سرّ سخنان نغز خاقانی
سرّ سخنان نغز خاقانی مجموعه‌ای چهار جلدی درباره زندگی، شخصیت و شعر خاقانی به قلم محمدرضا ترکی است که بهمن ۱۳۹۹ به عنوان برگزیده بخش شعر پانزدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر معرفی شد.
| سرّ سخنان نغز خاقانی | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | محمدرضا ترکی |
| ناشر | سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۸ |
| موضوع | نقد و تفسیر شخصیت و شعر خاقانی |
| نوع رسانه | کتاب |
دو جلد از مجموعه چهار جلدی سرّ سخنان نغز خاقانی به ترتیب در ۵۹۵ صفحه و ۶۶۸ صفحه در سال ۱۳۹۸ به همت انتشارات سمت منتشر شد. محمدرضا ترکی نگارنده آن سعی کرده با تکیه به منابع و مآخذ مختلف، زندگانی، شخصیت و شعر خاقانی را بررسی کند و نکات و مطالبی که دیگران درباره اشعار دشوار و پیچیده این شاعر بزرگ از قلم انداختند، بیان کند تا از این رهگذر بتوان از مضامین و مفاهیم پیچیده و دشوار اشعار خاقانی گره‌گشایی کرد.
خاقانی شاعر بزرگ قرن ششم اشعاری دشوار و پیچیده دارد که درک راز و رمز آن اطلاعات گسترده‌ای را در حوزه علوم مختلف ادبی و غیرادبی می‌طلبد. از این رو، ترکی در این اثر می‌کوشد با نگاهی مستند و علمی به زندگانی و شخصیت و شعر خاقانی و فارغ از مشهورات رایج، این شاعر بزرگ قرن ششم را بشناساند.منبع و مرجع اصلی نویسنده برای درک دقایق سخن خاقانی نخست، دیوان و دیگر آثار خود او و سپس متون شاعرانی چون سنایی است که خاقانی به شعر آنان نظر داشته است و در مرحله بعد دیگر به آثار نزدیک به روزگار او نظر داشته است.
نگارنده برای آشنایی با فضای قرن ششم و بستری که در آن شخصیت و شعر خاقانی شکل گرفته، کتاب را با سال‌شماری از حوادث سیاسی و فرهنگی قرن ششم آغاز می‌کند. به نوشته نگارنده، بدون شناخت حوادث قرن ششم، پژوهش تنها به حوزه‌های زبانی و لغوی و بلاغی محدود می‌شد و نکات بسیاری در شعر خاقانی بر مخاطب پوشیده می‌ماند. تاریخ نگارش مهم‌ترین قصاید و نامه‌های خاقانی از جمله مواردی است که در این سال‌شمار آمده است.
سرّ سخنان نغز خاقانی ۲۶بهمن۱۳۹۹ در پانزدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بخش «درباره شعر» به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد.[۱]
جلد اول
جلد اول این مجموعه با ۵۹۵ صفحه دارای چهار بخش مقدمه، سال‌شمار حوادث مهم قرن ششم هجری و زندگانی خاقانی، زندگی، شخصیت و آثار خاقانی و قصاید خاقانی است و در انتها نیز منابع و نمایه آمده است.
فصل‌بندی کتاب
مقدمه
سال‌شمار حوادث مهم قرن ششم هجری و زندگانی خاقانی
بخش اول دربردارنده سال‌شماری از اوضاع فرهنگی و سیاسی قرن ششم در هشت صفحه است. نگاهی به رویدادهای پیش از تولد خاقانی تا بعد از درگذشت او مخاطب را با فضای سیاسی و فرهنگی قرن ششم آشنا می‌کند و نشان میدهد که شخصیت خاقانی و شعر او در چه فضای سیاسی و ادبی شکل گرفته است.
زندگی، شخصیت و آثار خاقانی
این بخش شامل موارد زیر است: نام و نشان و خاندان، تولد، زادگاه، استادان، خاقانی و شاعران دیگر، سبک، سوانح زندگی، سفرها، وفات، علت درگذشت، ممدوحان،زبان، عقاید، مذهب فقهی، مشخصات ظاهری، فرزندان خاقانی، شخصیت و اخلاق، عرفان، قصاید مشهور، آثار، خاقانی و خاورشناسان
این بخش به شکل مستند و دایره‌المعارفی نوشته شده و بنا به قول نگارنده «موارد فراوانی از نکات این بخش برای نخستین‌بار و با استدلال لازم مطرح شده است». اصلاح برخی از باورهای نادرست درباره زندگی و شخصیت خاقانی از دیگر مواردی است که در این بخش به آن پرداخته شده است. این بخش حدود ۹۰ صفحه است که حاوی نکاتی درباره شعر و شخصیت خاقانی است.
قصاید خاقانی
این بخش شامل قصاید خاقانی از قصاید اول تا سی‌وسوم است. مؤلف با نگاه کلی به هر قصیده، گزارشی از هر قصیده براساس محور عمودی آن ارائه میدهد. مؤلف معتقد است که بدون نگاه به محور عمودی یک قصیده و نحوه چینش اجزاء و تصاویر آن در ساختار کلی، بسیاری از راز و رمزهای موجود در قصاید فنی و ساختارمند، مثل سروده‌های خاقانی، مغفول می‌ماند.
در این بخش، هر قصیده ابتدا به طور مختصر معرفی شده و پس از آن، ممدوحان قصاید و سروده‌های دیگری که شاعر به آن تقدیم کرده با استناد به منابع موجود آورده شده است.
نگارنده در بخش نگاه کلی در هر قصیده کوشیده چگونگی شکل‌گیری یک قصیده و حرکت مضامین و تصویرها را در ضمن مطلع‌های مختلف قصیده شرح دهد. این بخش به شرح ابیات اختصاص ندارد بلکه تنها ساختار قصیده و به تعبیر نگارنده نحوه سیلان مضامین و تصاویر در بستر محور عمودی آن توضیح داده شده است. به عقیده مؤلف نگاه کلی به قصیده کلید فهم سخنان خاقانی است و در مقدمه اثر اشاره می‌کند که «بدون آن نمی‌توان چرایی بیان بسیاری از مضامین و تمثیل‌های و کنایه‌ها و استعاره‌ها و هدف شاعر از بیان آنها را فهمید. عیب بزرگ بسیاری از شروح موجود بر اشعار خاقانی جزئی‌نگری آن‌هاست. این شروح چه بسا با دقت فراوان، بسیاری از نکات و دقایق و جزئیات موجود را در یک بیت توضیح می‌دهند، بی‌آنکه ارتباط این نکات پراکنده را در کلیت قصیده با یکدیگر نشان دهند. بدون نگاه به محور عمودی یک قصیده و نحوه چینش اجزا و تصاویر آن در ساختار کلی، بسیاری از راز و رمزهای موجود در قصاید فنی و ساختارمند، مثل سروده‌های خاقانی، مغفول می‌ماند».
بخش بعدی به تاریخ سروده اختصاص دارد. مؤلف زمان سرایش قصیده را طبق قراین مشخص کرده است. از این رو، تاریخ دقیق یا تقریبی قصاید متعددی بیان شده است.
نکته‌ها بخش دیگر کتاب است که نگارنده به دقایق و نکاتی پرداخته که از دیدگاه شارحان و منتقدان قدیم و جدید به هر دلیلی پوشیده یا ناگفته مانده است. «هدف اصلی ما در این‌جا نقد سخنان دیگران نیست و جز به ضرورت وارد این وادی نشده‌ایم. نکاتی که در این بخش آمده عمدتاً مطالبی است که همه شارحان خاقانی آنها را ناگفته نهاده‌اند یا در بیان آن به خطا رفته‌اند». بنابراین سعی کرده از بیان مطالب گفته شده درباره اشعار خاقانی پرهیز شود و اگر نکته‌ای هم یافت شود که قبلا دیگران به آن اشاره کردند، نگارنده در این کتاب، با دلایل متقن‌تر بیان کرده است. در این کتاب سعی شده اشعار سخت و مشکل خاقانی بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد و در این راستا مؤلف کوشیده به نسخه‌های دیگری به جز نسخه‌های مورد استناد چاپ سجادی هم مراجعه کند. نقد دو تصحیح مهم و معتبر دیوان خاقانی یعنی دو چاپ عبدالرسولی و سجادی از دیگر نقاط قوت این کتاب است که می‌تواند در درک بهتر مضامین سخنان خاقانی نقش بسزایی ایفاد کند.
جلد دوم
منابع نگارنده
منبع اصلی نویسنده در این کتاب برای درک بهتر اشعار خاقانی، ابتدا دیوان وی سپس دیگر آثار این شاعر و بعدتر متون شاعرانی چون سنایی است که خاقانی به شعر آنها نظر داشته است. آثار نزدیک به روزگار خاقانی و بعد فرهنگ‌های قدیم و جدیدی که بر اساس ابیات خود خاقانی و دیگر شاعران نوشته شده از دیگر منابع مورد رجوع نگارنده می‌باشد که البته نگارنده بنابه دلایلی کمتر به آن رجوع کرده است.
این اثر و جلدهای دیگر آن حاصل سال‌ها انس با دیوان خاقانی است که طی سال‌ها تحقیق و تدریس و بیان در جلسات درس بعدها تکمیل و یادداشت شده‌اند.
نقد
جلسه نقد و بررسی سرّ سخنان نغز خاقانی چهارم آذرماه۱۳۹۹ به صورت مجازی و با حضور ناصر نیکوبخت، سیدجواد مرتضایی، فرزاد ادیبی، مجید منصوری و محمدرضا ترکی برگزار شد.
روش ترکی در تألیف این کتاب ایجاز بوده و سعی کرده نکات تازه را بیان کند که دیگر شارحان آن را نگفتند. به گفته خود مؤلف «اگر چیزی را دیگر شارحان گفته‌اند، دیگر به سراغ آن نرفته‌ام. بلکه به سراغ مباحثی رفتم که یا آنها نگفته‌اند یا بین آنها اختلاف نظر جدی وجود داشته و نیاز به داوری بوده است. در آنجا من سعی کردم با مستندات لازم داوری کنم و بگویم که این استاد یا شارح به نکته‌ی درست دست یافته است. اگر کسی در جایی یا مقاله‌ای به نکته‌ای اشاره کرده باشد، تا جایی‌که مطالعه کردم و در خاطرم مانده، اشاره کرده‌ام و سعی کردم مطلب دست دوم نیاورم. البته گاهی اوقات برای اینکه درست بتوانیم سیر و شرح دهیم و با موفقیت بیان کنیم، مجبوریم بعضی نکات گفته شده‌ی دیگران را هم در کنار مباحث خودمان مطرح کنیم و اگر این کار را نکنیم، نمی‌توانیم مبحث را درست بیان کنیم. به ویژه اینکه شیوه‌ی من در این چهار جلد کتاب شیوه‌ی معلمی بوده است و سعی کردم به گونه‌ای سخن بگویم که در عین ایجاز طوری باشد که یک دانشجوی ادبیات یا علاقه‌مند به ادبیات یا شعر خاقانی بتواند از آن استفاده بکند و بهره ببرد. این است که این شیوه‌ی معلمی مبنی بر این است که به روشنی سخن بگوییم، باعث شده که برخی نکات را برای روشن کردن مقدمه و پیشینه‌ی بحث و محل نزاع مکرر کنیم. اما به نظرم این مطالب در اقلیت است و نکات تازه و بحث‌انگیر در کتاب فراوان است.» خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
ناصر نیکوبخت در خصوص ویژگی کتاب معتقد است که اهمیت سر سخنان نغز خاقانی، کشف عرصه‌ها و افق‌های جدیدی از شعر اوست که تاکنون از دید بسیاری از شارحان و پژوهشگران دیوان خاقانی مغفول مانده بود.
او این کتاب را مبتنی بر مسائل، موضوعات، توصیفات و روش‌شناسی مخصوص دقیقی می‌داند که از منابع کتابی، مقالات و شروح جدید و قدیم بهره‌ی کافی برده است. به عقیده او پاره‌ای از شارحان معاصر در شرح دیوان خاقانی فقط به کتاب‌های لغت عمومی و اطلاعات شخصی خودشان اکتفا کردند و کمتر به پیشینه‌ی خاقانی‌پژوهی توجه داشته‌اند. اما این اثر با دیدی نقادانه غالب این پژوهش‌ها را پیش چشم داشته است و با نگاهی به کتاب‌نامه با فهرستی غنی از آثار مرتبط با خاقانی‌پژوهی مواجه می‌شویم.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مجید منصوری عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا نیز در خصوص نقد کتاب گفت: مؤلف وقت خواننده را تلف نمی‌کند؛ یعنی این شرح گزارش سادگی‌های دیوان خاقانی نیست. ترکی برعکس دیگر شروح به‌جای حذف شرح بیت‌های دشوار، از بیت‌های ساده گذشته و بیت‌های دشوار را توضیح داده است. پس، اگر مخاطب اندک علاقه‌ای به شعر خاقانی داشته باشد، نکته‌های نغز نوشته شده بر این دیوان مثل سیل او را با خود می‌برد.
به عقیده او ترکی خواننده را گمراه نمی‌کند. اگر از جایی نقل کرده آن را بیان می‌کند. حتی اگر در گفته خود مؤلف شک و تردیدی وجود دارد، احتمال آن را مطرح کرده است. کتاب هم شرح و هم نقد منصفانه نقدهای دیگر است. افزون بر نقد منصفانه، در این کتاب از مقالات و تحقیقات جدید استفاده‌ی امانت‌مدارانه شده است. ترکی همان‌طور که در جایی می‌گوید، توجه به قصاید سنایی کلید فهم برخی قصاید خاقانی است، در این شرح گاهی به ابیات سنایی گریز زده است. همچنین، نثر کتاب دانشگاهی و به دور از هرگونه لفاظی شاعرانه و عبارت‌پردازی‌های چندپهلو است. به بیانی، نثر ترکی زلال و بی‌پیرایه است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
منصوری مقدمه این اثر را کتابی ارزشمند در باب احوال و آثار خاقانی دانست و تأکید کرد، این کتاب صرفاً شرح نیست و می‌توان براساس نکته‌های بیان شده در آن تصحیحی از دیوان خاقانی انجام داد که از بهترین و معتبرترین تصحیح‌ها باشد. سپس، گفت: از بخش‌های ارزشمند این کتاب بحث‌های لغوی است. اکتفا نکردن به سخن فرهنگ‌نویس‌ها ارزش کار را بالا برده است. او ادامه داد: در بخش تاریخ سروده شدن قصاید، ترکی با توجه به اشراف بر آثار خاقانی و تاریخ عصر او برخی موارد را کنار هم گذاشته و توانسته حدس و گمان را به تاریخ دقیق نزدیک کند و مخاطب را یک قدم به فهم شعر خاقانی نزدیک کند. چراکه قدما اشعار را براساس حروف قوافی و ترتیب الفبایی مرتب می‌کردند و این تا حدودی کار را برای محققان دشوار می‌کند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
منصوری در ادامه از کیفیت صفحه‌آرایی و وجود اشکالات ویرایشی در اثر انتقاد کرد وگفت: شارح دانشمند این کتاب دل‌بسته ودل‌باخته‌ی آثار خاقانی است و این دلبستگی گاهی‌اوقات به نوعی جانب‌دارانه به چشم می‌آید. البته هر کس با بوطیقای شعری و اندیشه خاقانی آشنا باشد، به همین صورت خواهد بود. مثلاً وقتی خاقانی در باب مرگ دخترش شادی می‌کند، دیگران او را سرزنش می‌کنند، اما ترکی این را نوعی سنت ادبی قلمداد می‌کند و به درستی نشان میدهد که خاقانی به سرنوشت دخترانش بسیار اهمیت می‌داده است. کما اینکه در «منشآت» و نامه‌های او خطاب به دامادهایش این امر مشخص است. سید جواد مرتضایی نیز این اثر را در حوزه خاقانی‌پژوه بسیار تأثیرگذار توصیف کرد و افزود: نویسنده در بخش «نگاه کلی» مضامین و محورهای اصلی قصیده را بر می‌شمرد. این خواننده را با فضای کلی قصیده آشنا می‌کند. در بخش «تاریخ سروده» نویسنده کوشیده است با توجه به قرائن آشکار یا گاهی ضمنی و پوشیده در برخی ابیات قصاید تاریخ سرایش قصیده را دقیق مشخص کند یا حدس بزند. این کار بسیار مهم است. ضمن اینکه با این کار می‌توان پیوند مسائل تاریخی و اجتماعی را با سرایش قصیده دریابیم که این در حوزه‌ی سبک‌شناسی هم بسیار مهم است. چراکه می‌توانیم سیر تحول سبکی این شاعر را هم بررسی کنیم.
مرتضایی بخش اصلی کتاب را عنوان «نکته‌ها» می‌داند و می‌گوید که این بخش حاصل سال‌ها تدریس و تحقیق در حوزه خاقانی‌شناسی است و به‌سادگی به‌دست نیامده است. شعر خاقانی بسیار دشوار است. چنان‌که برخی از اصحاب تذکره به مبالغه گفته‌اند شاید پانصد بیت خاقانی قابل‌فهم باشد. این نشان میدهد که از دیرباز فهم شعر خاقانی برای مخاطبان دشوار بوده است. نویسنده به‌خوبی با مراجعه به منابع دست اول و اسناد درجه‌یک، توانسته است از برخی بیت‌هایی که شارحان خاقانی یا فعالان در این حوزه به آن اشاره مستندی نکرده‌اند، به خوبی رمزگشایی کند. برای مثال، بسیاری از شارحان قصیده‌ی ترسائیه را حبسیه و ممدوح آن را شاهزاده‌ای ارمنی‌مذهب دانسته‌اند. اما ترکی ثابت می‌کند که این قصیده حبسیه و در مدح شاهزاده ارمنی نیست. همچنین، قصیده نهم دیوان خاقانی در مدح رشید‌الدین وطواط است. او مقدمه‌ی بسیار محققانه‌ای نوشته است و با ذکر دلایلی ثابت کرده است که برخلاف دیدگاه رایج، ابتدا میان رشید‌الدین وطواط و خاقانی کینه‌ای بوده است و بعد این کینه به دوستی و آشتی تبدیل شده است.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
مرتضایی کتاب سر سخنان نغز خاقانی را کتابی مغتنم شمرده و معتقد است بسیاری از افراد، حتی دانشجویان زبان و ادبیات فارسی، به مطالعه یا پژوهش در اشعار فنی، پیچیده و دشوار خاقانی رغبت ندارند و چنین کتاب‌هایی می‌تواند کلیدهای دریافت این پیچیدگی‌ها و دشواری‌ها را در اختیار خوانندگان بگذارد و به مطالعه این آثار جلب کند. خاقانی شاعر فرمالیست (صورت‌گرای) تمام‌عیار است. او در این زمینه پیشکسوتِ حافظ است و بدون تبلیغ، هیچ نکته، اصطلاح یا کلیدواژه‌ای نیست که خاقانی بیهوده آن را به کار برده باشد. بلکه همه قطعاً مستند به یک سندند.خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام‌های نامعتبر، مثلاً بیش از اندازه
نوا، نما، نگاه
پانویس
منابع
- ترکی، محمدرضا (۱۳۹۸). سرّ سخنان نغز خاقانی. اول. تهران: سمت. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۰۲-۰۷۳۵-۹.
- ترکی، محمدرضا (۱۳۹۸). سرّ سخنان نغز خاقانی. دوم. تهران: سمت. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۰۲-۰۷۳۵-۹.
پیوند به بیرون
- . مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، ۱۱آذر۱۳۹۹. http://www.mirasmaktoob.ir/fa/news/10269عنوان= نقد سرّ سخنان نغز خاقانی. بازبینی‌شده در ۱شهریور۱۴۰۰.
- . ۲۶بهمن۱۳۹۹. http://www.ibna.ir/fa/tolidi/302824/%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%A7%D9%86%D8%B2%D8%AF%D9%87%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%AC%D8%B4%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%81%D8%AC%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AFعنوان= برگزیدگان پانزدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر معرفی شدند. بازبینی‌شده در ۱شهریور۱۴۰۰.