سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی تا فرجام
کتاب «سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام» که یک برهه زمانی را از سال ۴۴ تا ۸۴ در بر می‌گیرد و به کوشش جمعی از پژوهشگران مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی تدوین شده ، جامع‌ترین اثری است که به‌طور مستقل به بررسی و مطالعه همه جانبه سازمان مجاهدین خلق می‌پردازد.[۱]
| سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی تا فرجام | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی |
| ناشر | موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۹ |
| نوع رسانه | کتاب |
این کتاب سه جلدی که حجمی بالغ بر ۲۰۰۰ صفحه را شامل میشود اولین تحقیق جامع، مستند و تحلیلی دربارهٔ تاریخچه چهل‌‌ساله سازمان مجاهدین خلق و حاصل ۵ سال تلاش گروهی از پژوهشگران تاریخ معاصر و علوم سیاسی در مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی می‌باشد. بسیاری از اسناد و تصاویر این کتاب برای اولین‌بار ارائه و منتشر شده است.[۲]
در این کتاب ضمن اینکه چگونگی تولد، تحقق و تداوم این تشکل را پیگیری می‌کند سعی دارد بخشی از تاریخ معاصر این کشور را برای نسل امروز قابل درک کند و این مستلزم آن است که پژوهشگر معاصر و امروزی موضوعی را که قسمت عمده آن دیروزی است خود درک کند. در این کتاب تا حد زیادی این مهم به انجام رسیده است.[۳]
پس از انتشار مجلدات سه‌گانه و مبسوط «سازمان مجاهدین خلق، پیدایی تا فرجام – ۱۳۴۴ تا ۱۳۸۴» که با استقبال اقشار فرهیخته مواجه گردید، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی با هدف استفاده بیشتر همگان از مشخصات و عملکرد این گروه سیاسی–نظامی موارد مهم و اساسی این سه جلد را در قالب یک جلد مجزا تهیه و تنظیم نموده و به علاقه‌مندان مطالعه تاریخ معاصر ایران و نخبگان و دانش‌پژوهان تقدیم می‌دارد. در این کتاب وقایع تأسیس، گسترش تشکیلاتی و تغییر رسمی ایدئولوژی، تحولات سازمان در طول انقلاب اسلامی اعم از ایجاد درگیری، زمینه‌سازی حرکت‌های مسلحانه و ترورهای کور یا هدفمند ، مسایل سازمان در خارج کشور و همچنین استقرار در عراق و همکاری با رژیم صدام در دوره جنگ تحمیلی و نهایتاً نابودی تشکیلاتی پس از سقوط رژیم بعث که در مجلدات سه‌گانه به صورت مبسوط شرح آن‌ها آمده به‌طور خلاصه بازگو شده است. علاوه بر این مهمترین اعلامیه‌ها و نشریات منتشر شده سازمان در داخل و خارج کشور به‌طور خلاصه در این کتاب مورد بررسی و استناد قرار گرفته است.[۱]
این اثر در اولین دورهٔ جایزه ادبی جلال آل‌احمد، در بخش تاریخ‌نگاری به عنوان اثر شایسته تقدیر شناخته شد.
برای کسانی که کتاب را نخوانده‌اند
خلاصه کتاب
موضوع پژوهش
موضوع این پژوهش بررسی و تبیین مستند تاریخچه، ایدئولوژی، مواضع و عملکرد سازمان نیمه‌مخفی و سیاسی نظامی موسوم به «سازمان مجاهدین خلق ایران» است. سازمانی که به دلایل مختلف از دهه ۱۳۵۰ به بعد در میان گروه‌ها و احزاب سیاسی یکی از مطرح‌ترین و فعال‌ترین گروه‌های سیاسی محسوب شده است که افکار عمومی نسبت به آن توجه و حساسیت خاصی نشان می‌دهد. یکی از موارد اهمیت پژوهش حاضر این است که بسیاری از اسناد و تصاویری که در این کتاب درج شده است برای نخستین‌بار از میان ده‌ها هزار صفحه سند و پرونده خارج و منتشر شده است.
بخش‌های مختلف کتاب
سازماندهی اين كتاب بر اساس ۲۸ گفتار (گفتارهای اول تا ششم در جلد ۱، گفتارهای هفتم تا نوزدهم در جلد ۲ و گفتارهای بعدی در جلد سوم) صورت گرفته است كه هر گفتار شامل چندين فصل است. در ابتدای این تحقیق بسترها و شرایط فرهنگی سیاسی تاریخ معاصر که زمینه شکل‌گیری گروه‌های سیاسی با مشی مسلحانه در اواسط دهه ۴۰ را موجب شد، به عنوان مقدمه‌ای بر بحث چگونگی تاسیس «سازمان مجاهدین خلق» مرور شده است. بررسی هویت سیاسی، خاستگاه فکری و اجتماعی و ترکیب بنیانگذاران اولیه سازمان، سرآغاز تاریخچه سازمان است که ضمن آن در مورد یکی از بنیانگذاران که در ساخت تشکیلاتی و ایدئولوژیک سازمان به هنگام تاسیس، نقش موثری داشته است، اطلاعات و نکات قابل توجه و بعضا ناگفته‌ای ارائه میشود. چگونگی انتخاب مشی مسلحانه و نحوه تدوین ایدئولوژی و منابع آن و بررسی اجمالی و گذرای متون ایدئولوژیک سازمان از سوالات دیگری است که تصویر تاسیس سازمان را تکمیل خواهد کرد. وضعیت درون تشکیلاتی و نحوه سازماندهی اعضا و ارتباطات و تعامل‌های ایدئولوژیک و مناسبات سیاسی و سازمانی با دیگر گروه‌ها و نیروهای فعال مخالف رژیم شاه و تاثیر آن در کیفیت نضج و رشد سازمان در سال‌های اولیه تاسیس، پاسخ بخش دیگری از سوالات موجود در مورد وضعیت سازمان در مقطع قبل از کشف موجودیت سازمان را در بر خواهد داشت.
شناخت علل و عوامل و نحوه ضربه امنیتی ساواک و دستگیری‌های گسترده اعضای سازمان در سال ۱۳۵۰ و آثار آن بر موجودیت سازمان و تغییرات درون تشکیلاتی و رابطه تشکیلات داخل زندان با بیرون و رویدادهای منجر به اعلام تغییر ایدئولوژی سازمان در سال ۱۳۵۴ به روشن ساختن ابهامات و زوایای ناگفته بسیاری یاری خواهد رساند.
مباحث و پرسش‌های موجود در زمینه وضعیت سازمان و کادرهای اصلی آن پس از تغییر ایدئولوژی تا پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۳۵۷ تغییرات در سازماندهی و مشی سازمان طی دو سال پس از انقلاب و رویدادهای منجر به آغاز درگیری مسلحانه علنی و گسترده علیه جمهوری اسلامی ایران در خرداد ۱۳۶۰ و ابعاد و ویژگی‌های اقدامات مسلحانه سازمان در داخل ایران در ادامه این تحقیق تبیین شده است.
آنچه در پیش از دو دهه خروج تشکیلات اصلی سازمان از ایران و سکونت در کشورهای غربی و عراق تاکنون بر سازمان رفته است و رویدادها و مقاطعی که سرنوشت و فرجام سیاسی و ایدئولوژیک پرحادثه و شگفت‌انگیزی برای آن رقم زده‌اند و ارائه انبوهی از اطلاعات و آمار واسناد و شواهد گفته و ناگفته در این موارد، بخش عمده‌ای از تحقیق حاضر را به خود اختصاص داده است.
این تحقیق حاصل کار گروهی جمعی از محققان و پژوهشگران تاریخ معاصر است و برای سازماندهی این تحقیق کمیته‌های مختلف مانند کمیته مطالعات پایه‌ای و زمینه‌ای، کمیته ایدئولوژی، کمیته خطی-تشکیلاتی، کمیته اجتماعی-فرهنگی و کمیته روانشناسی تشکیل شد و برای این تحقیق بیش از دوازده هزار فیش تخصصی تهیه شد و بالغ بر ۱۲۰۰ عنوان کتاب و ۴هزار برگ سند مورد مطالعه قرار گرفت و چهار پژوهش مستقل میدانی با استفاده از تکنیک پرسشنامه و مصاحبه نیز انجام شد.
علاوه بر حجم گسترده‌ای از اسناد و مدارک منتشره مختلف در داخل و خارج بسیاری از اسناد و اطلاعاتی که تاکنون انتشار عمومی نیافته‌اند در این پژوهش برای اولین‌بار منتشر شده‌اند و این اسناد معتبر و دست اول، مکمل سایر منابع و استنادات معتبر موجود، موجب غنای این پژوهش گشته‌اند. در متن کامل سه جلد مطالب ذیل آمده بود که در این کتاب به‌طور برگزیده ذکر شده‌اند:
جلد اول از این کتاب به دوره زمانی سال‌های ۱۳۴۴ الی ۱۳۵۴ مشتمل بر وقایع تاسیس، گسترش تشکیلاتی و تغییر رسمی ایدئولوژی به مارکسیسم است.
جلد دوم سال‌های ۱۳۵۴ الی ۱۳۶۴ را شامل میشود که وقایع پس از تغییر ایدئولوژی و نیز تحولات سازمان در طول انقلاب اسلامی اعم از ایجاد درگیری، زمینه‌سازی حرکت‌های مسلحانه و ترورهای کور یا هدفمند را تشریح می‌کند.
جلد سوم نیز مقطع سال‌های ۱۳۶۴ الی ۱۳۸۴ و در بردارنده مسائل سازمان در خارج از کشور و همچنین استقرار در عراق و همکاری با رژیم صدام در دوره جنگ تحمیلی و نهایتا موقعیت کنونی این سازمان پس از سقوط رژیم بعث در عراق را شامل میشود.
در این کتاب مجموعه کاملی از اعلامیه‌ها و نشریات منتشره سازمان در داخل و خارج کشور و نیز انتشارات سایر گروه‌ها و احزاب مورد بررسی قرار گرفته و مشتمل بر گفتگوهای اختصاصی با گروهی ازاعضای سابق سازمان و صاحب‌نظران تاریخ سیاسی چند دهه اخیر ایران است.[۱]
نقدهای مثبت و منفی
نكات مثبت
جامعيت اثر
براي نگارش اين اثر، تقريباً همه مطالب منتشر شده و منتشر نشده‌ای كه در مورد سازمان مجاهدين خلق در دسترس بوده است مورد بررسي قرار گرفته است. در مقدمه اين اثر در اين‌باره آمده است: «بيش از دوازده هزار فيش تخصصی فراهم شد و بالغ بر ۱۲۰۰ عنوان كتاب و چهار هزار برگ سند مورد مطالعه قرار گرفتند.» اين امر تنها بخشی از كار جامع صورت گرفته برای تهيه اين اثر است. از ايــن رو می‌تــوان كار صورت گرفته در اين كتاب را كار نســبتاً جامعی در باب ســازمان مجاهدين خلق دانست كه برای آشنايی تخصصی و جدی با اين سازمان از بهترين متن‌های موجود محسوب میشود.
غنای متن از لحاظ سند
از جمله محاسن كتاب حاضر كه آن را نسبت به كتاب‌های ديگر در باب سازمان مجاهدين خلق در جايگاه برتر قرار می‌دهد اين است كه نويسندگان و تهيه‌كنندگان متن اين كتاب به اسناد و مداركی دسترسی داشته‌اند كه كمتر محقق ديگری به همه اين اسناد و در يکجا امكان دسترسی دارد. همين امر يعنی دسترسی به اسناد فراوان، به‌خصوص اسناد ساواک و اسناد رژيم بعث عراق پس از فروپاشی آن، باعث شده است كه غنای متن به لحاظ سندی بسيار بالا و قابل توجه باشد. به‌طورقطع می‌توان گفت كه هيچ‌یک از مطالب پيش از اين منتشر شده در مورد سازمان مجاهدين خلق، حتی مطالبی كه در گذشته از سوی اعضای جدا شده سازمان منتشر شده است تا اين ميزان مستند و دربردارنده اسناد سازمان مجاهدين خلق، پيش و پس از پيروزی انقلاب اسلامی نبوده است.
استفاده به‌جا از عكس و سند
دسترسی به اسناد و متون امری است و استفاده بجا و درست از آن‌ها امری ديگر. شايد كم نبوده است كتاب‌هايی كه تاكنون با دسترسی به اسناد ساواک و... در زمينه‌های گوناگون نوشته و منتشر شده است؛ اما بايد اذعان داشت كه كتاب حاضر در استفاده به‌جا و مناسب از اسناد و عكس‌های تاريخی به‌خوبی عمل كرده است و از اين رو نه با حجم بيش از حدی از اسناد مواجه می‌شويم كه خواننده را از خواندن ادامه متن باز دارد و نه با كمبود ارجاع به اسناد مواجه هستيم كه خواننده احساس نمايد كه متن به لحاظ سندی از اتقان لازم برخوردار نيست. وجود فهرست‌های مفيد در آغاز و پايان هر مجلد از نكات قابل‌تقدير كتاب حاضر آن است كه كثرت مطالب و حجم زياد آن باعث نشده است كه تهيه‌كنندگان متن، خواننده خود را در حجم وسيعی از اطلاعات دسته‌بندی‌نشده رها كنند. به منظور جلوگيری از اين مشكل ، تهيه كنندگان كتاب فهرست جامع، تفصيلی و قابل استفاده‌ای در ابتدای هر مجلد قرار داده‌اند و در انتهای هر يک نيز فهرستی گسترده از اعلام برای دستيابی ساده‌تر به مطالب در اختيار خوانندگان قرار گرفته است.
نقاط ضعف کتاب
خروج از بحث
در برخی از موارد نويسندگان در تفصيل مطلب از موضوع اصلی بحث خارج شده و به موضوعات فرعی پرداخته‌اند. به نظر می‌رسد موضوع «خروج از بحث» و يا عدم آن، تا حدی، سليقه‌ای است؛ چرا كه در موارد مختلف گاه نويسنده‌ای موضوعی را برای موضوع ديگر ضروری و لازم می‌داند و ذكر آن را شايسته می‌شمارد، حال آنكه نويسنده ديگری اين امر را خروج از بحث تفسير می‌كند. اما اگر دايره تفسيرپذيری اين موضوع را خيلی هم گسترده نكنيم، می‌توان گفت كه كتاب حاضر در برخی از موارد به‌طورقطع از اصل مطلب خارج شده است.
ناهماهنگی در تدوين جلد ۱ و ۳
از ديگر اشكالات كلی كتاب ناهماهنگی در تدوين و نگارش و حتی برخی از رويكردهای كتاب در جلد اول و سوم آن است. از جلوه‌های اين ناهماهنگی در تدوين مجلدات مختلف كتاب، استناد نويسندگان به كتاب‌های برخی از محققان غربی است. اين استناد و تمسک به آثار نويسندگان مختلف نه تنها بر غنای مطلب نمی‌افزايد، بلكه خواننده محقق و آگاه به موضوع را، با اين سوال مواجه می‌سازد كه چه ضرورتی باعث شده است كه نويسندگان كتاب بخواهند اثرشان را از اين طريق علمی و معتبر جلوه دهند؟ به نظر می‌رسد روند چنين امری هر چه از جلد اول كتاب فاصله می‌گيريم و به جلد سوم نزديک می‌شويم افزايش می‌يابد.
تغيير ارزش‌های جلد ۱ و ۳
از جمله مطالبی كه در نقد كتاب حاضر بايد ذكر شود اين است كه به نظر می‌رسد در تدوين اين كتاب دو گروه با دو رويكرد ً كاملا متفاوت و نظام ارزشی و بينشی مختلف دست داشته‌اند. به‌طوری كه در جريان مطالب هنگامی‌كه از جلد اول به سوی جلد سوم حركت می‌كنيم، شاهد تغيير نظام ارزشی و بينشی نويسندگان در بررسی سازمان مجاهدين خلق هستيم. در جلد اول و بخشهايی از جلد دوم كتاب، نظام ارزشی مبتنی بر دين است و ارزيابی سازمان مجاهدين خلق بر اين اساس صورت می‌گيرد كه اين سازمان مسلمان بوده است يا نه؟ سوال اصلی نويسندگان در اين بخش اين است كه آيا عملكرد سازمان اسلامي بوده است يا خير؟ از اين روست كه می‌بينيم در اين مجلد همواره بحث از اين است كه هر يک از اعضای سازمان تا چه ميزان اعتقادات دينی داشته‌اند و آيا به مناسک دينی پايبند بوده‌اند يا خير و اين كه آيا سازمان عملكرد اسلامی داشته است يا خير؟ اما در جلد سوم و بخشهايی از جلد دوم شاهد آن هستيم كه صورت سوال عوض میشود و مسئله اصلی نويسندگان اين میشود كه آيا سازمان دموكراتيک عمل می‌كند يا خير و اين كه آيا عملكرد او مطابق حقوق بشر است يا خير. البته اين انتقاد به اين معنی نيست كه بخواهيم اين تحليل‌ها را به‌طور كلی مردود اعلام كنيم و خواهان حذف آن شويم. به عبارت بهتر اشكالی ندارد كه در يک بررسی جامع هم بررسی شود كه آيا اين سازمان اسلامی عمل می‌كرد يا خير؟ و هم بررسی شود كه آيا اين سازمان دموكراتيک عمل می‌كرد يا خير؟ اما بايد توجه داشت كه يک محقق در يک اثر نمی‌تواند دو نظام ارزشی و بينشی متفاوت را مورد قبول قرار دهد. به عبارت بهتر اگر محققی نظام ارزشی و بينشی خود را اسلامی انتخاب كند آن وقت موضع او در بررسی دموكراتيک‌بودن يا نبودن سازمان با موضع كسی كه نظام ارزشی و بينشی خود را ليبرال دموكراتیک انتخاب كرده است متفاوت خواهد بود. اين امر در كتاب حاضر انجام نشده است.
ضعف‌های جلد ۳
جلد سوم كتاب حاضر در مقايسه با مجلدات ديگر كتاب از ضعف‌های بيشتری برخوردار است، به‌طوری‌كه ضعف‌های اين جلد را می‌توان يكی از اشكالات كلی كتاب دانست و به اين عنوان مورد بررسی قرار داد. برخی از اشكالات عمومی اين جلد كتاب عبارتند از:
روايت تاريخي
در جلد سوم ناگهان روايت روان تاريخی و روشنگر كتاب با درهم‌ريختگی مواجه میشود. از اواسط اين جلد با رفت و برگشت‌هایی شديد در تاريخ مواجه هستيم كه خواننده را نسبت به روايت تاريخی و زمان وقوع حوادث دچار سردرگمی می‌كند. به نظر می‌رسد كه در تنظيم مطالب جلد سوم از اين نظر بايد دقت بيشتری به خرج داد. به عنوان مثال در اين جلد چندين بار مطالب تاريخی بعد از ورود به عراق و قبل از آن و زمان تشكيل شورای ملی مقاومت و پس از آن بيان میشود. البته در بيان سرگذشت يک سازمان بحث‌انگيز، شايد ميزانی از رفت و برگشت در تاريخ لازم باشد و به عبارت بهتر سرگذشت يک سازمان بحث‌انگيز تاريخی را نمی‌توان كاملا با رعايت سير خطی تاريخی ذكر كرد و از هرگونه رفت و برگشت در تاريخ جلوگيری نمود، اما با وجود اين به نظر می‌رسد كه ميزان اين رفت و برگشت‌ها در جلد سوم كتاب گيج‌كننده و غيرطبيعی شده است.
تكرار مطالب
از جمله مشكلات جلد سوم اين است كه مطالب آن در موارد متعددی چه به لحاظ محتوايی و چه از نظر متن تكرار می‌شوند.