سرّ سخنان نغز خاقانی
سرّ سخنان نغز خاقانی مجموعه‌ای چهار جلدی درباره زندگی، شخصیت و شعر خاقانی به قلم محمدرضا ترکی است که بهمن ۱۳۹۹ به عنوان برگزیده بخش شعر پانزدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر معرفی شد.
| سرّ سخنان نغز خاقانی | |
|---|---|
 | |
| نویسنده | محمدرضا ترکی |
| ناشر | سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۸ |
| موضوع | نقد و تفسیر شخصیت و شعر خاقانی |
| نوع رسانه | کتاب |
دو جلد از مجموعه چهار جلدی سرّ سخنان نغز خاقانی به ترتیب در ۵۹۵ صفحه و ۶۶۸ صفحه در سال ۱۳۹۸ به همت انتشارات سمت منتشر شد. محمدرضا ترکی نگارنده آن سعی کرده با تکیه به منابع و مآخذ مختلف، زندگانی، شخصیت و شعر خاقانی را بررسی کند و نکات و مطالبی که دیگران درباره اشعار دشوار و پیچیده این شاعر بزرگ از قلم انداختند، بیان کند تا از این رهگذر بتوان از مضامین و مفاهیم پیچیده و دشوار اشعار خاقانی گره‌گشایی کرد.
خاقانی شاعر بزرگ قرن ششم اشعاری دشوار و پیچیده دارد که درک راز و رمز آن اطلاعات گسترده‌ای در حوزه علوم مختلف ادبی و غیرادبی را می‌طلبد. از این رو، ترکی در این اثر می‌کوشد با نگاهی مستند و علمی به زندگانی و شخصیت و شعر خاقانی و فارغ از مشهورات رایج، این شاعر بزرگ قرن ششم را بشناساند.منبع و مرجع اصلی نویسنده برای درک دقایق سخن خاقانی نخست، دیوان و دیگر آثار خود او و سپس متون شاعرانی چون سنایی است که خاقانی به شعر آنان نظر داشته است و در مرحله بعد دیگر به آثار نزدیک به روزگار او نظر داشته است.
نگارنده برای آشنایی با فضای قرن ششم و بستری که در آن شخصیت و شعر خاقانی شکل گرفته، کتاب را با سال‌شماری از حوادث سیاسی و فرهنگی قرن ششم آغاز می‌کند. به نوشته نگارنده، بدون شناخت حوادث قرن ششم، پژوهش تنها به حوزه‌های زبانی و لغوی و بلاغی محدود می‌شد و نکات بسیاری در شعر خاقانی بر مخاطب پوشیده می‌ماند. تاریخ نگارش مهم‌ترین قصاید و نامه‌های خاقانی از جمله مواردی است که در این سال‌شمار آمده است.
جلد اول
جلد اول این مجموعه با ۵۹۵ صفحه دارای چهار بخش مقدمه، سال‌شمار حوادث مهم قرن ششم هجری و زندگانی خاقانی، زندگی، شخصیت و آثار خاقانی و قصاید خاقانی است و در انتها نیز منابع و نمایه آمده است.
فصل‌بندی کتاب
مقدمه
سال‌شمار حوادث مهم قرن ششم هجری و زندگانی خاقانی
بخش اول دربردارنده سال‌شماری از اوضاع فرهنگی و سیاسی قرن ششم در هشت صفحه است. نگاهی به رویدادهای پیش از تولد خاقانی تا بعد از درگذشت او مخاطب را با فضای سیاسی و فرهنگی قرن ششم آشنا می‌کند و نشان میدهد که شخصیت خاقانی و شعر او در چه فضای سیاسی و ادبی شکل گرفته است.
زندگی، شخصیت و آثار خاقانی
این بخش شامل موارد زیر است: نام و نشان و خاندان، تولد، زادگاه، استادان، خاقانی و شاعران دیگر، سبک، سوانح زندگی، سفرها، وفات، علت درگذشت، ممدوحان،زبان، عقاید، مذهب فقهی، مشخصات ظاهری، فرزندان خاقانی، شخصیت و اخلاق، عرفان، قصاید مشهور، آثار، خاقانی و خاورشناسان
این بخش به شکل مستند و دایره‌المعارفی نوشته شده و بنا به قول نگارنده «موارد فراوانی از نکات این بخش برای نخستین‌بار و با استدلال لازم مطرح شده است». اصلاح برخی از باورهای نادرست درباره زندگی و شخصیت خاقانی از دیگر مواردی است که در این بخش به آن پرداخته شده است. این بخش حدود ۹۰ صفحه است که حاوی نکاتی درباره شعر و شخصیت خاقانی است.
قصاید خاقانی
این بخش شامل قصاید خاقانی از قصاید اول تا سی‌وسوم است. مؤلف با نگاه کلی به هر قصیده، گزارشی از هر قصیده براساس محور عمودی آن ارائه میدهد. مؤلف معتقد است که بدون نگاه به محور عمودی یک قصیده و نحوه چینش اجزاء و تصاویر آن در ساختار کلی، بسیاری از راز و رمزهای موجود در قصاید فنی و ساختارمند، مثل سروده‌های خاقانی، مغفول می‌ماند.
در این بخش، هر قصیده ابتدا به طور مختصر معرفی شده و پس از آن، ممدوحان قصاید و سروده‌های دیگری که شاعر به آن تقدیم کرده با استناد به منابع موجود آورده شده است.
نگارنده در بخش نگاه کلی در هر قصیده کوشیده چگونگی شکل‌گیری یک قصیده و حرکت مضامین و تصویرها را در ضمن مطلع‌های مختلف قصیده شرح دهد. این بخش به شرح ابیات اختصاص ندارد بلکه تنها ساختار قصیده و به تعبیر نگارنده نحوه سیلان مضامین و تصاویر در بستر محور عمودی آن توضیح داده شده است. به عقیده مؤلف نگاه کلی به قصیده کلید فهم سخنان خاقانی است و می‌نویسد «بدون آن نمی‌توان چرایی بیان بسیاری از مضامین و تمثیل‌های و کنایه‌ها و استعاره‌ها و هدف شاعر از بیان آن‌ها را فهمید. عیب بزرگ بسیاری از شروح موجود بر اشعار خاقانی جزئی‌نگری آن‌هاست. این شروح چه بسا با دقت فراوان، بسیاری از نکات و دقایق و جزئیات موجود را در یک بیت توضیح می‌دهند، بی‌آنکه ارتباط این نکات پراکنده را در کلیت قصیده با یکدیگر نشان دهند. بدون نگاه به محور عمودی یک قصیده و نحوه چینش اجزا و تصاویر آن در ساختار کلی، بسیاری از راز و رمزهای موجود در قصاید فنی و ساختارمند، مثل سروده‌های خاقانی، مغفول می‌ماند».
بخش بعدی به تاریخ سروده اختصاص دارد. مؤلف زمان سرایش قصیده را طبق قراین مشخص کرده است. از این رو، تاریخ دقیق یا تقریبی قصاید متعددی بیان شده است.
نکته‌ها بخش دیگر کتاب است که نگارنده به دقایق و نکاتی پرداخته که از دیدگاه شارحان و منتقدان قدیم و جدید به هر دلیلی پوشیده یا ناگفته مانده است. «هدف اصلی ما در این‌جا نقد سخنان دیگران نیست و جز به ضرورت وارد این وادی نشده‌ایم. نکاتی که در این بخش آمده عمدتاً مطالبی است که همه شارحان خاقانی آن‌ها را ناگفته نهاده‌اند یا در بیان آن به خطا رفته‌اند». بنابراین سعی کرده از بیان مطالب گفته شده درباره اشعار خاقانی پرهیز شود و اگر نکته‌ای هم یافت شود که قبلا دیگران به آن اشاره کردند، نگارنده در این کتاب، با دلایل متقن‌تر بیان کرده است. در این کتاب سعی شده اشعار سخت و مشکل خاقانی بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد و در این راستا مؤلف کوشیده به نسخه‌های دیگری به جز نسخه‌های مورد استناد چاپ سجادی هم مراجعه کند. نقد دو تصحیح مهم و معتبر دیوان خاقانی یعنی دو چاپ عبدالرسولی و سجادی از دیگر نقاط قوت این کتاب است که می‌تواند در درک بهتر مضامین سخنان خاقانی نقش بسزایی ایفاد کند.