ترجمه زخم»، «باران پروانه»، «رودخانه رؤیا» ، «ناودان الماس»، «ترانه‌های ایلیایی»، «غزالستان»، «قوس غزل» و «طغیان ترانه» از جمله آثار وی به شمار می‌رود.

احمد عزیزی از ۱۵اسفند۱۳۸۶ به علت کاهش سطح هوشیاری ناشی از تشنج، بیماری قلبی و کلیوی در بخش آی‌سی‌یو بیمارستان بستری بود حال عمومی او پس از سه سال به حدی رسید که وی نسبت به شادی‌ها و غم‌ها با اشک‌ها و لبخند پاسخ می‌داد و می‌توانست سخنان اطرافیان را بشنود و عکس‌العمل نشان دهد. طبق نظر پزشکی در آبان ۱۳۹۱ اعلام شد حال عمومی وی تغییر خاصی نداشت، اما هوشیاری او نسبت به قبل بهتر است ولی توانِ صحبت نداشت. وی همچنین می‌توانست از راه دهان تغذیه کند. در ۱۳ اسفند ۹۵ دچار نارسایی و انسداد روده شد دو روز بعد تحت یک عمل جراحی ضروری و ناگهانی قرار گرفت که به‌علت ریسک بالا یک روز بعد عمل و پس از ۹ سال که با سطح هوشیاری پایین در بیمارستان بستری بود، در ۱۶اسفند۱۳۹۵ از دنیا رفت. مقام معظم رهبری ۲۸مهر۱۳۹۰، در سفر به کرمانشاه، از وی در بیمارستان عیادت کرد و همچنین ۱۷اسفند۱۳۹۵ در پیامی درگذشت احمد عزیزی را تسلیت گفت.

لهجۀ خورشید شعری از مرحوم احمد عزیزی برای حضرت علی (ع)

ای اذان محض، ای تکبیر ناب

ای علی (ع)، ای مرزبان آفتاب

ای خدای خطبه، ای کوه کلام

ای طنین واژه، ای سیل پیام

ای به گردت عارفان در هلهله

و ای به شوقت صوفیان در سلسله

ای سوار سهمگین سوره‌ها

و ای اثیری‌غرّش اسطوره‌ها

جز تو پیغمبر (ص) تبسّم با که کرد؟

آفتاب آخر تکلم با که کرد؟

ای امام آب، ای مولای موج

ای به گرد قلّه‌ها لولای اوج

ای تو در شرق اشارت‌های من

و ای تو در عمق عبارت‌های من

ای بهار وحی در باغ رسول

ای نزول نوح بر جسم بتول

چون ندیدند از تو خلق کور و کر

رد ردّ الشمس در شقّ القمر

جز تو ای ثقل زمین، ای بوتراب

با که بود آخر سلام آفتاب؟

ای روان پهلوانی در بدن

پهلوان روح در میدان تن

مرد مردم، مرد میدان، مرد گرد

مرد عرفان، مرد دانش، مرد درد

ای حصار عرش بر فرش حصیر

و ای غبار وحی بر خاک غدیر

ای بت بالاتر از تأویل من

لرزه افتد از تو بر تمثیل من

اندکی تاریک شو در نور خویش

تا ببینم در تو ذوب طور خویش

کور شد اندیشه‌ام، دستم بگیر

عاجزم من از مراعات النظیر

عفو فرما استعارات مرا

سهو دان خبط عبارات مرا

یا علی (ع) غلیان روحم پاک نیست

جسم من در مرتع ادراک نیست

در درونم من منیّت مانده است

شعر من در جاهلیت مانده است

یا علی (ع)، من مرد آهن نیستم

شاعر شمشیر و جوشن نیستم

خلط صورت مانده در آیینه‌ام

سرفۀ حیرت ندارد سینه‌ام

یا علی (ع) از من مجو لحن شرار

من نمی‌دانم زبان ذوالفقار

من اسیری خفته در بند توام

من یتیم کوی لبخند توام

با اسیر خود سرافرازی مکن

با یتیمان دلم بازی مکن

شبنمی در من بنه تفسیر ناب

خطبه‌ای بر من بخوان در وصف آب

با من از گلزار لولاها بگو

با من از افلاک بالاها بگو

ما را به بالاتر از ابر دعوت کن

به پایین‌تر از عرش

آنجا که برگ‌های درختان پر طاووسانند

آنجا که حرچشمان، آینه تقسیم می‌کنند و لبخند می‌فروشند

آنجا که هر فرشته‌ای گاهوارۀ عیسایی را تکان می‌دهد

آیینه‌ای از احمد عزیزی

عیادت رهبر معظم انقلاب از احمد عزیزی

عزیزی از پانزدهم اسفند سال ۱۳۸۶ به دلیل کاهش سطح هوشیاری ناشی از تشنج، بیماری قلبی و کلیوی در بخش آی‌سی‌یو بیمارستان امام رضا علیه السلام کرمانشاه بستری شد. رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۹۰ و در جریان سفر به استان كرمانشاه با حضور در بیمارستان امام رضا (ع) از وی عیادت و بر رسیدگی به وضعیت این شاعر آئینی تاكید كردند. در ادامه و با تأکید رهبر جمهوری اسلامی ایران پس از دیدار با وی، مسئولان بر آن شدند که وی را جهت درمان به خارج از کشور اعزام کنند.

روزهای پایانی

احمد عزیزی ظهر جمعه ۱۳اسفند۱۳۹۵با حالی وخیم تحت عمل جراحی روده قرار گرفت. او به دلیل عدم خون‌رسانی به روده، تحت عمل جراحی «ایسکمی مزانتریک» قرار گرفت و تکه‌ای از روده او بریده‌ شد. این شاعر مجدد در روز یکشنبه ۱۵اسفند۱۳۹۵ برای ادامه مسیر درمانی قرار بود جراحی شود اما با توجه به توسعه بیماری پزشکان او را عمل نکردند. ولی با توجه به اینکه رگ‌های این شاعر طی این‌ سال‌ها بر اثر کما آسیب دیده و خشک شده بود، تغذیه از راه سروم را هم نپذیرفت بر این اساس ۹ سال مقاومت با این بیماری جواب نداد و در نهایت احمد عزیزی در تاریخ ۱۶اسفند۱۳۹۵ به دلیل وخامت حال ناشی از کاهش سطح هوشیاری، بیماری قلبی و کلیوی و ریوی دار فانی را وداع گفت.

تحویل خانهٔ پدری

ماجرای پس‌گرفتن خانهٔ احمد عزیزی از زبان فرزندش، ابوالفضل عزیزی: پدرم وقتی به تهران آمد و در روزنامه کیهان کار می‌کرد، خانه‌ای نداشت و آواره بود. با عنایت رهبر معظم انقلاب، خانه‌ای در اختیار پدرم قرار گرفت تا سکونت کند. بعد از آنکه آقای سعید بیابانکی در صفحه شخصی‌شان مطلبی در این‌باره منتشر کردند، بخشی از بازخوردها به انتقاد از در اختیار قرار دادن خانه‌ای در فرمانیه به پدرم بود. متأسفانه این انتقادات در حالی مطرح می‌شود که این موضوع نادیده گرفته شده که آن زمان، یعنی ۳۷سال پیش، اینجا یک ده بود و شرایط زندگی در اینجا همانند الان نبود. خانه‌ای که الان می‌خواهند پس بگیرند هم اوضاع خوبی ندارد و ما درآمد کافی برای تعمیر آن نداریم. در همه کشورها سعی می‌کنند تا آثار معنوی شاعران و هنرمندان حفظ شود. پدرم سال‌ها در حوزه ادبی فعالیت کرد و توانست نام خود را به عنوان یکی از تأثیرگذاران در جریان شعر انقلاب ثبت کند. او با انتشار آثارش توانست در حوزه شعر معاصر جریان‌ساز باشد، سؤال من این است که آیا نباید میراث معنوی او را حفظ کرد و پاس داشت؟ این در حالی است که خانه بسیاری از شاعران پیش از انقلاب به عنوان میراث معنوی آنها وجود دارد و آثارشان بازچاپ می‌شود.

پدرم آدم شاعر مسلکی بود و اصلاً اهل زندگی مادی نبود. زندگی یک آدم شاعر با زندگی سایر آدم‌ها فرق دارد. بعد از فوت او وعده‌هایی داده شد، اما هیچ کدام عملی نشد. نه آثارش به چاپ می‌رسد و نه طبق وعده‌ای که داده بودند، آرامگاهی برای او ساخته شد، حالا هم می‌خواهند خانه‌اش را پس بگیرند.

به گفته او؛ احمد عزیزی همواره خود را شاعر انقلاب می‌دانست. رهبر معظم انقلاب نیز بارها نسبت به پدرم عطوفت و مهربانی نشان دادند، ایشان اولین نفری بودند که بعد از بیماری پدرم در پیام‌های مختلف نسبت به بیماری او اظهار ناراحتی کردند و حتی به عیادت او آمدند.

کنگرهٔ احمد عزیزی

کنگره احمد عزیزی، نخستین کنگره ملی بزرگداشت مقام ادبی شاعر بلندآوازه ی معاصر و انقلابی است که توسط اداره ی کل فرهنگ وارشاد اسلامی استان کرمانشاه با همکاری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی و حمایت و همراهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می شود. اهداف کنگره تکریم و بزرگداشت مفاخر فرهنگی و هنری استان کرمانشاه، تبیین جایگاه شعر و ادب کرمانشاه در گستره ی ادبیات کشور، شناساندن بیشتر احوال و آثار شاعر،ایجاد انگیزه در ادب دوستان، شاعران و محققان برای پژوهش در عرصه ادب معاصر فارسی، ایجاد زمینه نقد و بررسی آثار شاعر، تبیین جایگاه شعر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و ادبیات پایداری در آثار شاعر می باشد.

زندگی و یادگار

شعری برای رهبر

خواهرش، در کنار او

نامهٔ جمعی از شاعران برای حفظ خانهٔ احمد عزیزی

احمد عزیزی در کنار سیدحسن حسینی

از راست به چپ، علیرضا محجوب، احمد عزیزی، حسن شهسواری

عیادت رهبر از احمد عزیزی

بزرگداشت

Y پنجاه و سومین «عصرانه ادبی فارس» ویژه پاسداشت مقام ادبی احمد عزیزی ۲۲دی۱۳۹۴ در خبرگزاری فارس برگزار خواهد شد.

Y ویژه‌برنامه «ملکوت تکلم» گرامی‌داشت شاعر فقید احمد عزیزی، روز پنجشنبه ۱۹ بهمن ماه ۱۳۹۶ ساعت ۱۷:۳۰ به همت مدیریت آفرینش‌های ادبی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران با حضور شاعران مطرح در خانه شعر برگزار شد.

احمد عزیزی از نگاه دیگران

روایت محسن صفایی‌فرد از احمد عزیزی

انقلاب اسلامی قالب‌های ادبی چندی را ابداع و خلق نمود یا با تصرف معنوی در آنها روح تازه‌ای دمید که از آن جمله باید به احیای خلاقانه و مبتکرانۀ شطح توسط احمد عزیزی توجه نمود. شطح احمد عزیزی را نمی‌توان احیای دوبارۀ سنت شطح‌گویی صوفیه و عرفایی چون بایزید بسطامی و منصور حلاج و روزبهان بُقلی و دیگران به حساب آورد؛ شطحیات احمد، خلق قالبی کاملاً بدیع و جدید است که تنها شاید در نام و برخی کلیات بسیار دور دیگر با هم‌نامان تاریخی خود شبیه باشد.

اگر جنون را از جهت توان تخریب و ویرانگریِ عقل، معادل نوعی انقلاب فرض کنیم و زبان ویژه‌ای برای آن قائل شویم، آن‌گاه می‌توان به تعریف شطح چنانکه گفته‌اند مراجعه نمود و آن را زبان ویژه‌ای در میانۀ هوشیاری و جنون دید. شطح از این جهت نیمی جدی و نیمی شوخی است. از یک طرف به واقعیت می‌رسد و از طرف دیگر به شعر و خیال. میزان استفاده‌ای که عزیزی از شطح صوفیه نموده است، در همین حد است، شاید کمی بیش‌تر یا کم‌تر؛ اما مهم این است که ببینیم چرا شاعر انقلابی ما بیان سخن خود را در قالب شطح، گویاتر و رساتر دیده است. شطح، فرصتی برای مبارزه زبانی است و می‌تواند جنون انقلاب را در نفی زبان‌های موجود به‌خوبی بروز دهد. مروری بر شطح‌نوشته‌های عزیزی نشان می‌دهد او به درستی از شمشیر شطح در مصاف زبانی انقلاب استفاده نموده است. شطحیات عزیزی از این منظر، یا مصاف با معانی معارض و معاند منتشَر در زبان است و یا صحنه ترسیم و توسعۀ زبان ویژۀ انقلاب در ادبیات آن. کار عزیزی در واقع این بوده است که از طریق خلق و بسط شطحیاتش در تثبیت و تحکیم موقعیت زبانی و ادبی انقلاب اسلامی، نقش منحصربه‌فردی داشته و توانسته است از پسِ جنگیدن با بسیاری مفاهیم باطل فراگیر و گسترده در جدال فرهنگی ما به خوبی برآید.

بریده‌ای از متن یک لیوان شطح داغ

«های! های! به حرای تنهاییتان سوگند و فرشتگان چادرنشین خلوصتان که در چراگاه بعثت ساکنند... و طنین اهتزاز مشت‌هاتان که موسیقی اصیل ملت ماست و نماز جماعت امتی شش هزار ساله است... بپاخیزید نوادگان سلمان که هلهلۀ قبایل وحشی استکبار، خواب عاشقانۀ کودکانمان را برآشفته است. برخیزید خویشاوندان ابوذر که کاخ‌نشینان چپاول، چشم به نقدینه معنوی کوخ‌هایمان دوخته‌اند!»

«ای کاش روزی جهانیان می‌توانستند مسابقه بوکس استدلالی ملاصدرا و کارل پوپر را ببینند، آن‌وقت روشنفکرانِ درِپیتی به‌خوبی می‌دیدند که امثالِ پوپر، حتی اگر دوپینگ فلسفی هم کرده باشند، با یک حرکت جوهری بیرون از رینگ تفکر، روی دست هلموت اشمیت پرپر خواهند زد. در طول مسابقات جهانی استدلال، تنها هایدگر – آن هم با امتیاز و پس از حق و باطل‌ کُشی‌های بسیاری و داوری‌های زیرسبیلانه – با ملاصدرا مساوی شد...».

محمدمهدی سیار

احمد عزیزی، مرزبان زبان فارسی

آثار او سال‌ها و قرن‌ها می‌تواند جایگاه خود را داشته باشد. کلمات و زبان احمد عزیزی را می‌توان همانند یک درخت پاک که هر دم ثمره می‌دهد، دانست؛ تر و تازه و پرثمر. شاعر در هر زبانی، هم مرزبان زبان است و هم گسترش‌دهنده مرزهای زبانی، گاه شاعر از مرزهای زبان در برابر خلل و کاستی پاسداری می‌کند. اما گاه برخی از شاعران تنها مرزبان زبان نیستند، بلکه کشورگشای زبان نیز هستند؛ یعنی سرزمین یک زبان را گسترش و وسعت می‌دهند. البته این کشورگشایی مانند کشورگشایی‌های سیاسی و جغرافیایی مذموم نیست، بلکه حق را به حق‌دار می‌رساند و یک حق تازه ایجاد می‌کند. هرچه در سرزمین فرهنگ پیشروی کنیم، ظرفیت‌های تازه‌ای به سرزمین زبان افزوده خواهد شد. سرزمین زبان فارسی مرزبان‌هایی مانند فردوسی بزرگ داشته است. اما لشکرکشی‌های امثال احمد عزیزی که این قلمرو را وسعت دادند و نشان دادند که زبان فارسی چقدر ظرفیت‌های ناشناخته دارد، ارزشمند است. احمد عزیزی ظرفیت‌های کشف‌ناشده زبان فارسی را به هم‌نسلان و نسل‌های بعد از خود نشان دهد؛ به همین دلیل او را شاعر صاحب سبک می‌دانیم.

صاحب سبک

اگر بپذیریم که در دوران چند سبکی به سر می‌بریم نه تک سبکی، و بپذیریم که در قرن حاضر و به ویژه بعد از انقلاب آنقدر تنوع و آزادی در پرورش سویه‌های زبانی در شعر معاصر ایجاد شده که می‌توان چندین سبک در نظر گرفت، باید گفت که احمد عزیزی یکی از شاعران صاحب سبک در دوره معاصر است. احمد عزیزی و شعرش ستون یک سبک ادبی است. او پیروانی دارد و در شعرهای این شاعران ردپای سبک عزیزی دیده می‌شود. معنی ابتدایی سبک این است که متفاوت از دیگران باشد و خروج از نرم در شعر رخ دهد. عزیزی در شعرش همه این موارد را لحاظ کرده است. او آغوش باز شعر فارسی به واژگان تازه است؛ به همین دلیل شعر او از شعر دیگر شاعران متمایز است. عزیزی در ترکیب‌سازی، تکرار، صفت و موصوف‌ها، مضاف و مضاف‌الیه‌ها و ... تصرف انجام داده است، این تصرف از سر میل به تمایز نبوده است، بلکه تصرفی بوده است که در اکثر موارد خوش نشسته است. او پیشنهادهای تازه‌ای به شعر و زبان فارسی داده است. یکی از معیارهای صاحب سبک بودن این است که شعرش پیروانی داشته باشد، این اتفاق هم در شعر او افتاده است.

پیش‌قراول و نوجو

عزیزی پیش‌قراول و نوجو بود و هرگز متوقف نشد، او سال به سال و کتاب به کتاب تجربه‌های تازه رو می‌کند. او از آن دست از شاعران است که هر چند قرن شاعری این‌چنینی رخ می‌کند که قدرت ریسک و خلاقیت داشته باشد و از خلاقیت نترسد. اگر بر راه آماده قدم بگذاریم، معلوم است به یک مقصد می‌رسیم. اما اگر بخواهیم راه‌های تازه‌ای در شعر باز کنیم و از نوآوری نترسیم و جاده را برای دیگران آماده کنیم، کار بزرگی انجام داده‌ایم. این دقیقاً همان کاری است که عزیزی آن را انجام داده است. او نکته‌های تازه‌ای به زبان فارسی اضافه کرده است. زبان فارسی را همیشه متهم می‌کنند که در ترکیب‌سازی و نوآوری در اسامی مشتق ضعیف است، اما عزیزی آنقدر ظرفیت مشتق‌سازی در زبان فارسی کشف کرده است که آدم شگفت‌زده می‌شود؛ مانند استفاده از «ستان» در خلق کلمات تازه‌ای چون سکوتستان.

علی‌محمد مؤدب

اهمیت ایشان در این بود که شعر عدالت‌خواه را با زیبایی گره می‌زد، یا به تعبیر بهتر تجربه عدالت‌خواهی و زیبایی شناسانه را باهم پیش می‌برد. با ظهور انقلاب جریان‌های سنت‌گرای ادبی قوت گرفتند، اما چهره جدیدی چون احمد عزیزی با سبک و شیوه خاص خود در عرصه زیبایی شناسی ادبیات ظهور کرد.

سیدعلی‌رضا بهشتی

احمد عزیزی یکی از مهم‌ترین چهره‌های پدیدة ادبیات انقلاب اسلامی‌ست. اهمیت او، اهمیتی تاریخی‌ست و در تعریف این پدیده، نقشی انکارناپذیر و غیرقابل چشم پوشی ایفا می‌کند. چهره‌ای که از احمد عزیزی می‌شناسیم، چهرة یک نویسندة حرفه‌ای‌ست که استعدادی غریب در تصویرسازی دارد. تصویرهای او تصویرهایی‌ست که از تداعی‌های واژگانی شکل می‌گیرد و به همین سبب، انتزاعی و نمادین به «واقعیت» پیوست می‌شود. شعر و شطح احمد عزیزی که دو روی یک سکه‌اند، مشحون از تصویر است؛ تصاویری که با تصویرسازی‌های شعر صریح‌اللهجة اوایل دهة شصت تفاوتی آشکار دارد. این تفاوت در فضایی غیر از فضای انقلاب اسلامی (با توجه به تقاضای جامعة انقلابی که خواسته‌های خود را در «روشنی» و «وضوح» می‌طلبد) می‌توانست به حذف، انزوا یا اخراج صدای متفاوت منجر شود؛ اما پشتکار و پرکاری آمیخته با طراوتِ احمد عزیزی به تثبیتِ او می‌انجامد و بر ادبیاتی که در آن ساکن است، تأثیری تعیین‌کننده می‌گذارد. اهمیت احمد عزیزی در تعدیلی‌ست که شعر او در صراحت لهجة شعر هم‌زمان و پس از خود اجرا می‌کند. اهمیت احمد عزیزی در رساندن یک زبان سیاسی به یک زبان دینی است. اهمیت احمد عزیزی در انتقال ماهیت قصیده‌گونِ شعر انقلاب به ذات تغزلی آن است؛ هرچند که او مثنوی نوشته است.

پرویز بیگی حبیب‌آبادی

یک روز زنده‌یاد حسین منزوی به جلسات حوزه هنری آمده بود و در خلال همان جلسه بحثی در رابطه با «می» یا «شرابی» که حافظ در شعر خود آورده است، بین احمد عزیزی و حسین منزوی در گرفت. منزوی معتقد بود که بسیاری از این «می»‌ها عرفانی نیست؛ ولی در مقابل احمد نظر مخالف منزوی را داشت و می‌گفت که اکثر آن‌ها معنای عرفانی دارد و به یاد دارم برای اثبات صحبت‌های خود، بدون هیچ مطالعۀ قبلی، ۴۵ دقیقه به صورت مداوم با ارجاع به بیت‌ها و اشعار حافظ و متون ادبی وعرفانی گذشته به اثبات نظرات خود پرداخت. آنجا زنده‌یاد حسین منزوی لبخندی زد و احمد را مورد تشویق قرار داد و تا حدودی متقاعد شد و همین بحث موجب حضور مداوم منزوی در جلسات حوزۀ هنری شد.

محمد‌جواد محبت

پیش از انقلاب روزی برای خرید از خانه درآمدم. در خیابان، جوانی با چهرة‌ ملتهب‌ و آغوشی‌ گشاده به طرفم آمد و خیلی پرشور و شاعرانه گفت: «سلام». باتعجب پرسیدم: «شما؟» گفت:‌ «من‌ احمد عزیزی‌ام». پرسیدم: «چه می‌كنی؟» گفت: «شعر می‌گویم»؛ و همین جواب موجب شد او را به‌ دیدار‌ و نشست‌ دعوت كنم. آن‌روز بعدازظهر تا من سرگرم دم كردن چای بودم، عزیزی با‌ مداد‌، طرحی‌ از چهرۀ من روی كاغذ كشید و طرحش جالب بود، كه متأسفانه بین كاغذهایم گم‌ شد‌. آقای عزیزی گفت من در سال ۴۵ در مدرسۀ میان‌کل شاگردت بودم. میان‌کل‌ قسمتی‌ از‌ شهرستان سرپل ذهاب است و آثاری از روزگار آنوبانی‌نی که سلسلۀ شاهان پیش از مادها بوده‌اند،‌ بر‌ دیوارۀ کوه‌هایش دارد. پس از حال و احوال و این‌كه پدرش در سرپل ذهاب‌ شهردار‌ بود‌، گفتم: «از شعرهایت بخوان»؛ خواند و دیدم خوب شعر می‌گوید. گفتم: «خب، می‌خواهی چه‌كار كنی؟» گفت: «شعرم‌ چاپ‌ بشود»‌. گفتم: «می‌شود، شروع كن بنویس». ایشان شعری نوشت و من هم با قاصدی‌ آن را برای آقای علیرضا طبایی، مسئول صفحات شعر مجلۀ جوانان در آن روزگار، فرستادم. طبایی شعر‌ را‌ با مقدمه‌ای مهر‌آمیز چاپ كرد و از همین جا احمد عزیزی، احمد عزیزی‌ شد‌.

یوسفعلی میرشکاک

نه کیستی احمد شناختنی است و نه چیستی او. سال‌ها با او همنفس بودم و علی‌رغم وقوف بر بسیاری از وجوه هستی او، همواره چیزی از خارق اجماع بودن در وی می‌دیدم. تازه بود و تازه‌گو و هیچ‌گاه متوقف نمی‌شد و هنوز هم متوقف نشده است که اگر شده بود، امروز به عزای وی نشسته بودیم. جان دادنی است، نه گرفتنی؛ احمد سراپا عشق به زندگی و مواهب حیات بود و به همه‌چیز عشق می‌ورزید و در هیچ چیز زشتی و پلشتی نمی‌دید، مگر زود فراموش می‌کرد؛ زیرا برای کینه ورزیدن به جهان چشم نگشوده بود.

یک خاطرهٔ مشترک

سیدمحمد آوینی مجلۀ سوره را منتشر می‌کرد؛ ما نیز با ایشان همکاری می‌کردیم. سیدمحمد یک‌بار از ما درخواست کرد که برای دیدن فیلم «برلین زیر بال فرشتگان» در اتاق سردبیر حاضر شویم. احمد عزیزی هم همراه ما بود. در آنجا فردی با چهرۀ آمریکایی‌ها و فرد دیگری شبیه بچه‌های بسیجی نشسته بودند. سیدمحمد آن حضرات را برای ما معرفی نکرد. آن زمان زیرنویس وجود نداشت؛ لذا حین پخش فیلم، آن آقایی که قیافۀ آمریکایی داشت، به زبان فرنگی یک چیزهایی می‌گفت و سیدمحمد هم با او به زبان انگلیسی کلماتی را بلغور می‌کرد، بعد دوبله می‌کردند و در نهایت یک چیزی به ما می‌رسید. آن آقایی که چفیه به گردن داشت، ساکت بود و فیلم را تماشا می‌کرد. بعد از اتمام پخش فیلم، قرار شد آقایان راجع به فیلم حرف بزنند. آن آقا هنوز بسم‌الله الرحمن الرحیم را نگفته بود، احمد عزیزی گفت: «شما فلسفه خواندید؟» آرام به احمد گفتم: «احمد! کِشِت»...

مصطفی محدثی خراسانی

در شب شعری که در مشهد داشتیم، تا دوازده شب نشستیم و بحث کردیم و شعر خواندیم. عزیزی گفت باید یک جایی بنشینم و شعر بگویم. رفت و صبح با چهارصد بیت مثنوی که گفته بود، آمد. در مثنوی کسی را به قدرت و تأثیرگذاری علی معلم و احمد عزیزی نداریم. اصلاً کتاب‌های ایشان گنجینۀ ترکیب‌سازی است؛ به خصوص «کفش‌های مکاشفه» که در آن زمان کمتر در فضای نقد بوده و بی‌باک در این عرصه‌ها قلم‌فرسایی کرده است.

علیرضا قزوه

من در جلسات ادبی حوزۀ هنری، که فکر می‌کنم عصرهای پنج‌شنبه برگزار می‌شد، شرکت می‌کردم. احمد عزیزی هم می‌آمد. گاهی‌وقت‌ها بحث‌هایی را هم مطرح می‌کرد. مثلاً استاد آهی می‌آمد و عروض درس می‌داد. در بعضی از جلساتی که من بودم، آقای عزیزی از شیخ محمود شبستری می‌خواند و صحبت می‌کرد. هرکسی چند دقیقه مطلبی را آماده و ارائه می‌کرد. در آن جلساتی که من بودم، عزیزی بیشتر از شیخ شبستری و گلشن راز بیت‌هایی را می‌خواند و دربارۀ آن‌ها صحبت می‌کرد. در آن روزگار بیشتر با فضای فلسفه و حکمت آشنا شده بود. جوان بود، حدود ۲۳سالش بود. با عشق و علاقه و با لهجۀ غلیظ کرمانشاهی حرف می‌زد.

محمدعلی محمدی

هیچ‌کس کارهای «احمد عزیزی» را چکش‌کاری نمی‌کرد؛ چون جنس کارش لطافتی داشت که آدم را غرق خودش می‌کرد. مجالی برای اینکه به او بگویند کمتر بگو و پخته‌تر و عمیق‌تر بگو، شاید فراهم نمی‌شد یا شاید برداشتی که از شخصیت به شدت شکنندۀ «احمد»‌ می‎شد، مانع بود. «احمد عزیزی»‌ استعدادی بود که فدای اصرار دیگران بر بیانیه‌نویسی او در روزنامه و فدای اصرار خودش بر پرگویی شد.

حسین اسرافیلی

گاهی بر او خرده می‌گرفتند که این چه شعری است برای اهل بیت (ع) می‌گویی؟ حتی یک‌بار محمود حکیمی، که خود در عرصۀ ادبیات صاحب‌نظر است، در حوزۀ هنری به عزیزی ایراد گرفت و گفت که چه بیانی است که برای ائمه (ع) به کار می‌بری؟ دیگر نباید از این دست شعرها بگویی. عزیزی در آن جلسه حرفی نزد، اما برای جلسۀ بعد یک جوابیۀ طولانی برای استاد حکیمی آماده کرده بود. به من گفت که فلانی این شعر را برای نقد استاد گفته‌‌ام، اما چون مقام استاد بالاتر است، آن را نمی‌خوانم. به بزرگان و صاحب‌نظران شعر احترام می‌گذاشت و به خاطر همین جواب این استاد را این‌طوری نداد.

محمدکاظم کاظمی

کم‌رنگ و پررنگ شدن این خصوصیات سبکی در دوره‌های گوناگون، البته موج‌هایی نیز در پی داشته است؛ هم‌چون موج «مردانی‌گرایی» و «معلم‌گرایی» در اوایل دهۀ شصت، رباعی‌سرایی در اواسط آن دهه، «عزیزی‌گرایی» در اواخر دهۀ شصت و اوایل دهۀ هفتاد و سپس پیدایش جریان‌هایی همچون غزل روایی در سال‌های اخیر.

کامران شرفشاهی

پس از انتشار مجموعه شعر «ملکوت تکلم» احمد عزیزی، آقای میرشکاک در جلسه‌ای این کتاب را نقد کردند و نمی‌دانم که این ماجرا چطور به گوش آقای احمد عزیزی، که خداوند انشاالله به ایشان سلامتی عطا فرماید، رسیده بود یا رسانیده بودند، که دلخور شده بود و عجیب بود که چند هفته، هربار یکی از این آقایان (میرشکاک و عزیزی) به حوزه می‌آمد و حرف‌های تازه‌ای داشت، در صورتی که آن دیگری در جلسه حاضر نبود.

بهروز یاسمی

عزیزی و شعر او نشان دادند که زبان فارسی چقدر وجوه نامکشوف و فضاهای دست‌نخورده برای ادبیت دارد. چقدر قدرت ترکیب‌سازی و چقدر حوالت از امور ملموس به ساحت غیرملموس دارد. تا چه اندازه امکان انعطاف و اتصال دارد و چقدر می‌شود از ظرفیت آن برای زبان ادبی استفاده کرد، تا جایی که می توان آن را کاملاً بر زبان ادبی منطبق کرد.

روایت زهیر توکلی از احمد عزیزی

«زمستان ۱۳۸۲، پانزدهم ماه مبارک رمضان بود که دعوت شده بودیم به حسینیۀ امام خمینی(ره). پسرم محسن که پنج ساله بود با من آمده بود. پسرم پرسید، بابا نان مهم‌تر است یا آب؟ آقای عزیزی که چند صندلی جلوتر نشسته بود گفت: «ناب». بعد من به آقای عزیزی گفتم شما آن دوره‌ای که «ملکوت تکلم» و «کفش‌های مکاشفه» را می‌گفتید، واقعاً طوفانی بود. ایشان در جواب گفت: آن طوفان خود مرا هم برد.»

عزیزی یک ستاره بود که درخشید، خوش درخشید؛ اما عمر مفید تابش او ده سال بیشتر نبود. اما در آن ده سال یک کارنامۀ ‌ادبی بسیار قابل اعتنا و ممتازی به جا گذاشت که جای بحث دارد. اوج کار احمد عزیزی از نیمۀ ‌دهۀ ‌شصت تا نیمه‌های دهۀ ‌هفتاد بود.

خاطرهٔ علیرضا قزوه از احمد عزیزی

اولین دیدارمان مربوط به حدود سال‌های ۶۲ یا ۶۳ بود. من در جلسات ادبی حوزۀ هنری، که فکر می‌کنم عصرهای پنج‌شنبه برگزار می‌شد، شرکت می‌کردم. احمد عزیزی هم می‌آمد. گاهی‌وقت‌ها بحث‌هایی را هم مطرح می‌کرد. مثلاً استاد آهی می‌آمد و عروض درس می‌داد. در بعضی از جلساتی که من بودم، آقای عزیزی از شیخ محمود شبستری می‌خواند و صحبت می‌کرد. روحیات خیلی گرمی داشت. خیلی شوخی می‌کرد، خون‌گرم بود و خیلی خوب با آدم رفاقت می‌کرد.

سال ۶۵ برای شرکت در برنامه‌ای که برای بزرگداشت سلمان هراتی در تنکابن برگزار می‌شد، با سیدحسن حسینی و خیلی از شاعرهای دیگر ‌که بیشتر از ده نفر بودیم، با یک مینی‌بوس به سمت تنکابن می‌رفتیم. نمی‌دانم قیصر بود یا نبود، اما عزیزی هم با ما بود. فکر می‌کنم ساعد، سهیل، وحید امیری و کاکایی هم بودند. دقیق یادم نیست؛ اما می‌دانم که من و عزیزی یک هجوی را ادامه می‌دادیم. عزیزی به ما می‌گفت که من شما را هجو می‌کنم. ما هم شروع کردیم او را هجو کردن. حسینی هم می‌خندید و به ما کمک می‌کرد که عزیزی را هجو کنیم. یادم هست که در جادۀ شمال که داشتیم عزیزی را هجو می‌کردیم، حسینی به ما می‌گفت که مراقب باشید عزیزی از ما نرنجد، شاعر خیلی بزرگی است. شب آخری که من به هند می‌رفتم، به من زنگ زد و گریست. نیم ساعت. یعنی دقیقاً شب پنج مهر سال هشتاد و شش که من می‌خواستم به هند بروم. ساعت یازده شب تلفن ما زنگ خورد. عزیزی نیم ساعت گریه می‌کرد و با من سخن می‌گفت. می‌گفت نرو. نفهمیدم یعنی چی؟ با خود می‌گفتم، چرا عزیزی این حرف را می‌زند. ما که با هم این‌قدر صمیمیتی نداریم. رفتم و این اتفاق بعد از چند ماه افتاد. هم قیصر به رحمت خدا رفت و هم عزیزی.

علی داوودی

دربارۀ مشکلات شعر عزیزی بسیار گفته‌اند، بیشتر از اینکه مدحش را بگویند؛ اما باز هم شعرش جذابیت داشته و دارد. مطالبی از این دست که زبان را لوس کرده و یا شعرش را از گنجینه‌های فاخر ادبی تهی است و یا اینکه آثار او بیراهه‌ای است که پیش ادبیات انقلاب باز شده و... . این‌ها حرف‌هایی است که بیش از دو دهه از عمر آن‌ها می‌گذرد. بااین‌همه وقتی به ادبیات معاصر و شعر انقلاب و خیل شاعران روزافزونش رجوع می‌کنیم، نمی‌توان به شاعری به ‌نام احمد عزیزی بی‌اعتنا بود. این تثبیت جایگاه در یک طیف، برای هیچ شاعری موهبت کمی نیست؛ اما اگر اعتبار عزیزی در اهمیت تاریخی او‌ست و ظهور او به‌واسطۀ همزمانی با حادثۀ انقلاب اسلامی است، امروز و با گذر از آن سال‌های تاریخی، چرا و به چه دلیل ارزش خواندن دارد؟

احمد ‌عزیزی یکی از دو قطب شاخص مثنوی‌سرایی در روزگار ماست که عمدۀ کتاب‌هایش را در فاصلۀ نیمۀ دهۀ شصت تا نیمۀ دهۀ هفتاد روانۀ بازار پرمخاطب شعرهایش کرد. در این فاصله، احمد عزیزی به یکی از مطرح‌ترین چهره‌های شعری بدل شد و از آنچنان اعتباری برخوردار گردید که توانست موجی از عزیزی‌گرایی در بین شاعران جوان و میان‌سال به راه اندازد. کم نبودند جوانانی که سرمشق‌های کهن شعر را با نسخه‌های جدید و به‌روز عزیزی جانشین کرده و زبان شعر کلاسیکشان از تمرین و تکرار افعال و عبارات و اسامی قدیمی، که برآمده از شعر بزرگان بود، بازداشته و به زبان زنده و پویای عزیزی گروید. اگرچه بسیاری را باور بر این است که موجی بود و گذشت و همان‌روز نیز به دیدۀ جد در آن نظر نمی‌کردند، اما حقیقت ماجرا آن است که عزیزی با همان چند کتاب کار خود را کرد و قدم خود را برداشت و تأثیر خود را در شعر به‌جا گذارد؛ چندان‌که اگر امروز یا هرروزی در پی تحقیق ریشه‌های نوآوری و تحول شعر کلاسیک نو باشیم، ناچار عزیزی مطلع بحث خواهد بود.

نعمت‌الله سعیدی

عزیزی پس از مثنوی‌های «کفش‌های مکاشفه» چندی نیز در شطحیاتش گل کرد. اتفاقاً در بسیاری از مواقع این شطحیات از شعرهای ایشان به‌مراتب مخیل‌تر و شاعرانه‌تر از آب در آمده است. جریان سیال و گاه سیل‌گونة ذهن را می‌توان به‌وضوح در شعرها و شطحیات عزیزی به تماشا نشست. او در چنین آثاری به‌قدری آزادانه و رها مرغ خیالش را در کرانه‌های کلمات پرواز می‌دهد که به‌ندرت می‌توان مسیرش را حدس زد و تشخیص داد. لبّ کلام این‌که، احمد عزیزی یکی از بهترین نمونه‌های شاعرانی‌ست که در عصر پایان تاریخ و پایان زبانِ مذکور در ابتدای این وجیزه، برای اوضاع همین زبان شاعری کرد.

عزیزی در شعرهایش هیچ منظور خاص و ازپیش‌تعین‌شده‌ای ندارد. شعر او یک‌جور عصیان علیه چارچوب‌های ذهنیت و زبان مرسوم در این روزگار است. می‌خواهم بی‌پرده‌تر عرض کنم که شاعری مثل او گویی علیه معنا و مفهوم، یا درست‌تر این‌که در مقابل هرگونه منظوری که می‌توان از حرف زدن داشت، شمشیر شعر جوهردارش را از رو بسته است! در غیر این‌صورت گاهی مجبور خواهیم بود برای شرح و تفسیر یک بیت شعرش چند جلد کتاب بنویسیم و تمام داشته‌ها و انباشته‌های علمی، فلسفی و عرفانی خود را به مدد بطلبیم.

در شعرهای شاعری مثل احمد عزیزی با یک روح رها از هر قید و بندی که می‌تواند در منطق زبان وجود داشته باشد طرفیم. روحی بی‌مبالات، خسته، دل‌زده از هر امید و آرزوی کودکانه‌ای، عصیان‌کرده حتی علیه مفهوم عصیان بی‌قرار و بی‌حوصله و... در یک کلام همان روح بشر امروز. روح انسان معاصر خلق و خوی خاکی ندارد که آرام بگیرد؛ آتشی‌ست که بی‌قراری و سوزاندن و از بین بردن سرشت اوست. هم‌چنان‌که تردید و تغییر مداوم. شعله‌های آتش تا هستند و می‌سوزانند، مدام تغییر جا می‌دهند و تغییر شکل... این‌روزها می‌توان ساعت‌ها، بلکه یک‌عمر حرف زد، بدون آن‌که کلمه‌ای بر زبان آورد. زبان خانة وجود آدمی‌ست و ما آدم‌هایی آواره. شعر احمد عزیزی نمونة خوبی‌ست برای ترنم‌های این دوران آوارگی.

محمدرضا سنگری

هرچند پیرامون شعر عزیزی گفتگوهایی درگرفته است ولی متأسفانه نثر او اصلاً شناخته‌نشده است. در میان شعرا کم هستند کسانی که به نویسندگی نیز شناخته‌شده باشند. اما در این میان صاحب سبک‌ترین ایشان احمد عزیزی است. که نترس ترازمند و ترازمند بود و هم به لحاظ کمّی و هم به لحاظ کیفی قابل‌توجه بود. یکی از عناصری که برخی وجود آن را موجب کاهش زیبایی می‌شمرند تکرار است ولی برخلاف این نظر، عنصر تکرار یکی از عناصر زیبایی است و این عنصر به زیبایی هرچه‌تمام‌تر در ادبیات احمد عزیزی مشاهده می‌شود. افق نگاه احمد عزیزی، نگاه‌های عالی و متعالی او و قدرت شگفت انگیزش در کشف مضمون را نباید از یاد برد. شعر و نثر او باغ هزار پنجره از مضمون و علوم مختلف است و اگر بخواهیم به دنبال شباهت میان او و سایر ادبا بگردیم، بی‌درنگ باید او را شبیه به جبران خلیل جبران بدانیم. تلفیق واژه‌های دم‌دستی با واژه‌های مناسب از دیگر نکاتی بود که در ادبیات عزیزی وجود داشت و حیف آن‌که آموزش‌وپرورش و آموزش عالی در حق او جفا کرده و نسبت به او غفلت ورزیده است.

حسین اسرافیلی

شعرهای عزیزی عکس‌برگردان روح و جانش بود. شعر او مملو از صمیمیت بود و تأثیرات گسترده مطالعات عمیق او در عرفان و فلسفه در شعر او متجلی شده است. عزیزی اهل مطالعه و تعمیق بود، تنوع موضوعات در شعر او به همراه فراوانی ترکیبات تازه و تعابیر نو جای بررسی بسیار دارد. باید از احمد عزیزی به‌عنوان یکی از کسانی یاد کنیم که به عمق بخشیدن به شعر معاصر نقش درخور توجهی داشت.

کیومرث عباسی قصری

ما هرچند هم‌زبان و هم دیار بودیم ولی آشنایی ما باهم به بعد از دفاع مقدس و در حوزه هنری تهران بازمی‌گردد. و می‌بایست به طبع روان و مسلط او اشاره‌کنم و البته به اشعار او به زبان کردی که خود، شیفته آن‌ها بودم.

غلامحسین عمرانی

احمد عزیزی در سال‌های ۶۳ تا ۶۸ یکی از چهره‌های درخشان شعر در عصر انقلاب بود و با تکنیک‌های تازه شعر انقلابی و مذهبی به خوبی آشنایی داشت. او صعود به قله شعر دینی را در فرم جدید از اولین قدم آغاز کرد و تا این اواخر بی‌وقفه، شعر سرود و در دهه‌ هفتاد و هشتاد یک تنه عمرش را وقف سرودن کرد. چشم‌انداز شعر عزیزی، افقی وسیع را به روی خواننده می‌گشاید. افقی که پاسدار ارزش‌های دینی و انقلابی است. شعر عزیزی، جوهر بسیاری از میراث شاعران در شعر دفاع مقدس بود. همگامی او با شاعران نسل اول انقلاب گامی موثر در جهت رواج بدیهه‌گویی شعر انقلاب با تصاویر تازه شد؛ تصاویری که در قالب مثنوی و اوزان عروضی خوش‌آهنگ عرضه می‌شد و معیار این زیبایی دمیدن روح هنر در کالبد یا در قالب شعر سنتی بود. چه غافلند شاعران و منتقدان و ترانه‌سرایانی که هنوز یک گام فراتر از خود نرفته، ارزش شعرهای احمد عزیزی را نادیده می‌انگارند و غافل‌تر از این شاعران و به ظاهر منتقدان و به تقلید ترانه‌سرا، شاعرانی بودند که تازه در مسیر شاعری پا نهاده بودند و دل احمد عزیزی را می‌آزردند. آن شاعران و تازه واردان، احمد را در حوزه هنری که خانه‌اش بود، نمی‌پذیرفتند. هر چند که بهتر است از این موضوع بگذریم و به جریان شعری که احمد عزیزی از سرآمدان آن بود بپردازیم.

حمیدرضا شکارسری

احمد عزیزی در شعر انقلاب و در عرصه شعر دینی چهار دهه اخیر یک چهره تنها و منحصر به فرد باقی ماند. زبان و بیان خاص احمد عزیزی در شعرهاش، ویژه خود او ماند. زبان و بیان عزیزی با تخیل عجیب و غریب گسترده او همخوانی داشت و به همین خاطر تأثیرات او را در شعر دیگر شاعران انقلاب قابل ردیابی نمی‌دانم. شاعران انقلاب نوعی انتظام و التزام به سنت ادبی و دایره واژگانی سنت ادبی در کارهایشان وجود دارد، اما ‌احمد عزیزی برخلاف آن‌ها دایره واژگانی جدیدی را به شعر پیشنهاد می‌کند که برخاسته از تخیل بی‌نظیر اوست. عزیزی آفاقی را به سمت شعر انقلاب ما باز می‌کند که باید بگویم که نزد خود او می‌ماند و دیگر شاعران نمی‌توانند و یا نمی‌خواهند که این شیوه بیانی را در پیش بگیرند. زبان و بیان شعر احمد عزیزی علی‌رغم زیبایی‌ها، بداعت و تازگی‌ای که دارد معضلاتی را هم به وجود آورده است، نوعی پراکندگی و تظاهر و فرازهای طنزآمیزی که نزدیک به فکاهه‌نویسی است در شعرهای عزیزی وجود دارد که شاعران نمی‌پذیرند این تظاهرها در شعرشان باشد. همان‌طور که یدالله رویایی در شعرش ماند و کسی دیگری شعر حجم نگفت، احمد عزیزی نیز در شعر خودش ماند و کس دیگری زبان و بیان او را نخواست یا نتوانست به نمایش‌ بگذارد.

دیگران از نگاه احمد عزیزی

سطرهایی از احمد عزیزی برای امام خمینی (ره)

خمینی آخرین تجلی ذوالفقار بود؛ مردی که با ابروهایش خیبرهای زمان را درهم می‌شکست، مردی که با لب‌هایش سماع می‌کرد. ابروان خمینی، ذوالفقار دورۀ غیبت بود. مردی که ظهور کرد تا غیبت را باور کنیم، مردی که مالک شش‌دانگ اشتر بود، مردی که سلمان فارسی را به همۀ زبان‌ها ترجمه کرد، مردی که با اباذر برادر بود، اما با اباسیم میانه‌ای نداشت. مردی که با خون، شمشیر را به زانو درآورد، مردی که با باران‌های موسمی نیایشش پایان خشکسالی تفسیر بود، مردی که در بازارها، تجلی می‌فروخت و به خیابان‌های ما پرچم هدیه می‌داد، مردی که ما را به خودکفایی موج‌ها رساند، مردی که کشاورزی آخرت را رونق داد، مردی که ما را به اوایل آخرالزمان رساند، مردی که کاسه‌های ترک‌خوردۀ نیت را از عرفان ناب کوهپایه‌های پرستش پر کرد و ما را به آب و هوای اهواریی عادت داد.

کپرنشینان حاشیۀ تصویر، تشنۀ یک جرعه آیینه‌اند. خمینی کجایی؟ خون تفسیر به جوش آمده است. زیارتنامه‌ها زاری می‌کنند، شبنم بی‌گلبرگ است، شب بی‌ستاره از بیابان عبور می‌کند، شقایق‌ها شیون می‌کنند، خمینی کجایی؟ قرار بود به هر کدام از ما یک شاخه گل سرخ هدیه بدهی، قرار بود برای ما، از مرز ملکوت، تجلی وارد کنی، قرار بود ما را به ملاقات خدا ببری، برای پابرهنگان فرهنگ ما کفش‌های مکاشفه بخری. نخل‌ها خم شده‌اند، هر شب کاروانی از دیدگان دماوند می‌چکد، خروس‌ها منتظر اذان تواند، خمینی کجایی؟

نامه‌ها

نامهٔ احمد عزیزی به عزت‌الله ضرغامی

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

مطلبی که با انگیزه رضایت خاطر عارف نامی ـ‌جناب ضرغامی‌ـ که مر اینجانب را همواره حامی‌اند به آستان هم‌ایشان تقدیم باد.

با احترام

احمد عزیزی

ای طالب معنی! عرفان یعنی به معرفت اولیا، نایل گردی و به شریعت انبیا، عامل گردی و هر کسی در قطار اولیا شد، همسفر کاروان انبیا گردید و راهی مقصد کبریا... .

بدان ‌که اصناف اولیای عالم اکنون، در ربع مسکون از یک جنس‌اند و فصل ماموران الهی در جهان لایتناهی یکی است، منطق انبیا، منطق فطرت است و طریق اولیا، قرآن و عترت؛ هر کس از خدا دور شود از معصومین و اولیای دین فاصله گیرد و هر کس به او نزدیک، دامن این سلسله گیرد.

بدان‌ که اگر بنیاد شریعت اقوم است، از نفس پیران صاحب‌دم است و اگر چرخ گردون، منظم، بر حسب نظر اولیای معظم است. ای درویش! اگر در احوال مشایخ پیش، بنگری آن بزرگان جز در راه ولایت خون جگر نخوردند و جز بر طریقۀ اولیا، پای نفشردند.

ای طالب حقیقت! آیین شریعت به شرطی برقرار است که آن متابعت پیران حقیقت‌، آشکار است. هر کس متابعت نکند در بند غولان، گرفتار آید و هر که رخت فقر الی‌الله نپوشد در میانة راه، بی‌مددکار.

شرع انور در چهرۀ پیران مطهر، و طریقۀ فقه در صورت شاهان عصر، مصور است. ای سالک! زنهار در راه پر خطر عشق، بی‌مدد پیر، قدم نگذاری که وادی مهالک و اصعب مسالک است و هر که پایش با پوست‌-تخت ریاضت آشنا شد، لاجرم با غرش شیران نیستان بوریا روبه‌رو است و با گلۀ فیلان اولیا در جستجو... .

خواص امت را آن زیبد که در معاملۀ نصب جانشین، جناب اولیای برحق گیرند وگرنه نام قضاوت، مطلق بر خود نپذیرند؛ زیرا که تشخیص جانشین از اهم امور اولیای ماضی و مستقبل است، و این در جوامع روایی، مبرهن و در دعاوی عقلی، مستدل است که بی‌خلیفۀ امین، حجرۀ شرع مبین، تعطیل و احکام ثابتیۀ الهی در معرض تغییر و تبدیل است.

اکنون شیعیان را واجب است که جانب افصح روات گیرند و از املح محدثین، تقلید کنند و از ابلغ خطبا پند گیرند و از ازهد علما عبرت بپذیرند و با عرفای سلف و حکمای خلف، درآمیزند که این بوستان فقه جعفری و دانة انگور عسکری است و گشت گلستان آل محمد نه سرسری است.

امروز، عموم ارباب بصر و کافة اصحاب نظر، مستحضرند که جمال سیدعلی را جز به دیدۀ اولیای اله نشاید دید و مرتبۀ جمالش، نور عین و از پنجرۀ باغش، رایحة اولیای مطلق در گذر و از شعشعۀ چراغش، نور سادات بر حق جلوه‌گر است.

ای آنکه عشق خمینی در سر داری، باید که غاشیۀ خامنه‌ای برداری وگرنه از مذهب و ملت، گمراهی و در نظر فقیهان ولایت، بی‌جایگاهی. حقا! هر که بر جانشین خمینی، کافر است، از میان رود و هر کس بر ولایت خامنه‌ای، منکر است، از کشور اسلامیان.

الله! الله! از ولایت فقیه نگریزید که ولایت سفیه، جایز نیست و اگر بر ولایت فقیه منکرید، بر فضل، مُقر باشید. آری! سفیهان را چه سزد که ولایت فقیه را دریابند و طلب این معنا جز از ارباب دل، بی‌حاصل است و رمۀ جویندگان حجت، بی‌چوپان نیست و گلۀ اهل ولایت در کوهستان وصایت، یله نمی‌گردد و گر چه سرشتۀ ولایت در کف باکفایت حجت‌ابن‌الحسن است اما گردش چرخ آن در دست فقیهان ممتحن و نواب مؤتمن است.

ای اسلامیان! گوش بر فتنۀ فرنگ نکنید که در پیوستن به لشکر سید خراسانی، درنگ جایز نیست و خون شهیدان را بر گردن شیعیان، دین است و در شش‌گوشۀ عالم، ندای «هَل مِن ناصِر» حسین است. پس رخت ولایت بپوشید و در دفع دشمنان بکوشید.

ایرانیا! در میدانی که سربازان ایران، جان فدای رهبر کنند، دشمنان دین و آیین، هر چه آرایش لشکر کنند، شکست است و در بیشه‌ای که غرش نرۀ شیران ایران، گوش خصم، کر کنند، کاخ اجنبی در نشست.

ای سوختگان! حال که ما را ملاقات حضرت صاحب، میسر نیست و از منزل آن آرام جان و کعبۀ دل، ما را خبر نه، بهتر آنکه بر دامن سید علی آویزیم و به واسطۀ وی عطر گلشن ولایت در مشام جان بیامیزیم؛ آری! اگر ما را به ابروی صاحب‌الزمان، نه سعادت پیوستن است ... خامنه‌ای به دست است.

دلنوشتهٔ سیدرضا سیددانش در فراق احمد عزیزی

عزیزی که احمد بود

نغمه ها را به یاد بسپار،که تا چشم به هم بزنی، پرنده ها کوچ کرده اند. پرنده ها هرچقدر خوش نواتر،هرچقدر بی قرارتر، و هرچقدر عاشق تر و شیدا تر باشند، رفتنی ترند. می روند اما نه برای همیشه.

پرنده ها هرچقدر خوش نواتر،هرچقدر بی قرارتر، و هرچقدر عاشق تر و شیدا تر باشند، رفتنی ترند.

می روند اما نه برای همیشه.

آنها فقط کوچ می کنند؛ از این باغ به باغی دیگر، از این پنجره به پنجره ای دیگر؛ و از این بهار به بهاری دیگر.

آنها روزی بعد، سالی بعد، قرنی بعد، و حتی هزاره هایی بعد، دوباره تکرار می شوند و تو را اگر چشمی و گوشی باشد، نه در سر، که در جان،اگر عاشق و خود از تبار عاشقان باشی،این تکرار،همزاد تو نیز خواهد بود.

و این است که تو در هزاره هایی دیگر، همان پرند ه ها را می بینی و همان نغمه ها را دیگر بارمی بینی و همان نغمه ها را باردیگر می شنوی.

این بار پرنده ای کوچید که سالیان بلندی بر شاخسار درخت سبز انقلاب ، غزلخوانی و مثنوی خوانی می کرد.

کیست از اصحاب عشق و معرفت، که او را نشناسد؟

عزیز بود ، همچو نام عزیزش که "احمد عزیزی" بود.

صفا و طراوت کوهساران کرمانشاه، در روح زلال و آبی اش جاری بود.

نه اهل نام بود و نه اهل جاه و مکنت و آوازه، اگرچه آوازخوانی بی بدیل بود در دنیای موسیقی کلمات نیز...

او از شاخه بال گشود و رفت، اما نغمه های زیبایش در حنجره کلمات بیادگار ماند.

بیاییم به احترامش، این بیت از خواجه شیراز را زمزمه کنیم که فرمود:

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق

ثبت است بر جریده عالم دوام ما ...

افشین علاء در یادداشتی تلگرامی به مناسبت درگذشت «احمد عزیزی» شاعر، نوشت:

احمد عزیزی از زمره کسانی است که ذیل عنوان “شاعر انقلاب” شناخته می شوند. هم به جهت مضامین بسیاری از آثارش، هم به سبب تعلق خاطری که به انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، امام و رهبری داشت. حشر و نشر با شخصیت هایی چون نخست وزیر دوران ریاست جمهوری رهبر انقلاب و حمایت ویژه مهندس میرحسین موسوی از احمد عزیزی نیز زبانزد خاص و عام است. در انظار عموم و در محافل دوستانه نیز نام و مشی احمد عزیزی بیشتر در کنار نام و مشی کسانی چون استاد “یوسفعلی میرشکاک” شناخته شده است. البته با دو جهان ذهنی و زبانی متفاوت. هر قدر نگاه و زبان میرشکاک “جلالی” است، نگاه و جوهر آثار احمد عزیزی را “جمالی” می دانم. او اگرچه شاعری کلاسیک محسوب می شود، اما در نظم و نثر، صاحب کشف ها و نوآوری های زبانی و مضمونی بسیاری است. تا حدی که می توان گفت برخی از شاعران و نویسندگان جوان تر تحت تأثیر فضای پارادوکسیکال حماسی – رمانتیک آثار دهه شصت او قرار گرفتند و به شهرت رسیدند. به ویژه نثرهای شاعرانه اش که «شطحیات» نام گرفت و «کفش های مکاشفه»اش شهرت فراوان یافت. بنده به جهت توفیق الفتی که از نوجوانی با دو نسل پیش کسوت و جوان تر شعر انقلاب داشتم، علاوه بر سعادت درک محضر بزرگانی چون اوستا، مشفق، سپیده کاشانی، سبزواری، شاهرخی و… با حلقه جوان تر این سلسله از جمله احمد عزیزی هم آشنا بودم. شهادت می دهم که او را شاعری آگاه، خوش محضر و صمیمی یافتم و جز ادب و احترام آمیخته به نازک طبعی و مهر، چیزی از او ندیدم. اقامت چندین ساله اش در زادگاهم شهرستان نور نیز سبب افزایش ارادت بنده به ایشان و لطف و محبت آن عزیز به بنده شد. افسوس که نه سال پایانی عمر کوتاه او در بستر بیماری ناشی از سکته مغزی و با ضریب هشیاری بسیار پایین سپری شد. با آن وخامت حال طولانی مدت، خانواده گرامی اش نیز با دشواری های غیر قابل تصور دست به گریبان شدند. به خصوص خواهر رنج دیده و فداکاری که سالها پروانه وار گرد آن جان بیمار چرخید و عاشقانه از او پرستاری کرد. اما از نگاهی دیگر می توان گفت خوشا به حالش که تلخی سال هایی را که در دوران ناهشیاری او بر ما هشیاران گذشت ندید! بگذریم…

روحش شاد و یادش گرامی باد.

آثار و کتابشناسی

• «از ولای‍ت‌ ب‍اران‌». ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌ (ان‍ت‍ش‍ارات‌ ص‍دا و س‍ی‍م‍ا)، ۱۳۷۹.
• «کفش‌های مکاشفه». تهران: شقایق، ۱۳۶۷
• «شرجی آواز». ت‍ه‍ران‌: ب‍رگ‌، ۱۳۶۸.
• «خوابنامه و باغ تناسخ». ت‍ه‍ران‌: ب‍رگ‌، ۱۳۷۵.
• «خ‍واب‍ن‍ام‍ه‌». ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ - ه‍ن‍ری‌ اق‍ب‍ال‌ لاه‍وری‌، ۱۳۶۷.
• «ت‍رج‍م‍ه‌ زخ‍م‌». ت‍ه‍ران‌: روزن‍ه‌، ۱۳۷۰.
• «باران پروانه». ت‍ه‍ران‌: ب‍رگ‌، ۱۳۷۱.
• «رودخ‍ان‍ه‌ روی‍ا». ت‍ه‍ران‌: ب‍رگ‌، ۱۳۷۱.
• «گ‍زی‍ده‌ ادب‍ی‍ات‌ م‍ع‍اص‍ر، م‍ج‍م‍وع‍ه‌ ش‍ع‍ر». ت‍ه‍ران‌: ک‍ت‍اب‌ ن‍ی‍س‍ت‍ان‌، ۱۳۷۸.
• «گ‍زی‍ده‌ ادب‍ی‍ات‌ م‍ع‍اص‍ر: ن‍ث‍ر ادب‍ی‌»، ت‍ه‍ران‌: ک‍ت‍اب‌ ن‍ی‍س‍ت‍ان‌، ۱۳۷۸.
• «گ‍ل‌های زه‍رائ‍ی‌». ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر م‍س‍ع‍ی‌، [۱۳۷۵؟].
• «گیسوان شب». تهران: زبان‌سرا، ‏‫‏۱۳۸۷.
• «لال‍ه‌ه‍ای‌ زه‍رائ‍ی‌». ت‍ه‍ران‌: م‍ع‍ارف‌، ۱۳۷۳.
• «ناودان الماس». تهران: کتاب نیستان‏‫، ۱۳۸۷.‬
• «ترانه‌های ایلیایی». تهران: انتشارات کیهان، ۱۳۷۲.
• «غزالستان»، اس‍ت‍ق‍ب‍ال‌ از غ‍زل‍ی‍ات‌ ل‍س‍ان‌ ال‍غ‍ی‍ب‌ ح‍اف‍ظ ش‍ی‍رازی‌. تهران: کتاب نیستان، ۱۳۸۶
• «قاف غزل، قوس غزل‏‫». تهران‏‫: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی:‌ بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان‏‫، ۱۳۹۴.
• «م‍ل‍ک‍وت‌ ت‍ک‍ل‍م‌». ت‍ه‍ران‌: روزنه‏‫، ۱۳۷۲.‬
• «ن‍اف‍ل‍ه‌ ن‍از». ت‍ه‍ران‌ : ک‍ت‍اب‌ ن‍ی‍س‍ت‍ان‌ ، ۱۳۸۴.
• «قوس غزل». تهران: کتاب نیستان‏‫، ۱۳۸۷.
• «ع‍طر گ‍ل‌ ی‍اس‌». ن‍اطور، ۱۳۷۲.
• «طغیان ترانه»‌. تهران ‏‫‏: کتاب نیستان‬‏‫‏‏، ۱۳۸۷.‬
• «ش‍ب‍ن‍م‌ه‍ای‌ ش‍ب‍ان‍ه‌»، ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر ح‍ی‍ان‌: م‍وس‍س‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ان‍ت‍ش‍ارات‍ی‌ اب‍اص‍ال‍ح‌، ۱۳۸۲.
• «س‍ی‍ل‌ گ‍ل‌ س‍رخ‌»، (ش‍طح‍ی‍ات‌). ت‍ه‍ران‌: آوای‌ ن‍ور، ۱۳۷۲.
• «زائ‍ران‌ زاری‌». ت‍ه‍ران‌: آوای‌ ن‍ور، ۱۳۷۲.
• «روس‍ت‍ای‌ ف‍طرت‌»، م‍ج‍م‍وع‍ه‌ ش‍ع‍ر. ت‍ه‍ران‌: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، انتشارات ب‍رگ‌‏‫، ۱۳۶۸.‬
• «روی‍ای‌ روی‍ت‌». ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌ (ان‍ت‍ش‍ارات‌ ص‍دا و س‍ی‍م‍ا)‏‫، ۱۳۸۰.‭‬
• «ب‍س‍ی‍ج‌ ک‍ل‍م‍ات‌ ع‍اش‍ق‍ان‌». ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، ح‍وزه‌ ه‍ن‍ری‌، ۱۳۷۳.
• «چند گلدان، ابدیت» گزیده مثنوی‌های احمد عزیزی. تهران: موسسه فرهنگی هنری شهرستان ادب، ‏‫۱۳۹۶.‬
• «خواب میخک»، گزیده اشعار احمد عزیزی. تهران: موسسه نمایشگاههای فرهنگی ایران، نشر تکا‏‫، ۱۳۸۷.
• «ش‍طح‌ ف‍ل‍س‍ف‍ی‌». ت‍ه‍ران‌: روزن‍ه‌، ۱۳۷۵.
• «شطحی برای زندگی». تهران: موسسه نمایشگاه‌‌های فرهنگی ایران ،نشر تکا‏‫، ۱۳۸۸.‬
• «شون میلکان»، مجموعه اشعار کردی. کرمانشاه: دیباچه‏‫،۱۳۹۶.‬
• «خ‍ورش‍ی‍د از پ‍ش‍ت‌ خ‍ی‍زران‌». ت‍ه‍ران‌: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، انتشارات سروش‏‫، ۱۳۸۱.‬

سبک و لحن و ویژگی اشعار

چهرهٔ دوم مثنوی

عزیزی یکی از دو چهرۀ مثنوی‌سرایی است در مقایسه با چهرۀ ممتاز دیگر، علی معلم دامغانی، که شاعری صاحب‌سبک در مثنوی است! معلم در مثنوی، روایتگر قوم خویش با باورداشت‌های خاصی است؛ قوم و داستان عشیره، شخصیت‌ها، حوادث، تاریخ، سؤالات و هزار مسالۀ یک قبیله، نه تنها دل‌مشغولی معلم، که مناسب کار مثنوی نیز هست. کلیتی به ‌نام فرهنگ که روایت آن پشتوانۀ شعر معلم شده و به آن وجهی حماسی، دینی، اجتماعی، اساطیری و... بخشیده است و این ویژگی دقیقاً همان نقطۀ خلأ شعر عزیزی است. شعر عزیزی زبان روایت جماعت نیست. راهکار عزیزی برای جبران این خلأ، گسترش شعر به حوزه‌های مختلف و متنوع است به دو شیوۀ کلیدی؛ یکی شطحیات صوفیه و دیگری مضمون‌پردازی هندی که از قضا هر دوی این مقوله‌ها در شعر نو و مدرن سخت مقبول و محل ارجاع نام‌آوران بودند.

آغازگر تحول در شعر سنتی

با پیروزی انقلاب اسلامی، شعر سنتی دچار تحولی اساسی شد که همچنان ادامه دارد؛ از جملۀ این تحولات زبان شعر بود که عمده‌ترین آن را باید در کار احمد عزیزی دید. شعر عزیزی در روزگار خویش پدیده‌ای پرجاذبه و زیبا ناشی از غرابت کلام بود. برای ارزیابی بهتر باید شرایط آن روزگار را مدنظر داشت که شاعران دلبسته به قالب کهن با چه زبان می‌سرودند و هر علاقه‌مند به شعر را خودبه‌خود به سمت شعر نو فراری می‌دادند؛ عزیزی در چنان موقعیتی ظهور کرد.

ویژگی‌های کلی شعر عزیزی در یک نگاه

ویژگی کلی و اجمالی شعر عزیزی که گریز از فضای ذهنی و درک جهان پیرامون است، در این‌ها خلاصه می‌شود:

• گستردگی دایرة واژگان، خصوصاً واژه‌هایی که کمتر در شعر معمول بوده‌اند.
• ایجاد ترکیب‌های بدیع با آن واژه‌ها که باعث ایجاد نوعی آشنازدایی می‌شود.
• مضاف بر ترکیب‌سازی، کارکردهای خاص زبانی در ساختن برخی واژ‌ها مثل شهیدستان.
• مردم‌گرایی لفظی و نحوی در استفاده از کلمات و اسامی و عبارات آشنا.
• خیال‌بندی ظریف و رویکرد هندی جدید .
• تناسب‌های لفظی، معنوی، جناس و انواع صنایع ادبی.
• انواع مختلف موسیقی.
• جسارت‌های زبانی.‌

اما از این بین، آنچه در شعر او جلوه دارد همین جسارت زبانی است و حتی تصویر در شعر او از رهگذر زبان حاصل می‌آید، نه از راه کشف هنری.

ضعف‌های شعر احمد عزیزی

عمدۀ ضعف محتوایی و فرمی و سازمانی شعر عزیزی، نداشتن طرح منسجم است. او بیش از آنکه در پی پی‌افکندن بنایی باشد، در کار برافکندن و نابودی بنای مألوف پیشینان است که در این مرحله توفیقات خوبی هم نصیب وی شد، اما ناکامل. برای همین کارش را که تمام کرد، از تجربۀ فرمی دلزده شد و به مسیر همان کهنه‌سرایی بازگشت.

ریخت‌وپاش و اسراف کلمات، بدون مقدمه و توجیه و فرهنگسازی، کلمات فراوان بدون شناسنامه که تابعیت رسمی هیچ کشور مشخصی را ندارند، راهی به دهی نمی‌برند؛ بلکه ذهن مخاطب را ورزش داده، دچار سرگیجه می‌کند و تنوع حاصله تأثیری عمیق به جا نمی‌گذارد.

تصویرسازی و به عبارت دقیق‌تر ترکیب‌سازی شعر او فرمولی جدول ضربی دارد. عدم انسجام حتی در جزئیات، گاه حتی در یک بیت قابل مشاهده است، چه رسد به وحدت کلی و طرح ساختمان شعرها که آغاز و پایان و حتی موضوع روشنی ندارند؛ مثلاً موضع‌ شاعر در شعر اجتماعی مبهم و در حد کلیاتی از خوبی و بدی است:

نسترن رسوای خاص و عام شد'

خون داوودی مباح اعلام شد

هندی یا صوفیانه؟

از دو زمینۀ هندی و صوفیانه در شعر عزیزی، وجه شطحی و آزادانه و لاقید و رها سرودن بر تخیل هندی وی غلبه دارد. از همین منظر می‌توان نقطۀ افول شعر او را رصد کرد که حد این بی‌اعتنایی کجاست و چرا این آزادی مهلک دامنگیر او می‌شود؟

همه‌چیز و هیچ‌چیز

شعر عزیزی اجتماعی نیست، سیاسی هم نیست، عرفانی هم نمی‌گوید؛ همۀ این‌ها هست و نیست. این‌گونه کلی سخن گفتن منجر به بلاتکلیفی مخاطب شده و علی‌رغم دریافت حس زیبایی، چیزی از شعر نمی‌فهمد. البته این رویکرد، رفته‌رفته جا را برای شعرهای مشخص‌تر باز می‌کند و در اشعار متأخر وی غلبه با فضای مذهبی و اعتقادی و عرفانی مشخصی است.

اهمیت شعر عزیزی در چیست؟

فرازوفرودهای شعری عزیزی‌ بسیار عجیب بود؛ او با زبان کهن وارد شعر شد و با کوشش تمام در یک فاصلۀ زمانی کوتاه به زبانی خاص دست یافت که تا همیشه به نام او سکه خورد. او با تزریق همین الفاظ و اصطلاحات، بر غنای شعر معاصر افزود و عرصۀ‌ جدیدی در نثر و شعر انقلاب گشود. احمد عزیزی مشخصاً یک مرز تجربه شده است؛ به‌ویژه در دنیای خوگرفته به کلیشه‌های سنتی. اهمیت احمد عزیزی در تعدیلی‌ست که در صراحت لهجة شعر هم‌زمان خود و پس از خود به‌جا‌گذاشت. در همین که با پیوند از عرفان تا سیاست، زبان تند شعار را به تغزل شاعرانه رساند. اهمیت کار وی در این تحول است که مرجع همیشگی اهل فن است.

دورهٔ درخشش

دورۀ درخشش احمد عزیزی دقیقاً سال‌های بلافاصله از جنگ است. عصر گذار از صراحت به ملاحت. استعداد مناسب آن ایام چنان بافتی را می‌طلبد که در شعر عزیزی است و اگر آشفتگی و بی‌حوصلگی و پرحرف و اسراف و شلوغی به چشم می‌خورد، آن را باید به حساب تجلی روح زمانه در شخصیت وی و انعکاس در شعر وی دانست. روزگاری که هدف از بیان شعر، نه رساندن شعار نهفته در شعر که خود شکل بیان نیز به همان نسبت اعتبار دارد و شعر عزیزی را باید از این منظر نگریست تا اعتبارات خاص خود را نشان دهد.

طبع روان

«طبع ‌روان» یکی از خصوصیت‌های بارز در شعر احمد عزیزی است که واقعاً در این زمینه بی‌نظیر است. تئوری شعر او مبتنی بر همین طبع روانی‌ست که دارد و خود را در اختیار این طبع روان قرار می‌دهد.

خاصیت انفجاری

نکتۀ ‌بعدی این است که شعرهای عزیزی یک نوع خاصیت انفجاری دارند. از کنار هم چیده شدن تصاویر در شعرش، مخاطب یک احساس «ناگهانی بودن» می‌کند و نوعی این احساس را به‌وجود می‌آورد که انگار شاعر در یک حالت «نااندیشیده» شعر می‌گوید. اندیشیدگی در شعر عزیزی کم است و خود را در اختیار «الهام شعری» خویش قرار می‌دهد. در نتیجه پیدا کردن آن نخی که یک مثنوی ایشان را از بالا به پایین به هم وصل می‌کند، سخت است.

شعر عزیزی در مقایسه با شعر علی معلم دامغانی

اگر مثنوی‌های ایشان را با مثنوی‌های «علی معلم» مقایسه کنیم، کاملاً متوجه این تفاوت می‌شویم که مثنوی‌های استاد معلم به لحاظ مفهومی یک‌جور قصیده است و کاملاً می‌داند که از اول تا آخر چه می‌خواهد بگوید. درحالی‌که در مثنوی‌های عزیزی شرایط کاملاً متفاوت است. البته در مثنوی‌های عزیزی، به‌رغم پریشانی‌ها، به تعبیر استاد «محمد‌رضا شفیعی کدکنی» که این تعبیر را برای غزل‌های جناب مولوی به کار می‌برند، یک «وحدتِ حال» را شاهد هستیم.

تم عرفانی

یکی دیگر از خصوصیات شعر «احمد عزیزی»، تم عرفانی شعرهای ایشان است. در دو دفتر مهم عزیزی، یعنی «ملکوت تکلم» و «کفش‌های مکاشفه»، ابیات عرفانی بسیاری موجود است. برای کسی که با شعر عرفانی آشنا باشد، خواهد دید که تجربۀ ‌عرفانی اصیل اما نه کاملی، در شعرهای ایشان وجود دارد و آن «پریشیدگی» و «پاشیدگی» در کنار «وحدتِ حال»، در شعرهای عزیزی، حاصل همین تجربۀ ‌عرفانی اوست.

تنوع‌جویی

یکی از خصوصیات شعر انقلاب، تنوع‌جویی و گسترۀ ‌گوناگون تجربه‌هاست. شعر «احمد عزیزی» از نظر نشان دادن این خاصیتِ شعر انقلاب، یعنی از نظر خاصیت تنوع‌جویی و گوناگونی تجربه‌ها، نمایندۀ ‌بی‌بدیل شعر انقلاب است. با خواندن شعر عزیزی پی به خصوصیات مشترک او با شعر قیصر می‌بریم. شعر عزیزی خصوصیات مشترک با شعر همۀ ‌شاعران هم نسل خودش را دارد، اما یک چیز دیگر است و کاملاً مختص به خودش می‌باشد.

هم بیدلی هم سهرابی

شما در شعر عزیزی هم تجربه‌های سبک هندی از جنس «بیدل دهلوی» را می‌بینید و هم تجربه‌های شعر تصویر‌گرای «سهراب سپهری» را شاهد هستید، هم تجربۀ ‌شعرهایی با صبغۀ عرفانی مثلاً از جناب «مولوی» را می‌بینید و هم تجربۀ ‌شعر مدرن را.

کلاسیکِ مدرن

«احمد عزیزی» با اینکه شعرهای کلاسیک دارد، اما در بسیاری از بندهای مثنوی‏‌های خود، تئوری شعرش این است و چون سوار بر وزن و قافیه است و «تخیل رنگین» دارد، به این واسطه شعرش خواندنی‌ست. بسیاری از شعرهای عزیزی از این تئوری پیروی می‎کنند؛ ولی زمزمه هم می‌شوند و به یاد می‌مانند. عزیزی دنبال این نیست که لزوماً این بیتی را که می‌آورد، معنی داشته باشد. ابیات او چون در محیط وزن هستند و همنشینی‌های خیلی شگفت‌انگیز و ناگهانی دارند، می‌توان از آنها معنی استخراج کرد.

آنچه خوبان همه دارند تو یکجا داری

شعر عزیزی همچون شعر «یدالله رؤیایی» یا نمی‌گیرد و یا اگر بگیرد بسیار خوب می‌شود.. به‌طورکل «احمد عزیزی» در شعر بر روی لبۀ تیغ راه رفته و قطعاً موفق بوده است. هنوز بعد سال‌ها از شعر عزیزی، هم می‌توان لذت برد و هم تکنیک یاد گرفت. کاری را که آقای رؤیایی، از طریق همنشینی کلمات، ایجاد هارمونی و به هم ریختن نحو زبان انجام داده، عزیزی در بسیاری از اشعار خود به نحو احسن انجام داده است. یا آن حالت ادراک شهودی از طبیعت که سهراب به دنبالش است را در شعر عزیزی شاهدیم. ایشان همین‌طور «جریان سیال ذهن» یا «تداعی معانی» که امثال «هوشنگ ایرانی» یا «شمس لنگرودی» دنبالش بودند را در شعرش استفاده کرده و این تجربه‌ها را به اوج رسانده است و شعرش هرجا که این تجربه‌ها در گرفته، در مرز شاهکار است. این تجربه‌گرایی در زمینۀ ‌کلاسیک بسیار سخت است. به‌نوعی تجربۀ ‌معلم و عزیزی یک چیز جدید در ادبیات کلاسیک ماست. همان‌طور که برخی از غزل‌های اجتماعیِ «سیمین بهبهانی» یک چیز کاملاً جدید است. درحقیقت شعر عزیزی و معلم، ظاهر کلاسیک دارد؛ اما پر از تجربه‌های جدید است. آن‌ها قالب کلاسیک را برای شعر کاملاً مدرن استخدام کرده‌اند.

نقطۀ افول شعر عزیزی

زیاده‌گویی؛ بسیاری از شعرهای او به علت زیاده‌گویی، به اصطلاح «در نیامده» است. به همین دلیل بسیاری از همنشینی‌هایی که او ایجاد کرده، غریب هست، اما بدیع نیست. البته این زیاده‌گویی از نبوغ او ناشی شده است. همان‌طور که استاد «شهریار» نیز زیاده‌گو بوده است. آن دسته از شاعرانی که آن‌قدر نسبت به قریحۀ ‌خود مطمئن هستند و با قریحۀ ‌خود خوش‌اند، دچار چنین وضعیتی می‌شوند. یکی از پاشنه‌آشیل‌های شعر عزیزی این است که با توجه به روحیه و طبع لطیفی که دارد، آنجا که خواسته شعرِ حماسی بگوید، شعرش از کار در نیامده است. به لحاظ ساختاری هم، آن استحکامی را که در شعر «مهدی اخوان‌ثالث»، «قیصر امین‌پور» و «سیدحسن حسینی» می توان دید، در اشعار عزیزی نیست.

ویژگی‌های شعر احمد عزیزی از نگاه علیرضا قزوه

محتواگرا

در شعر انقلاب، همیشه محتوا با فرم حرکت کرده است. خیلی از شاعرها بودند که محتواگرا هستند. کلاً شعر انقلاب، شعر محتواگرایی است؛ اما دو شاعر داریم که علاوه بر این‌که شدیداً محتواگرا هستند، به‌شدت هم فرم‌گرا هستند. یکی عزیزی و دیگری معلم. هر دو برای خودشان یک استیل و سبک خاصی دارند. این دو سبکی که هر دو هم در مثنوی خودش را نشان داده، هر دو هم متعلق به دهه ۶۰ است، شاخصِ شاخص است.

دو سبک متفاوت

برخی‌ها عزیزی را ادامۀ استاد معلم می‌دانند، اما اصلا اینطور نیست و این دو صاحب دو سبک متفاوت هستند و از هم فاصله دارند. عزیزی دایرۀ واژگانش وسعت دارد، معلم هم همین‌طور؛ دایرۀ واژگان عزیزی به سمت مردم و محاوره و ادبیات عامه می‌رود، دایرۀ واژگان علی معلم به سمت باستان‌گرایی و گنجینۀ ادب فارسی و واژگانی است که در کتاب‌های لغت است و کمتر در زبان مردم می‌چرخد. از جهت فرم، بیشتر مثنوی‌های عزیزی در یک وزن شکل گرفته و این کمک کرده به این‌که این وزن و استیل شعرش شاخص بشود.

نوع نگاه‌ها و نوع ساخت ترکیب‌هایشان هم شاخصِ خودش است. از این جهت عزیزی حرکت‌های معنوی خوبی هم کرده است؛ یعنی شاعری است با دانش و تبحر خاص و ذوق فوق‌العاده که همیشه در حال ساختن ترکیب‌های تازه است. شاید از این جهت که این‌قدر ترکیب‌های تازه‌ ساخته، عزیزی را بتوانیم به بیدل تشبیه کنیم. ترکیب‌هایی که از جنس ترکیب‌های خودش است.

شعر و نثر عزیزی

دقیقاً همین حرکتی که در شعر عزیزی ساری و جاری بود، در نثرش هم بود. همیشه نثر عزیزی و شعر عزیزی در کنار هم حرکت می‌کرد. به‌نوعی شاید این دو همدیگر را کمک می‌کردند. یعنی ترکیب‌هایی که گاهی در نثرها و شطحیات عزیزی می‌آمد،‌ منظوم می‌شد و در شعر او هم می‌آمد. یعنی عزیزی هم‌زمان به یک جامعیتی می‌رسید که این هم در نثرش بود و هم در نظمش؛ این دو از یک جنس بودند. به نثرهایش هم نگاه می‌کنی، آن تازگی را دارد. ترکیب‌ها، فضاها و دایرۀ واژگان و همه این چیزها آن وسعت و زیبایی را دارد و نگاه‌ها، نگاه خاصِ خودش است.

عزیزی، ادامه‌دهنده مسیر سهراب

از جهتی می‌شود عزیزی را ادامۀ هنری و منطقیِ سهراب سپهری دانست که در قلمرو سهراب نماند و از آن قلمرو گذشت. چون خیلی‌ها وقتی در قلمرو سهراب می‌مانند، درنگ در این قلمرو آن‌ها را رها نمی‌کند؛ در آن می‌مانند و شدیداً نشان ‌می‌دهد که کارشان سهراب‌زده است. عزیزی سهراب‌زدگی نداشت؛ یعنی به خودش رسید. ممکن است که بگوییم که از قاب و قلمرو فکری و زبانی سهراب گذشت، از آن عبور کرد، اما در آن توقف نکرد. رفت و گذشت. البته نمی‌خواهم بگویم حتماً قلمرو و جایی که عزیزی آن را کشف کرد، بزرگ‌تر یا بهتر از قلمرو سهراب است؛ بحث من اینجا این نیست. بحث من این است که مثل پرندگان که یک قلمرو خاصی برای هم در طبیعت دارند، شاعران شاخص هم این قلمرو را دارند. عزیزی، علی معلم و سهراب سپهری، آخرین قلمروهای کشف‌شدۀ بزرگِ ادبیات معاصر ما بودند. دیگران به فراتر از آن نرسیدند. دیگران همه قلمروهایشان کوچک بود.

کاشف قلمرو جدید

عزیزی می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین شاعرها باشد و معلم هم جزء دو سه شاعر درجۀ یک ایران در پنجاه سال اخیر است. کار عزیزی هم از این جهت، کار خیلی بزرگی بود. وقتی یک قلمرو تازه کشف می‌شود، یعنی ایجاد فضاهای تازه؛ این‌ها این فضا را برای دیگران فراهم کردند. خیلی‌های دیگر آمدند و کار کردند؛ اما کارشان منتج به کشف قلمرو تازه نشد. زیرگروه افراد دیگر شدند.

یکی از پرکارهاست

عزیزی کسی است که لحظات شاعرانه‌اش زیاد است. توانسته این لحظات را صید و ثبت کند. خیلی‌ها هستند که شاید به اندازۀ احمد عزیزی تأمل داشته باشند، شعر هم گفته باشند؛ اما نتوانسته باشند جمع‌وجورش کنند، ثبت و چاپ کنند. بله؛ عزیزی یکی از پرکارهاست. نظم و نثرش کنار هم و مثنوی‌هایی با حال‌وهوای طولانی. یکی از دلایلش این است که احمد عزیزی معناگرا است. حرف‌های تازه دارد. عزیزی یک تأمل این شکلی داشت؛ عزیزی همۀ این تفکرها و حرف‌هایی که پیش از این طرح شده بود را دوباره از نو بازآفرینی می‌کرد. یعنی واژه‌ها را هرچه می‌دید، نگاه‌ها را هرچه می‌دید، در آن‌ها تصرف می‌کرد. مثلاً اگر یک جمله‌ای از ابن‌سینا می‌دید، سعی می‌کرد آن را با زبان امروزی بیان کند یا یک دیالوگی از جنس امروز با آن برقرار کند و حرفی تازه داشته باشد.

نگاه تازه

نگاه‌ها و تماشاهای عزیزی از نوع تازه بود و تفکر و مطالعاتش هم مطالعات وسیعی بود. این اواخر داشت یک فرهنگ زبانی می‌نوشت که همه‌چیز را طور دیگر معنی کند. یعنی به‌عنوان مثال ممکن است کلمۀ آب را در فرهنگ ما معنی کنند به چیزی که می‌خوریم. ولی عزیزی با همین واژه معانی مختلفی می‌ساخت که گاهی ریشه در طنز داشت، ریشه در حکمت داشت و گاهی حتی ریشه در شوخی داشت. عزیزی کاملاً طناز بود. اتفاقا یکی از خصوصیات دیگر شعر عزیزی، کرانه‌های نزدیک به همِ شوخی و جدی در کارهای اوست؛ مثلاً در شطحیات گاهی‌وقت‌ها کرانه‌های این دو خیلی به هم نزدیک می‌شود و مخاطب گاهی گمان می‌کند پهلو به حکمت بهلولی می‌زند.

همه فن حریف

عزیزی نمایشگاهی از زبان و نگاه‌های جورواجور و تازه بود. من فکر می‌کنم عزیزی اگر در فضاهای دیگر هم می‌رفت؛ به‌عنوان‌مثال شاعر نمی‌شد و نویسنده می‌شد، نویسنده نمی‌شد و فقیه می‌شد، در هر افقی که می‌رفت یک خلاقیت عجیبی داشت که این خلاقیت در خیلی از شاعران نیست. عزیزی مثل یک دانش‌آموزی است که سر کلاس ایرادهای معلم را می‌خواهد بگوید و از همۀ جنبه‌ها می‌خواهد اظهار دانش کند و هرچه معلم از او بپرسد، حرف‌هایی دارد. یک دانش‌آموز زرنگ مکتب زندگی بود؛ یعنی هرچه ازش می‌پرسیدی یک حرفی برای گفتن داشت. ممکن است در آن رشته عمیق نشده بود، ولی حرف‌هایی برای زدن داشت. از این جهت من احمد عزیزی را خیلی شبیه به نظامی می‌دانم. نظامی در جوانی‌ و حدود ۲۰سالگی، تقریباً خودش را تثبیت کرده بود. عزیزی هم در جوانی و خیلی زود خودش را تثبیت کرد.

تاثیر احمد عزیزی بر شعر آیینی امروز

عزیزی در این افق‌ها هم کارهای خوبی ارائه داد. شاخص‌ترین آن همان شعری است که برای حضرت زهرا است. یاس بوی مهربانی می‌دهد. یاس یک شب تا سحر مهمان ماست. بله. این فضاها را دارد. برای امام حسین دارد؛ ولی یک دفعه می‌آید و در شعرهایش تعریف تازه‌ای از یزید می‌دهد، آن هم با واژگان تازه‌ای. کلاً نگاه احمد عزیزی نگاه شاعر انقلاب است. نگاهی است که ریشه در عرفان و خطابه‌های حضرت امام خمینی دارد. نگاهی است که ریشه در تفکر شریعتی دارد. نگاهی است که ریشه در تفکر اقبال دارد. نگاهی است که ریشه در تفکر شهید مطهری دارد و در این تفکر، عاشورا و شعرهای فاطمی و علوی و انتظار خیلی زنده است. تفاوت شاعر انقلاب با شاعران دیگر در همین چیزها است.

شعر آیینی و شعر دفاع مقدس در کنار شعر عاشقانه و عارفانه در کارهای عزیزی حضور دارد. شاید بشود گفت، شعر آیینی در کار عزیزی با عرفان گره خورده است. چون زیرساخت تمام شعرهای احمد عزیزی عرفان است. اگر هم عرفان نباشد، رنگی از عرفان دارد. رنگ و لعاب عرفان را در تمام کارهایش جاری کرده است. شعرهای آیینی‌ هم دارد که با یک نگاه تازه‌ای همراه شده است. نگاهی که مثلاً عمّان سامانی به مقولۀ کربلا داشت. این نگاه‌ها را دارد، باز هم با واژگان تازه. باز هم در ظرفی تازه. در هیئت و شمایلی تازه و این تازگی است که برای احمد عزیزی یک شناسنامه صادر می‌کند، قلمرو صادر می‌کند؛ وگرنه حرف‌هایی که از نوع مفهومی برای حضرت زینب و حضرت امام حسین و حضرت فاطمه زهرا می‌زند، چیزی فراتر از آن نیست که شاعران دیگر ما می‌زنند. این آرایشی که به زبان داده، این چگونه گفتنش، فرمش، این‌ها احمد عزیزی را شاخص کرده است. ما باید احمد عزیزی را بیشتر شاعر فرم بدانیم. اگر چه در محتوا هم خیلی تعمیم‌های قشنگی دارد.

تخلصش «کامل» بود

عزیزی از جهت زبانی تا قله رفت. تکمیل بود. یعنی کاری که عزیزی کرد، یک کار کامل بود. کامل تخلص خودش هم بود. عزیزی یک روزهایی کامل تخلص می‌کرد، در برخی از غزل‌هایش. ممکن است که این غزل‌ها را حتی چاپ هم نکرده باشد، ولی من می‌دیدم. عزیزی از جهت زبانی و معنایی کار خودش را کامل کرد. اگر همین چیزهایی که از او باقی مانده هم فقط در دست ما باشد، عزیزی در ادبیات فارسی به عنوان یک اسم جاودان در شعر انقلاب ثبت خواهد شد. اگر عزیزی الآن هم حالش خوب بشود، با این وضعیتی که دارد، دیگر نمی‌تواند این قله را ارتقا دهد و اگر مثلاً پنج هزار متر است، به شش هزار متر برساند. کار خودش را کرده است. عزیزی کارش را کرده و خودش را تثبیت کرده است. ما می‌گفتیم یک روز سلمان بیست‌و‌هفت سالش بود و فوت شد؛ در سال شصت و پنج. اگر سلمان می‌ماند، غولی می‌شد که خیلی از آدم‌های گندۀ ادبیات دنیا را در جیبش می‌گذاشت؛ ولی عزیزی فرق می‌کند. دورۀ خلاقیت‌ها تا چهل و چهل و پنج سال و این حدودها است. عزیزی این دوره را طی کرد. الآن اگر عزیزی بود، پنجاه و چهار سالش می‌شد. به‌‌نوعی می‌شود گفت که عزیزی در چهل و هفت- هشت سالگی، جزء همان شهدا شد. هشتاد و شش که قیصر رفت، همان هشتاد و شش هم عزیزی به کما رفت. امیدواریم که بیرون بیاید. امیدواریم که ما ببینیم و شاهد خلاقیت‌های او هم باشیم؛ ولی می‌خواهم بگویم اگر یک وقتی هم عزیزی آمد و دیگر نتوانست شعر را ادامه بدهد، مهم نیست؛ عزیزی کار خودش را کرده است. از او هیچ انتظار دیگری نداشته باشید. عزیزی راهپیمایی طولانی‌ای را به سرانجام رسانده است. این راه را رفت و به آن کشفیاتی که باید می‌رسید رسید.

سیداکبر میرجعفری

احمد عزیزی یکی از نام‌هایی است که با مثنوی پس از انقلاب عجین شده است. مثنوی کفش‌های مکاشفه این شاعر، کتاب بااهمیتی است. نخست این‌که وی بیش از هر شاعری، تصاویر و ترکیباتی را که به‌نوعی متأثر از سبک هندی است، در مثنوی به کار گرفته است. توضیح این که اگر گرایش به سبک هندی در این دوره عمدتاً در قالب غزل اتفاق می‌افتد، اما احمد عزیزی آن را در مثنوی هایش نیز متجلی می‌کند. دیگر این‌که کفش‌‌های مکاشفه را می‌توان یک مثنوی بلند در نظر گرفت؛ زیرا تمام شعر‌های آن در یک وزن عروضی (وزن مثنوی مولوی) اتفاق افتاده است. درعین‌حال، با توجه به وزن عروضی آن، مثنوی مولوی را به یاد ما می‌آورد. نکتۀ دیگر این که عزیزی از شاعرانی است که سعی کرده نوآوری‌‌های شاعران نیمایی‌سرا و سپید‌سرا را در مثنوی‌هایش ادامه دهد. درست است که احمد عزیزی برای ما شاعر مثنوی است، اما نمی‌توان مجموعه غزل «روستای فطرت» وی را نادیده گرفت؛ به‌ویژه وقتی قرار گرایش و توجه شاعران انقلاب به سبک هندی بررسی شود،

روستای فطرت حلقۀ مهمی از «هندی‌سرایی پس از انقلاب» است. حقیقت آن است که مثنوی‌‌های پرحجم و جالب (منظورم توجه‌برانگیز است) عزیزی باعث شده این کتاب چنان که باید، دیده نشود.

احمد عزیزی در قالب‌‌های نیمایی، چارپاره و ترانه (یا شعر به زبان گفتار) نیز تجربه‌هایی دارد. نباید پرکاری یک شاعر باعث دیده نشدن بعضی از آثارش شود؛ به‌خصوص که عزیزی علاوه بر شعر، در نثر ادبی – که خودش آنها را شطح می‌نامید- نیز آثاری را عرضه کرده است.

اگر بخواهم از احمد عزیزی فقط یک کتاب معرفی کنم که نمایندۀ واقعی شعر او باشد، «باران پروانه» به نظرم بهترین گزینه است. این چند خط معرفی اجمالی این کتاب است.

معرفی تعدادی از آثار

باران پروانه

این کتاب در سال ۱۳۷۱ توسط انتشارات برگ به چاپ رسیده است. باران پروانه به نسبت دیگر کتاب‌‌های عزیزی کم‌حجم است (۱۲۶صفحه)؛ اما گونه‌های متنوع شعر عزیزی را از حیث قالب و موضوع دربرگرفته است. مثنوی، غزل، چارپاره، ترانه ( یا بهتر بگوییم شعر به زبان محاوره) و نیمایی قالب‌‌های شعری این کتابند. درست است که عزیزی پیش از این کتاب هم در مثنوی (کفش‌های مکاشفه، خواب‌نامه، باغ تناسخ و...) و هم در غزل (روستای فطرت) توانمندی ‌های خود ر ا محک زده، اما به نظرم این کتاب به‌نوعی بلوغ او در هر کدام از این قالب‌هاست. ضمن آن‌که وی در این اثر، اوزان عروضی دیگری را نیز در مثنوی تجربه کرده است و خود را مقید نکرده است که از یک وزن عروضی بهره گیرد. مثلاً مثنوی «خون خروسان» با مطلع:

لک زد دل من بی لک‌لک او

جنگل بزرگ است من کوچک او

دارای وزنی است که کمتر در مثنوی به کار گرفته شده است. همین‌جا می‌گویم که این مثنوی از شعر های خوب عزیزی است. غزل‌‌های این کتاب نیز ادامۀ کتاب روستای فطرت اوست. عزیزی در غزل، زنده‌کنندۀ سبک هندی است و تأثیرپذیری او از بیدل دهلوی کاملاً مشهود است. شاید به همین دلیل وی به ندرت در یک غزل توانسته یکدستی ابیات را رعایت کند؛ برای مثال در غزلی که با مطلعی نه چندان درخشان آغاز می‌شود: «بگذار ز لعلت لب من جام بگیرد / شاید دل خونین من آرام بگیرد» به بیتی درخشان می‌رسیم:

چندی‌ست شهادت شده معنای دمیدن

تا بعد چه حیرانی تو نام بگیرد

البته این بیت نیز در همین غزل، خالی از لطف نیست:

عالم همه وحشتکدۀ ببر تجلی است

ترسم ز رخت آینه سرسام بگیرد

در «باران پروانه» علاوه بر قالب ‌های موردعلاقۀ عزیزی، نمونه‌ای موفق از چارپاره را نیز می‌توان خواند؛ «کابوسه‌های لب دریا» یک چارپارۀ خوب است.

چند نکته دربارۀ چارپاره

چارپاره تقریباً در هیچ دوره‌ای قالب فراگیری نبوده است؛ اما از روزگار تولد تاکنون آهسته و پیوسته در کنار دیگر قالب‌‌های شعری به حیات خود ادامه داده است.

چارپارۀ «کابوسه‌های لب رؤیا» از چند جهت قابل توجه و تأمل است. نخست آن که این شعر تفاوت‌‌های چارپاره‌‌های پس از انقلاب را با نمونه‌‌های پیشتر در خود دارد؛ چارپاره‌های قبل از انقلاب عمدتاً دارای موضوعات عاطفی عشقی است؛ برای نمونه می‌توان چارپاره‌‌های نادر نادرپور، نصرت رحمانی و فروغ فرخزاد را به یاد آورد. درحالی‌که چارپاره در دورۀ انقلاب رنگ اجتماعی و حماسی به خود می‌گیرد.

کتاب باران پروانه بلوغ شاعری اوست؛ زیرا آگاهیم که عزیزی کم‌کم از میانه‌‌های دهۀ هفتاد گویی تمام ویژگی شعر خود را کنار گذاشت و شعرهایی سرود که توقع مخاطبان قبلی او را بر آورده نمی‌کرد؛ مثنوی‌هایی که به شعر شاعران سنتی‌سرای این دوره که ادامه‌دهندۀ سبک بازگشتند، شباهت دارد. این شعرها هیچ تپشی را در جامعۀ شعری و مخاطبان عزیزی برنمی‌انگیزد. این در حالی است که باران پروانه نقطۀ عطف این تغییر و تحول است.

ترجمه زخم

ترجمه زخم مجموعه‌ای از شطحیات احمد عزیزی می‌باشد. فهرست این اثر مشتمل بر این موارد است: سال آخر میلادی، زلزله اساطیری، کاج‌های ملکوت، فراق فلسفه، مزامیر باران، با شط مردم، کبک‌های کهن.

خواب میخک

«خواب میخک» عنوان گزیده اشعار احمد عزیزی است که شامل 35 سروده وی و گزیده‌ای از زیباترین مثنوی‌های اوست که در سه دهه گذشته با اقبال علاقه‌مندان شعر کلاسیک روبه رو شده بود و در کتاب‌های مختلفی چاپ شده بودند.

خورشید از پشت خیزران

خورشید از پشت‏ خیزران، مجموعه مراثی است که به واقعه کربلا اختصاص دارد. در بخش آغازین کتاب با نام «سوره یحیا» ، شکوه‌‏های حضرت حسین بن علی (ع) از امتی ناسپاس با نثری زیبا به رشته تحریر درآمده:

«به خدا سوگند هیچ‏کس از من به حق نزدیک‌‏تر نیست و اندرز دهندگان در این باره یاوه‏گویانند و من یحیای ثانی و تعمید دهنده انسانها در غسل اشک هستم و در روز جزا هر کس که برای من قطره‏ای اشک فرو ریخته باشد، برابر با خون شهیدی است و این را مادرم به من گفت که پرهیزگارترین زنان عالم بود...».

رویای رویت

کتاب رویای رویت با چند نثر ادبی، نوشته «احمد عزیزی» آغاز می‌شود؛ سپس چند شعر ایشان - گاه با مضمون مذهبی - به طبع می‌رسد. «تار حیرت» نمونه‌ای از این اشعار است: ای ز مثال خال تو سنگ سیه نشانه‌ای/ نیست به غیر قبله‌ات شش جهت آستانه‌ای/ حج قبول عاشقان چیست جمال روی تو/ ورنه به نزد عارفان کعبه طواف خانه‌ای...

شطح فلسفی

در این اثر احمد عزیزی آرای فلسفی و عقاید عرفا را با بیانی شطح‎گونه آورده است‎. متن این کتاب در برخی قسمت‎ها بسیار ادبی‎، گاهی بسیار کنایه‎آمیز و گاهی جدی.

واژه نامه ابدی

در این اثر احمد عزیزی به شیوۀ تعریفات عبید زاکانی با نثر ویژۀ خود که به شطیحات نزدیک است به ارائه معانی ظریف شاعرانه و گاهی بسیار طنزآلود از کلمات می‎پردازد.

یک لیوان شطح داغ

احمد عزیزی را بی‌شک می توان پایه گذار شیوه ادبی شطح نویسی در تاریخ معاصر ایران دانست. گونه‌ای از نثر که بسیار از نثر ادبی غنی‌تر است. چه از حیث محتوا و چه از حیث زبان. در این گونه عزیزی تمام جملاتش را با استعاره و توصیف و تشبیه آذین بسته و به سختی می‌توان جمله‌ای ساده را در این ادبیات یافت. از دیگر ویژگی‌های این نثر دایره واژگانی وسیع و از آن مهم‌تر عبارت سازی نویسنده است. عزیزی به ترکیبات موجود بسنده نمی‌کند و دست به ترکیب سازی‌های شگفت می‌زند. یک لیوان شطح داغ، همه شطحیات احمد عزیزی است.

ترانه‌های ایلیایی

احمد عزیزی از شاعران معاصری است که اشعارش را با بیان دغدغه‌های زندگی در روزگار امروز همراه کرده است. حوزه تداعی معانی در شعر او متاثر از فضل نمایی‌ها در حوزه اطلاعات عرفانی ادبی، فلسفی و مذهبی است تا حدی که هنگام آفرینش فضای معنوی و صور خیال در شعرش، علاوه بر آیات و احادیث و اصطلاحات عرفانی و اسلامی و فلسفی و ادبی، نام شاعران و دانشمندان ایرانی و غربی و کتاب‌هایشان، اسامی گل‌ها و فصل‌ها، نام خیابان‌ها و محله‌های تهران، حتی دستگاه‌های مکانیکی و قطعات ماشین، موثر بوده است. ترانه‌های ایلیایی نیز این جنس است.

شرجی آواز

عزیزی این اشعار را در قالب مثنوی سروده است. محتوای بیشتر این اشعار عارفانه است و در این اشعار از پیامبر اکرم (ص)، مدینه و مکه، حضرت علی و مناجات‌هایش با چاه، فتح خیبر، حضرت مسیح و حضرت مریم یاد می‌کند و اشعاری در مدح آن‌ها می‌گوید. شاعر در بعضی از اشعار هم حسرت دوران جوانی و ایام از دست رفته گذشته را می‌خورد و در بعضی جاها هم یاد روستا می‌کند و به روستاییان و آب و هوای خوش و خرم غبطه می‌خورد. شاعر آغاز سخن و آغاز کتاب را با نام زیبای محمد(ص) آغاز می‌کند و با نام اصغر شش ماهه امام حسین و یاد شام غریبان ادامه می‌دهد.

طغیان ترانه، مثنوی‌های احمد عزیزی

دفتر سوم از مجموعه آثار احمد عزیزی به همه مثنوی‌های او اختصاص دارد. بسیاری از منتقدین معتقدند که آغاز شهرت عزیزی با مثنوی‌های بلند و عمیق و عرفانیاش بوده است. مضامین کمتر شنیده شده با زبانی عجیب که در شطحیاتش سراغ داریم.

قوس غزل

این مجموعه شعر، مشتمل بر ۲۴۰ غزل است و دفتر دوم از مجموعه آثار وی می باشد که شامل همه غزل‌های وی است. تلفیق سبک هندی و نگاه لطیف این گونه با زبان معاصر از مهمترین ویژگی‌های غزل‌های احمد عزیزی است.

کفش‌های مکاشفه

کتاب کفش‌های مکاشفه مجموعه‌ای از ۸۶ مثنوی احمد عزیزی است که در یک مجلد سروده و گردآوری شده است. مثنوی کفش‌های مکاشفه یکی از پر مناقشه‌ترین آثار ادبی منتشر شده در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی است که نظرات بسیاری در پی داشته است. یکی از ویژگی‌های سروده‌های احمد عزیزی، در این کتاب، صمیمی بودن شاعر با مخاطب است. اولین چاپ این کتاب در سال ۱۳۶۷ روانه بازار شد و در چاپ جدید این کتاب، مجموعه تصاویری از این شاعر خوش ذوق کشورمان گنجانده شده است.

ملکوت تکلم

کتاب حاضر، مجموعه چهار مثنوی ملکوت تکلم، سرزمین سرمه، طغیان ترانه، گوشه بیداد و مجموعه غزلیات آثای احمد عزیزی است.

ناودان الماس

شاید کمتر کسی است که بداند احمد عزیزی شعر نو هم سروده است. ناودان الماس که درست چند ماه پیش از بیماری شاعر به چاپ رسید و دفتر چهارم از مجموعه آثار است همه اشعار نو و نیمایی و سپید عزیزی است.

شون میلکان

این اثر اولين مجموعه سروده‌هاي كُردي احمد عزيزي است. شون ميلكان به معناي بقاياي خاكستر و ... چادرنشينان است كه هنگام كوچ از آن‌ها باقي مي‌ماند و نشان مي‌دهد كه در اين منطقه افرادي زندگي مي‌كرده‌اند. خواندن اين اثر به دليل استفاده از واژگان اصيل كُردي، براي كُرد زبان‌ها لذت‌ بخش خواهد بود. در مجموع اين كتاب حاوي واژگان اصيلي است كه موجب عظمت بيشتر زبان كُردي مي‌شود.

منبع‌شناسی

کتاب «شاعر هشت هزار ساله؛ سیری در افکار و اشعار احمد عزیزی»

کتاب «شاعر هشت هزار ساله» سیری در افکار و اشعار احمد عزیزی به قلم مرضیه دانیالی با طراحی جلد آمنه موسی‌پسندی با شمارگان ۵۰۰ نسخه در ۱۴۴صفحه با قیمت ۱۵هزار تومان توسط انتشارات کانون اندیشه جوان و با همکاری به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی) در سال ۱۳۹۸ منتشر شده است.

این کتاب توسط مرکز پژوهش‎های جوان کانون اندیشه جوان در قالب کتاب دانشجو منتشر شده است؛ طبق دسته‌بندی معرفی شده در ابتدای این کتاب، این مرکز در چهار سطح جوان، دانشجو، اندیشه و طلبه به تولید آثاری در قالب‌ها و آرایه‌‎های گوناگون مشغول است.

این کتاب در چهار فصل «کلیات»، «نگاهی به شطحیات احمد عزیزی»، «بررسی تحلیلی اشعار دینی احمد عزیزی» و «بررسی انعکاس حوادث مهم اجتماعی در اشعار احمد عزیزی» و مجموعا ۱۸ گفتار به همراه مقدمه، جمع‌بندی، ضمائم و کتابنامه به بررسی اشعار و افکار احمد عزیزی داشته است.

نگاهی به زندگی احمد عزیزی، عزیزی از زبان عزیزی، تاثیرپذیری‌ها و تاثیرگذاری‌های احمد عزیزی، اقدامات شاخص احمد عزیزی از موضوعات کلی است که در فصل اول این کتاب به آن پرداخته شده است.

حس‌آمیزی، جان‌بخشی، آشنایی‌زدایی، اِطناب و تکرار، سجع و بازی با الفاظ نیز از جمله نکاتی است که در قالب شطحیات این شاعر معاصر در فصل دوم کتاب «شاعر هشت هزار ساله» بررسی شده است.

اشعار مرحوم احمد عزیزی نیز در مورد حضرت رسول اکرم (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسین (ع) و اشعار عاشورایی، حضرت ابوالفضل (ع)، امام رضا (ع) و امام زمان (عج) در فصل سوم این کتاب تحلیل شده است.